1939 Жылы Кдзакстанда курдел1 жагдай кальштасты:

ашаршылыктан жэне жалпылама кетуден Кдзакстанда казактардыц

саны 1926-1934 жылдар аралыгында 1,3 млн. адамга

немесе 36,2%-га азайды. Согыс жылдары К,азакстанныц коныс

аударушылар экспансиясыныц dpi карай кушекл болды: КСРО-

ныц батыс аймактарындагы тургындардан кощхрген 536 мыц

адамнан баска, мунда тугае халыкгар кошфщген.

Кдзакстанда 1954-1962 жылдары гыц жэне тьщайган

жерлердь игеруге байланысты КСРО-ньщ еуропалык белшнен

шамамен 1,7 млн. адам келдь GnaipicTiK жэне келпс курлыстарына

катысуы ушш республикааралык уйымдастырылган жумыс

кушшщ жинагы бойынша 1954-1965 жылдары Кдзакстанга

сонымен 6ipre тагы да 0,5 млн адам келдь 60-90 жылдары

Кдзакстандагы тургындар копи-коны, непзшен еНеркэсшпк си-

патта болды. Я гни, кеп жагдайда калалар мен кала типтес едщ

мекендерге кешш келдь

133

60 жылдардьщ аягында Кдзакстандагы КСРО-ныц баска

аудандарьшан кеий-кон |дер1сшщ темендеу1 журш, ал 70-mi

жылдьщ ортасынан жэне осы уакытка дешн республиканьщ

ineTKepi аймактарына тургынДардыц коныс аударуы жалгасуда;

тургындар саньш imici кешьконы жогарылады. Сонымен

Казакстан тарихында XX гасырларда Kemi-кон удеркшщ

белсендо жэне баяу кезендер1 болды.

Сонымен, 1970-1990 жылдары Кдзакстанныц тургындары

13-16 млн адамды курады, непзшен, олардьщ Ресейге, Украинага,

Белорусияга, Балттык мацы республнкаларьша Keiyi байкалды.

Осымен катар 80-mi жылдардьщ аягында Казакстаннан

Ресейдщ шекарасына етепндер курт жогарылады (немютер,

грек, поляк, еврей). 1987 жылы 7113 адам, 88-жылдары - 23579,

89-жылдары - 52927, 90-жылдары - 92700 адам кета. 1989

жылдары казактардыц К^ытай, Кдракалпакстан, взбекстан,

Туркменстан, Ресейдщ жекелеген аймактарынан кайта оралуы

каркынды журдь

1989-1999 жылдардагы 10 жыл аралыгында Komi-KOHHbm

acepi 1963 мьщ адамды курады. Ор жыл сайын Казакстаннан

283-400 мьщ адам Keiin отырды. 0cipece, Казакстанга

кандастарымыздыц кайтуы 1992-1995 жылдары кушейдь 1994

жылы Кдзакстаннан 481 мьщ адам KeTin ец жогаргы керсетшш

керсетсе, 1989-1999 жылдары Кдзакстаннан арнайы шыгып кет-

кендер 3 млн 274 мьщ адамды курады. Оралмандардыц 36%-ы,

олардьщ ншнде 1 млн 200 мьщ адам Солтуспк облыстарга, сонымен

6ipre, 32%-ы Оцтуспк Казакстанга, Орталык К,азакстанга

- 12%-ы (шамамен 400 мьщ адам) оралды. Батыс Казакстанга

-1 1% (360 мыц), Шыгыс Казакстанга - 9%-ы келдг 65%-ы

ецбекке жарамды жастагы адамдар, 25%-ы жастар жэне 45%-

ы жогары бш1мд1 кызметкерлер, 74%-ы орыс тщщ тургьщцар,

650 мыцы 20%-ы нем1стер едь Сонымен 6ipre, Кдзакстаннан

ТМД елдерше, оныц ншнде Ресейге - 63%, Украинага 3,2%,

бзбекстанга 2,4% халык кета. Германияга 25%, Израильга 3%,

АКД1, Грекия, Канадага (900 мьщ адамнан астам) коныс аудар-

ды.

1999-2009 жылдардагы керсетюштерд1 карастыратын

болсак, 1999-2003 жылдар аралыгында кеткен адамдар саны

134

келген адамдардан басым болып, Keuii-кон сальдосы Kepi кер-

сеткшше ие болды. Бул жагдай 2004-2010 жылдар аралыгында

on KopceTKiuiKe айналды, мысалы 2010 жылы кеткендер саны

393 056 адам болса, келген адам саны 408 521 болып Kouii-кон

айырмасы (сальдосы) 15465 адамды К¥РДЫ-

Тест сурартары

1. Kouii-кон колой (масштабы) дегешм1з не?

1. кеип-кондардыц жалпы саны

2. Keuii-кон айырмасы

3. тыгыздык

4. табиги eciM

5. коэффициент

2. Kouii-кон айырмасы “сальдосы” дегешмгз не?

1. eciM

2. Keuii-кондардьщ жалпы саны

3. коэффициент

4. Keuii-кондар арасындагы айырма

5. келем

3. Keini-кон сальдосыныц Kouii-кондардындыц косынды-

сына катынасы калай аталады?

1. кепп-кон

2. Keuii-кон сальдосы

3. кеип-конныц тшмдшп

4. Keuii-кон келемi

5. агломерация

4. Кошi-кон каркыны дегешмв не?

1. Keuii-кон келемшщ тургындар санына катынасы

2. Keuii-кон сальдосыныц коэффициент

135

3. Kemi-кондардьщ жалпы саны

4. кепп-кон

5. эмиграция

5. Keiui-кондардыц гуракгануы дегешмЬ не?

1. кепй-кондардыц жалпы саны;

2. 100 кеткендерге келушшер саны;

3. реэкепп-кон;

4. кепй-кон айырмасы;

5. имкепп-кон;

6. Y jaK уацытца немесе тубегейл1 туратын жерш ауысты-

руына байланысты, адамдардьщ жеке аймактар арасындагы

ауысуы калай аталады?

1. агломерация

2. ецбек ресурстары

3. Kenii-кон

4. мегаполис

5. туризм

7. Бершген т1з!мнен ецбек экеш1-цонсы елдерш кор-

сегаЦ

1. Австралия, Судан, Кувейт

2. Испания, Греция, Египет

3. Жаца Зеландия, АКД1, Канада

4. Израиль, Венгрия, Италия

5. АКДП, Германия, Алжир

8. Бершген тшмнен Еуропадагы ецбек экешьконсы

елдерш керсетщ1з.

1. ¥лыбритания, Португалия, Дания

2. Италия, Ирландия, Испания

3. Греция, Швеция, Португалия

4. Норвегия, Албания, Германия

5. Франция, Польша, Болгария

136

9. Бершген тшмнен Азиядагы ецбек имкепн-консы

елдерш корсетнцз.

1. Сауд Арабиясы, Иордания, Судан

2. Египет, Йемен, Ливия

3. Бахрейн, Сауд Арабиясы, Катар

4. Кувейт, Оман, БАЭ

5. Сирия, Уцщстан, Пэюстан

10. Бершген тшмнен ецбек нмкешьконсы елдерш кер-

сетщп.

1. Ундгстан, Бангладеш, Пэюстан

2. Испания, Португалия, Улыбритания

3. Греция, Италия, Испания

4. Австрия, Швеция, Чехия

5. БАЭ, Катар, Австрия

11. Дурыс свйлемд! керсетщп

1. Африка-Жерорта тещз1 жагалауы жэне Азия елдерщен

жумыс куцггерш тарту ауданы

2. Ецбек имкепи-консыныц жаца ipi ауданы Таяу Шыгыс

елдершде (Сауд Арабиясы, Кувейт, Бахрейн, Катар жэне

т.б.) калыптасты

3. Батыс Еуропадан эквпп-кон соцгы онжылдыктарда

кушейд1

4. АКД1 жуздеген жылдар бойы мацызды имкепп-кон ауданы

болып келедь Kasipri кезде олар ецбек купли Heri3iHeH

Еуропа мен Африкадан тартуда

5. Латын Америкасына имкепп-кон кушейщ

12. XIX гасырда эквнп-кондардыцдыц максимальды

улесше не болган еуропалык елд! керсетщгз.

1. Улыбритания

2. Ирландия

3. Германия

4. Испания

5. Италия

137

13. Оз тарихында ец кеп имкешькондардыцды

кабылдаган ел;и керсепцЬ.

1. Австралия

2. Жаца Зеландия

3. А1ф1

4. Швейцария

5. Германия

14. I^a3ipri кезде АК^Ш-ка имкепп-кондардыцдыц непзп

улей кай аймактан келуде?

1.ТМД

2. Шетелдш Еуропа

3. Латын Америкасы

4. Африка

5. Австралия

15. Ka3ipri гусппк бойынша алгашкы халык еанактары

журпз1лген елдер.

1. АКД1, Канада, Италия

2. Германия, К^1тай, Египет

3. Франция, Жапония, Ущцстан

4. Ресей, Туркия, Австрия

5. AIQII, Швеция, Финляндия

16. XX гасырдыц аягында Жер шары халкыныц кандай

улее1 халык санагымен камтылды?

1.50%

2. 100%

3. 98%

4. 65%

5. 25%

17. Адамзаттыц алгашкы коныетанган ауданы.

1. Солтустж жэне Оцтустж Америка, Гренландия аралы

2. Индонезия, Малайзия жэне Австралия

3. Оцгуспк-Шыгыс Ундютан, Кытайдьщ оцгустш жэне Непал

138

4. Солтустж-Шыгыс Еуропа, Оцтустж-Шыгыс Африка

жэне Алдыцгы Азия

5. Солтус’пк-Шыгыс Еуропа, Оитусттк-Шыгыс Еуропа жэне

Алдыцгы Азия

18. Бершген елдердщ кайсысына кошькон eciMi тэн?

1. Алжир

2^ Судан

3. Улыбритания

4. Паюстан

5. Ирландия

19. Дели, Лагос, Хартум, Бомбей, Лусака, Найроби

сиякты астаналык калалардыц кайсысы тещз мацыида

орналаскан?

1. Дели

2. Хартум

3. Лусака

4. Найроби

5. Лагос

20. А^Ш-тыц Тынык Мухит жагалауыидагы ipi агломе-

рацияларын атацыз.

1. Орландо, Атланта, Саванна

2. Сиэтл, Тусон, Дуглас

3. Лос-Анджелес, Сан-Франциско, Сан-Диего

4. Денвер, Хьюстон, Толидо

5. Кингстон, Манагуа, Варакрус

21. АКШ-тыц Атлант мухиты жагалауыидагы ipi агло-

мерацияларын атацыз.

1. Арканзас, Омаха, Рочестер

2. Чикаго, Колумбус, Буффало

3. Секвойя, Бирмингем, Милуоки

4. Роттердам, Глазго, Дублин

5. Нью-Йорк, Вашингтон, Бостон

139

22. Жапонияныц ipi агломерацияларын атацыз.

1. Сендай, Саппоро, Кагосима

2. Токио, Киото, Осака, Китаюосю

3. Пхеньян, Пусан, Тэгу

4. Урумчи, Сиань, Тайвань

5. СангДиего, Вуперталь, Малага

23. Швейцарияныц басты мэдениет орталыгы.

1. Вероне

2. Кремона

3. Венеция

4. Женева

5. Неаполь

24. Португалияныц бурын астанасы болган жэне Португалия

мемлекетшщ 6eciri кай кала?

1. Афины

2. Осло

3. Порту

4. Мальме

5. Лиссабон

25. Вьетнамдагы Сайгон каласы каз1р калай аталады?

1. Ханой

2. Хошимин

3. Пхеньян

4. Янгон

5. Дурбан

26. Данияныц ipi агломерациясы.

1. Афины

2. Дублин

3. Копенгаген

4. Сараево

5. Прага

140

27. Индонезиядагы ipi агломерация

1. Джакарта

2. Манила

3. Сингапур

4. Сеул

5. Дакка

28. Тайванныц ipi агломерациясы.

1. Шанхай

2. Бомбей

3. Тайбэй

4. Карачи

5. Янгон

29. Таиландтыц ipi агломерациясы.

1 Тегеран

2. Бангкок

3. Анкара

4. Ташкент

5. Ханой

30. Дуние жузтдеп ец ipi агломерация.

1. Рио-де-Жанейро

2. Токио

3. Сан-Паулу

4. Мехико

5. Лос-Анджелес

141

8 -ТА Р А У .

ДУНИЕЖУ31 ХАЛЬЩТАРЫННЫН, ОРНАЛАСУЫ

ЖЭНЕ К,ОНЫСТАНДЫРУДЬЩ ГЕОГРАФИЯЛЫК,

ФОРМАЛАРЫ

Халык тыгыздыгы

Халык тыгыздыгы - аумактыц коныстану децгеМ, аумагы

1 шаршы шакырымга келетш теракты халыктьщ саны.

К,оныстанудыц узак yzjepici жэне жерд! шаруашыльщты иге-

ру ец алдымен, жеке аудандардыц табиги, тарихи, экономикалык жаг-

дайларьша тэуелдь BipaK географияльщ детерминизмге туспес

yniiH ещцрпш куштердщ дамуы мен табиги фактордьщ мэш жэне

соган сэйкес элеуметпк экономикалык жагдайдыц peni ecTi:

шаруашыльщ ic-эрекет, ецщргстщ даму децгеш жогарылады,

6ipaK оларды багаламауга болмайды. внеркэсштщ пайда болуы-

мен Еуропада, АКД1-та хальщтыц ipi шогыры кальштасты жэне

бул yaepic дамушы елдерде тугастай жалгасуда. Адамдардыц

коныстану тыгыздыгына жэне орналаеу керсетюштерше

хальщтьщ табиги есшшдеп демографияльщ айырмашыльщтар

айтарльщтай 3cepiH тилзедь Аумакта коныстану децгейга тал-

дау картограмма эдк1мен орындалган, ягни орташа тЫгыздыкты

есептеу кершетш бурыштарды кию эд1сш колданумен саяси

эюмшшк бipлiк шекарасьшда журпзшедь Н. Н. Баранский сол

кезде осы эдкп тепстелген картограмма деп атаган. Тыгыздык

картасы барлык хальщ у™11 курастырьшган сиякты, жеке

ауьш ушш де курастырылады. Кала кос нускада пунсондармен

бершедь Аз коныстанган аумактардагы хальщтьщ орналасуын

бейнелеу ушш дак жэне ареапдар эдгсш колданады. Хальщтар

картасында, непзшен, нуктелж тэсш колданады, ондагы 9p6ip

нукте халыктыц белгш 6ip санына сэйкес келедь Курльщтагы

коныстанган хальщтьщ орташа тыгыздыгы 1 км2-ге 40-ка жуык

142

адамды курайды. Барлык халыктыц 70%-ы жер курлыгыныц

7% аумагында eMip сурсе, тгршшк ету курлыктыц жартысына

жуыгында шаршы шакырымга тыгыздыгы 5-ке жуык адамнан

келедх.

Мулде адамдар игермеген облыстар курлык аумагыныц

15%-ын курайды (поляр мацы зоналары, шелдер, бшк таулар),

дегенмен абсолюта eMip суру мумкш емес аудан жер бетшде

жок- Бул облыстар табиги жагдайлары бойынша Kayinri жэне

соган сэйкес адамдардьщ непзп белгп TipmmiK ету ушш ауыл

шаруашылыгын журпзу максатында ец колайлы аудандар:

субтропики жэне субэкваторлык климаттык белдеулер, тещз

децгейше 500 м-ге дешнп ойпаттар жэне жазьщгар, жэне тещз

бен мухит жагалауынан 200 км-дей болатын жолактар.

Егер халык коныстануыньщ б1ркелю емеспп бойынша мы*

салдарды жалгастыратын болсак, онда географиялык келеЫ

кызыктарды байкауга болады. Мысалы, шыгыс жарты шарда

жердеп халыктыц 86%-ы, ал солтуспкте 90%-ы орналаскан.

Шетелдш Еуропа жэне Азиядагы халыктардьщ тыгыздыгы