Ipi аймактар арасында жогары керсетюштерше дуниежуз1

халыктарыныц орташа тыгыздыгы 3 есе асып туссе (100 адамнан

астам), ол Америкада 2 есе, ал Австралия мен Мухиттык

аралдарда 10 есе аз.

Дуниежуз1 елдер1 арасынан халыктардьщ тыгыздыгы

ергежейл1 мемлекеттерде жогары. Мысалы, Монакода керсетюш

— 16,5 мыцды кур ас а, Сингапурда — 1 шаршы км 7,3 мьщ адамды

курайды. Ipi мемлекеттердщ пщнде ец улкен керсетюш

Бангладепгге - 1 шаршы км 1141 адам. Дуниежуз1 ipi елдершде

халыктыц орташа тыгыздыгы К^ытайда— 1 шаршы км 139 (таулы

емес аудандарда - 200-ге жуык),Ундостанда - 1 шаршы км 361,

АКД1-та - 1 шаршы км 33 адамнан келедг

Дуниежуз1 халык тыгыздыгы картасында жогаргы

тыгыздыкпен 5 непзп ареалдар кершедц. Оньщ шпндеп ец ipici

Шыгыс Азиялык елдер, К^ытай, КХДР, Корей Республикасы

жэне Жапония. Мунда халыктыц орташа тыгыздыгы (таулы ау-

дандардан баска) 1 шаршы км 200 адамды кураса, Янцзыда, Корей

Республикасында жэне Жапонияда 300 адамнан асьш тусед!.

Мунда 1,5 млрд-ка жуык тургын турады.

143

Хальщтьщ 2-mi шогыры - Оцтустж Азиялык (Уцщстан, Бангладеш,

Пэкютан, Шри-Ланка). Орташа тыгыздыгы 1 шаршы км

800 адам жэне ец кеп белщ Ганг жэне Брахмапутра ацгарында

орналаскан, онда 1 шаршы км 500 адамгадешн. Мунда халыктьщ

саны - 1 млрд адамнан асты.

YiniHini ареал - Оцтуст1 к-Шыгыс Азиялык (Индонезия, Таиланд,

Филиппины, Малайзия). Мунда хальщ саны 1 шаршы км

300 млн адамнан келедь

Тертшпй ареал — Батыс Еуропалык (Улыбритания, Бенилюкс,

Солтустж Франция, Германия). Мунда халыктьщ орташа

тыгыздыгы 1 шаршы км 200 адамнан асып туседь

Халыктьщ 6eciHini шогыры АКД1-тыц солтустш шыгысында

жэне Атлант жагалауы мен ¥лы келдер арасындагы Канаданыц

оцтустж-шыгысында байкалады.

Егер бул улкен сандарды Казакстандагы халык саны

тыгыздыгымен салыстьфатын болсак, айтуга келмещц.2724 мьщ

шаршы км аумакта хальщ саны -16 млн-нан астам адам. Кдзакс-

тан бойьшша тутас алганда хальщ тыгыздыгы тек 1 шаршы км

6 адамды курайды (ал ауылды жерлерде - 1 шаршы км - 2,4

адам).

Халыкты коныстандыру. Калалык

елд|' мекендердщ 6enmyi

«Коныстандыру» термин! ете курдел1 жэне ол коныс-

тандырудыц тарихи удерютер1мен байланысты, тургындардьщ

Kenii-конуы, жаца аумактарды nrepyi, халыктыц орналасуыныц

жиьштыгы жэне когамдьщ формалардьщ уйымдастырылуын

KepceTyi мумкш.

Халыкты коныстандыру - коныстану пункт! желшерь

меп шартты турде орналаскан аумак бойынша халыкты орналастыру.

Адам турагы бар кез келген жер бетш орналастыру

пункт1 деп атауга болады.

Егер бурын коныстандьфу екшпп ретп болып, ёндаргс

географиясыныц каркынды дамуьшьщ артынан журсе, Ka3ipri

144

кезде, эслреее дамыган елдерде, хальщтьщ коныстандыруы

калыптаскан ещцрюке багытталады, ягни халык орналастыру-

дын непзп факторы болып табылады.

Улкен кевдстштеп едщ мекендер келем1, функциясы,

калыптасуы, табигаты, аумактьщ eperaneniicrepi, жоспарлау,

сэулетгещцру, колайлыльщ децгеш жэне т.с.с. параметрлер1 бойынша

6ip 6ipiMCH айтарльщтай ерекщеленедт Сонымен катар,

тагы да баска кез келген аталган параметрлерден коныстанудьщ

жжтемеи журпзшедг

Непзп коныстандыру формасына келесщерд1 жаткызамыз:

1) Кешпел1 жэне жартылай кешпел1 коныстандыру

Солтустпс Африка мен Орталык Азияньщ шел жэне шелейт

зоналарын мекендейтш, малшыльщпен жэне таулы жайы-

лымды уактылы пайдаланумен айналысатын б1рнеще ондаган

миллиондаган адамдарга тэн. Кептеген елдерде кешпещц жэне

жартылай кешпещц халыктар тургылыкты eMip с алтын а кепгп

жэне кешуде. Мысалы, К,азакстанда кешпендшктщ орны-

на отарлы мал шаруашылыгы ауысуда, мунда отарлардан тек

бакташылар бригадасы гана козгалады.

2) Отырьщшы коныстандыру топтьщ (ауыл жэне кала)

жэне дисперсияльщ (аграрльщ жэне кызметпк коныстар)

коныстандыру дан турады. Мекендердщ калальщ жэне ауылдьщ

больш бел1нушде ani де тусшшпз жагдайлар кеп, Tinri талас ту-

дыратын мэселелер де бар.

Кала - халкыныц басым белит ауыл шаруашылыгымен ай-

налыспайтын, ipi едщ мекен. Тургылыкты едщ мекендерде калага

жаткызатын эртурл! елдерге б1рдей тал ап элт жок. Халыктьщ

кеп болу талабы Дания калаларында 200 адамнан жогары, мунда

ауылдык (хуторльщ) коныстандыру басым, ал Кытайда 100

мьщга дешн. АКД1-та калалардын бастапкы адам саны 2,5 мьщ

тургынды курайды. БУ¥-ньщ демографтары елдердщ орналасу

курылымын салыстыру ушш калалардагы хальщтыц кеттпн

теменп шекарасы 20 мьщ адам деп алады, сондьщтан БУУ-ныц

мэл1меттер1 улттык есептеулерден айырмашылыктары бар.

Калальщ едщ мекен ретшде 3 мьщ тургыны бар кала типтес

елдц мекендерд! белгшеуге болады. Кала типтес едщ мекендерщ

145

жумыстык елд1 мекендер деп те атайды. Будан баска калалар-

дыц жэне елд1 мекендердщ халкыньщ 85% халык саны жумыс-

шылар мен кызметиилерден туруы керек. Элемде калаларды

ерекшелеу ушш эимпнлнс талап калыптаскан (Алжир,

Эквадор).

Kefi6ip елдерде б1рнеше критерийлер бойынша калалар

белшед1, мысалы, адамдардыц тыгыз орналасуы немесе

курылыс салу тыгыздыгы сиякты. Сонымен, Жапонияда

адамдардыц тыгыз орналасуы 1 шаршы км 4 мьщ адамнан

келетш жэне адам саны 50 мьщ адамнан асатын елд1 мекендерд1

кала санатына косады.

Kefi6ip дамушы елдерде (Замбия, Индонезия, Перу) калалык

белгшерд1 аньщтайтьш критерийлер енпз1лген, олар

колайлыльщ децгеш жэне белгш 6ip ыцгайлылыктыц болуы-

мен (квшелер, электрокуат, кэр1з, мэдени-турмыстык мекемелер

жел1ы) ерекшеленедь

Ауылдык елд1 мекендер географиясы

Ауыл конысыныц (ауылдык елд1 мекёншц) белгш