6Ip тщце сейлейдь Агылшын тшнде сонымен катар акд1

тургындары, канадальщтардьщ басым белит, Ямайка халкы,

жаца зеландыктар, ирландьщтар да сейлейдь Булардьщ барльн'ы

Typni улттар.

Баска мысалдар келпрсек, Швейцария халкыныц 6ip белш

HeMic тшнде, еюнпп белт - француз, yniiHniici - итальян

тшнде, ал тертшпп белит мулдем ретро-роман тшнде (жогалып

кеткен этрусктарга туыстас тайпа- ежелп ретийльщтар сейлеген

тш) сейлейдц мордова халкы Ka3ipri кезде уш ттлде сейлейдк

мокша, эрзя (ормандык жэне шалгындык), сонымен катар

халыктьщ уштен 6ip белптне ана тш больш кеткен орыс тшнде.

Демек, тшдщ б1рдей болуы этностыц мшдетп 6enrici болып

табылмайды.

Tiл бойынша хальщтарды жжтеу лингвистикалык деп

аталады. Сезднс курамы мен грамматикалык курылымьш

салыстыру барысында аныкталатын тшдщ генеалогиясы (оньщ

шыгу Teri, аргы тшдщ (ата тшдщ) ортактыгы) ecкepiлeдi.

Мысалы, Ежелп Римнщ латын тш испан, румьш, француз,

итальян, португал, молдаван сиякты роман т!лдер1 (латын

тшнен romanus - «римдпе») тобьша непз болды. Бул дэл осы

жерлерге Рим империясыныц бшпп таралганына байланысты.

94

Осы талдер тобын сонымен катар латын тобы деп те атайды. Ол

атау Лацийш мекендеген (каз1рп Лацио — Орталык Италиядагы

облыс) италиялык тайпалар латындардыц атауынан шыккан.

Орыс, белорус жэне украин 'плдершде квптеген туб1рлес

свздер кездесещ, ол хальщтардьщ 6ip-6ipiH еркш тусшуше

мумкшдпс бередь Олай болса, этностардыц жеке белгау!

салыстырмалы турде жакында бодцы. Орыс* чех, поляк

тщдершде де азырак уксастык бар, демек туыстыгы да алыстау

болып табылады.

Туыстык децгеш бойынша тшдерд! лплдис жануяларга,

топтарга жэне тармактарга 6ipiicripeai. Щшдгк жануялардыц

атауында тшдщ кене нейзшвд; пайда болу ауданыныц атауы

KepiHic табады. Дуние жузшде барлыгы 2000-нан астам тщцер

бар, олар 33 Т1лдш жануяга 6ipiKKeH. Адамзаттьщ жартысына

жуыгы УндьЕуропа жануясыныц тщцервде сейлейдг

Yndi-Eypona жануясы курылымыньщ мысалы.

Славян тобы:

батыс славян тармагы — поляктар, чехтар, словактар;

шыгыс славян тармагы - орыстар, украиндар, белорустар;

оцтуспк славян тармагы — болгарлар, сербтер, хорваттар

жэне т.б.

Балтык тобы:

литвалыктар, латьпптар.

Герман тобы: американдьщтар, агылшындар, немютер,

шведтер жэне т.б.

Роман тобы: валпондар, итальяндыктар, испандьщтар,

румындар жэне т.б.

Барлыгы жануя курамына 11 топ тредк

EKiHmi орында Кытай-тибет жануясы, оган Жер шары

халкыныц 20% юред1. Семит-хамит жануясы тщдершде

Африка жэне Азия елдершде гуратын Жер шары халкьшыц

5-7% сейлещц. Осыган орай, осы уш жануя тщдершде Жер

шары халкьшыц 4/5 белил сейлейдк

Шаруашылык-турмыстык ерекшел1ктер1, OMip салты-

ныц этникалык синаттары. Этностар арасьшда ецбек

куралдарында, баспаналарында, кшмшде, тагамында жэне т.б.

б1ркатар айырмашылыктары бар.

95

Тагам. Этнографтар кез келген ултпен танысуды оларга

тэн кунделавсп жэне мерекелж тамактану салтьшен танысудан

бастауга кецес беред1. Ce6e6i, улттьщ ерекшелгктер мшдетп

турде тагамнан KepiHic табады. Егшип халыктарда (мысалы,

славяндар) мысалы, тагам мелшершщ непзп белш-н егшшшк

етмдер! курайды; малшылар мен ацшыларда (мысалы,

Солтустжтщ хальщтары) - ет; бальщ аулаумен айналысатын

хальщтарда (мысалы, нанайлар, нивхтар, Амурдагы ульчилер) -

бальщ, олар ихтиофагтар. Шыгыс К^ытай мен Жапонияда да бальщ

мацызды тагам больш табылады. BipaK, Жапонияда кептеген

тагамдарды пнш бальщтан дайындайды, ал кытайлыктар TinTi

жаксылап туздалган бальщты да шикщей жемещц. KepiciHme,

Азиядагы монголдар мен тибегпктер, Африкадагы зулустар

балык жемейдь Ормандары сацыраукулактарга толы Ci6ipAin

тургыльщгы хальщтары тек мухоморларды пайдаланады.

Ундшктер - сиыр етш, мусылмандар - шошка етш тагамга

коспайды. Орта Азияньщ барльщ хальщтары ушш палау, ал

Кавказ халкы ушш - кэуэп улттьщ тагам Typi больш саналады.

Нанды армяндар мен эз1рбайжандар лаваш, ал Орта Азияда -

шелпек туршде nicipefli.

Турмыс. Болгарлар, мысалы, кептеген баска халыктарга

Караганда «иэ» жэне «жок» деген кезде бастарын мулдем

баскаша изейдц американдьщтар аягын аягьшыц устше бас-

каша кояды (балтырымен); агылшындар — агып турган суга

жуынбайды (орыстар да солай).

Турмыс ерекшел1ктер1 бойьшша Дон казактары украин-

дарга жакьш, 6ipaK орыс тшнде сейлещц жэне ездерш орыс деп

санайды.

Bip этностьщ адамдары 6ip-6ipiHe уксауы барльщ жагдайда

шарт емес. Мысалы, латын америкасы халкыныц кепшшп уш

тургй нэсш екщцершен турады. Этностардьщ дамуында олардыц

арасындагы айкьш айырмашыльщтар уакыт ете келе эндогамия

(ез этносыныц iniinqe некеге туру) нэтижес1нде жойылып кетедь

Этникалъщ сана сезш - этностыц сешмд! керсеткгштершщ

6ipi, ce6e6i осы сана сезхмде адамньщ ез ата-тепн сезшу1, ез

тайпаластарына жакындыгы, туган тш жэне туган жер1мен

байланысы шогырланады.

96

Этностыц сырткы 6ejirici - ездерщ атауы (самоназвание),

ягни ез1ндщ атауы, этноним! болып табылады. Себеб!, этноска

баска халыктар беретш аттар этнонимнен гана емес, езара

да айтарлыкгай ерекщелецедь Мысалы, ездерш «дойч» деп

атайтыц этнос орыс тшнде «немец», французша - «алеман»,

агылшьшша - «джемен», итальянша — «тедеско», фин тшнде -

«саксаляйнен», серб тшнде - «шваб» деп аталады.

Timi мыс ал га, орыстар, армян дар немесе поляктардыц

диаспоралары турл1 елдерде турып жатса да, олардьщ кез келгеш

осы езшдш атауды колданатын барлык топтармен белгш 6ip

ортактыкты сезшедь Мысалы, 6i3, казакгар, немютер, жапондар

сиякты кез келген баска улттардан кандай айырмашыльщтармен

ерекшеленет1шм1зд1 эркашан бшем1з.

Кез келген адам «Ci3 юмЫз?» деген суракка ойланбастан,

«орыс», «француз», «парсы», «масаи» деп жауап бередг Щрак

бул жерде де айырмашылыктар болады: ата-анасы fypjii улттан

болтан адам езга кейде 6ip ултка, кейде eiciHnii ултка жаткызады.

Расында да, мысалы, экеа - дагыстандык кумык, niemeci -

орыстанган украин отбасынан, ал ол адам 03i Мэскеуде туылып,

eMip бойы сонда турса, оньщ кай ултка жататынын калай

аныктауга болады? ^олданыстагы зацнама бойьшша адам

телкужатында экес1нщ немесе анасыньщ ултын керсетуше

болады.

Осы мэселе бойынша орыс жазушысы, этнограф Владимир

Иванович Даль былай деген: «Атауы, дцш, аталарыныц каны да

em6ip адамды кандай да 6ip улт eKmi ете алмайды. Рух, адамныц

жаны — мше осы жерден оньщ кай ултка жататынын 1здеу керек.

Рухтыц кай ултка жататынын капай аныктауга болады? Орине,

рухтыц Kepimci - ой аркылы. Юм кандай йлде ойласа, сол ултка

жатады. Мен орысша ойлаймын» (Дальдоц анасы немю, axeci

орыс азаматгыгын алган данияльосгар болтан).

Дегенмен, айта кететш жагдай, бул формула да абсолюттж

емес, бул жерде де айырмашылыктар болады.

Кейде улттык сана сез.ш улттык устемд1к пен улттьщ

езгейгелак - ултшылдыктыц, шовинизмн1ц Tepic шшшдер1не

ие болады. Шовинизм (француз тшнен chauvinisme - солдат,

97

I Наполеонньщ басып алу саясатына табынушы Н. Шовённщ

атынан шыккан) - ултшылдыктыц аса агрессивт! Typi.

Дорыта келгенде, этникальщ сана сез!м - объективт!

факторлардан туындайтын eKiHuii perri кубылыс екенш

туЫну кажет. Этностар адамдардьщ калауы бойьгаша емес, 6i3

карастырган объектива тарихи удерютердщ нэтижесшде пайда

болады.

Мамандардьщ болжамдары:

этностардьщ езш-ез1 аныктау

тенденциясы

XX гасырдыц карсацьшда дуниежузшде 60 мемлекет

болган. К^аз1р олардьщ саны 200-ден астам. XX гасыр улы

империялардьщ куйреу гасыры бодцы: 6ipiHuii дуниежузшк

согыстан кешн Оттоман жэне Австро-Венгрия, екшпп

дуниежузшк согыстан кешн - Улыбритания мен Францияныц

отарлы империялары куйред!, соцгы больш Чехословакия

Кецеспк Социалист Респуликасы, Югославия Социалиста

Федеративен Республикасы, Кецес Социалиста Республикалар

Одагы куйредг

Коптеген мамандардьщ пшршше, Ka3ipri кездеп

мемлекеттк шекаралар сол жерде турып жаткан халыктардыц

тшдер1 жэне аумактык тепе-тещцгше сэйкес келмешнше 6ipre-

6ipre ез мацыздылыгьш жогалтады. Ce6e6i, Б¥¥-ц Жаргысьгада

бектлген «улттардыц 03iH-03i аныктауга, TinTi болшш шыгуга

кукылары» бар. 20-30 жылдан соц дуниежуй елдершщ саны 50

пайызга дейш артуы мумюн, бул жагдайда дуниежузшщ саяси

картасында 300-ден астам тэуелйз мемлекеттер болады.

Коп сатылы баскару жуйесшщ шьщында каз1ргщен куат-

тырак Б¥¥ немесе сол секщщ жер шарындагы бейбггшшкке,

коршаган органы коргауга жэне баска да галамдык мэселелерге

жауапты мекеме болады. Екшпй сатыны Еуропалык Одак

сиякты аймактык топтасулар курайды. Олардьщ кызмет саласы

- сауда, конй-кон мэселелерь ужымдык каутаздж туралы

кегйймшарттар жасау. Fалым-мамандардыц niKipi бойынша

98

дэл осы багытта 6i3 дамып жатырмыз. Этникалык кауымдар

уакыт ете Дэетурл1 мемлекетке балама 1здест1руде, ездерше

кеб1рек уйлеамдг, тусйпкп жэне олардыц тарихи тэж1рибесш

ecKepeTiH улттык курылымдар куруга умтылуда. 0зш-ез1

билеу тенденциясы «статус-кво» (белгш 6ip кездеп белпда 6ip

жагдайдыц кез келген куй!) жактастарыньщ карсы эрекеттерше

карамастан басым болады.

Дегенмен, баска мамандардыц niKipimne (мысалы, А.Е. Бов-

иннщ ецбектерш карацыз) «белшуге дешнп» езш-ез1 аньщ-

тауды жузеге асыру Ka3ipri адамзатгы таусьшмас согыстардыц

аласапыранына соктырады. Ce6e6i, мемлекеттердщ жартысы-

нан кебшде тэуелшдйске умтылатын аз санды улттар бар. Сол

еёбегш казхрп кезенде куткарушы келю1мнщ мэщ келесщей

болу керек: эрб1р этнос максималды кец автономия шецбершде

езщ-ез1 билеуге кукылы, 6ipaK осы этнос кгретш мемлекетпк

курылымныц аумактык тутастыгын сактау керек. Мысал репнде

Шешенстан немесе югославиелш Косово келпршедь

EKi топтагы мамандар да болуы мумкш б!ркатар езгер1стерд1

жэне дуниежузшщ саяси картасындагы «ыстьщ» нуктелерд1

этап айтады.

Еуропа. Испаниядан ресми турде Каталония жэне Басктер

елдер! шыгуы мумкш. Yлыбританиядан — ез парламентер! болу

кукыгына кол жетюзген Шотландия жэне Уэльс белщсе, Бретань

Франциядан белшу1 мумкш. Корсикандык сепаратистер

де белсещй эрекет етуде. Бельгия Фландрия мен Валлонияга

ыдырауы, Италияда Ломбардия жэне Сицилия ажырауы мумщн

болса, Саами (лопари) Норвегия, Швеция, Финляндия, Канада,

Ресейдщ солтустш аудандарында ез елш куруы мумюн. Келе-

шекте Арктикалык поляр шецбер1 Конфедерациясы пайда болуы

мумкш.

Азия. Уцщстан Пенджаб пен Кашмирдщ 6ip белиин

жогалтып, ал Ауганстан уш этникальщ мемлекеттж куры-

лымдарга белщуа мумкш. Филиппин халкьшьщ кепшипгш

мусылмандар курайтын Минданаодан айырылуы мумюн.

Кытайдан хань-кытайлардьщ карсылыгын жецш, Тибет жэне

Хинган ауданы белшуге кабшетп, ал Iimci Монголия Тэуёлсп

Монголияньщ 6ip белтне айналуы мумкш.

99

Ресейдеп микромутацияньщ соккысы 13 гасырдагы «татар-

mohfoji шанкыншылыгыныц» дэу1р1мен сай келедг Еуропадан

Африкага дешнп меридионалды багытта огкен осы соккыныц

нэтижесшде пассионарлар пайда болады, 14 гасырда олардыц

балалары мен немерелер! когамныц едэу!р белтн курады. Бул

жаца этнос - «орыстардыц» inypinneci болды. Нактырак уакыт

Куликово шайкасы болтан 1380 жыл. Осы соккы сонымен катар

баска да этностардьщ (литвалыктар, турйс-османдар, эфиоптар)

пайда болуына эсер erri.

Тест сурактары

1. Славян жануясыныц балт тшдж тобыныц улттарын

атацыз.

1. литовтыктар, латыштар

2. орыстар, эстондар

3. украиндар, молдавандар

4. ненецтер, кеттер

5. мордвалар, коряктар

2. Алтай жануясыныц тшдж топтарын атацыз

1. армян, корей

2. самодий, фин-угор

3. TypiK, моцгол, тунгыс-маньчжур

4. жапон, грек

5. хауса, чад

3. Моцгол тшдж тобыныц улттарын атацыз.

1. корейлер, вьеттер

2. моцголдар, буряттар, калмьщтар

3. испандар, тур1ктер

4. таттар, талыштар, курдтер

5. пуштундар, белуждер

102

4. Орал тмщЬс жануясыныц топтарын атацыз.

1. турне, монгол

2. фин-угор, самодий

3. кельт, славян

4. роман, грек

5. герман, жапон

5. Солтуст1к-Кавказ Т1лд1к жануясынын топтарын

атацыз.

1. армян, иран

2. басю, албан

3. нах-дагестан, абхаз-адыгей

4. ретороман, кельт

5. грек, семит

6. Дагыстан тщдж топшасыныц кейб1р улттарын

атацыз.

1. цыгандар, курдтер

2. осетин дер, калмыкгар

3. тэж1ктер, парсылар

4. аварлар, даргындар, лезгиндер

5. тамил дер, каннарлар

7. Ирландыктар, гэлдер, уэльстер, бретондыктар кандай

тшд!к топка жатады?

1. кельт

2. грек

3. роман

4. герман

5. албан

8. Герман-швейцарлыктар, франко-швейцарлыктар,

итало-швейцарлыкгар, реторомандыктар кай мемлекетте

тирады?

1. Дания

2.ГФР

103

3. Испания

4. Швейцария

5. Улыбритания

9. Шетелд1к Еуропада туратын роман тьпдж тобыныц

ipi улттарын атацыз.

1. мордва, марийльщтар

2. харелдер, ненецтер,

3. венпрлер, чехтар

4. болгарлар, ижарлар

5. француздар, испандар, итальяндар

10. Герман улттык тобыныц ipi улттарын атацыз

1. немютер, агылшындар, голландьщтар

2. итальяндыктар, турпстер

3. португалдьщтар, гэлдер

4. поляктар, словендер

5. сербтер, хорваттар

11. Батые славяндарына кандай улттар жатады?

1. албандар, турштер, гректер

2. поляктар, чехтар, словактар, сербтер

3. цыган дар, караимдар

4. лопарлар, финдер

5. хакастар, кеттер, ненецтер

12.0цтустж славяндарга кандай улттар жатады (кей-

6ipcy iepin атацыз).

L. курдтер, гректер

2. цыгандар, татарлар

3. болгарлар, сербтер, хорваттар

4. тэжш, пуштун

5. турюмендер, каракалпактар

13. Шыгыс славяндарга кандай улттар жатады?

1. агылшындар, ирландыктар

104

2. орыстар, украиндар, белорустар

3. фламандыктар, дания лыктар

4. норвеждер, шведтер

5. испандыктар, басюлер

14.Даниялыктар кандай тшднс топка жатады?

1. роман

2. славян

3. турне

4. монгол

5. герман

15. Баскшер кайда тур ад ы?

1. ГФР, Дания

2. Норвегия, Швеция

3. Испания, Франция

4. Финляндия, Австрия

5. Польша, Чехия

16.Венгрлер, финдер, саамдар кандай тш/цк топка

жатады?

1. фин-угор

2. албан

3. турне

4. ущцарий

5. чад

17. Сино-тибет тыщж жануясыныц жататын топтарды

атап керсетщпдер.

1. батыс-бандтоид, чад

2. семит, кушит

3. кытай, орталык, батыс Гималай

4. канури, хаус

5. бербер, албан

18. Y ндьарий тшдис тобы ны ц б!рнеше ipi улттарын атацыз

1. там илдар, явандар

105

2. хиндустар, бенгалдар, бихарлар.

3. мяо-яо, чжуандар

4. тай л ар, вьет-мыонгтар

5. сиамдар, лаолар

19. Иран т1пд1к тобыныц б1рнеше ipi ^лттарын атацыз.

1. эз1рбайжандар, армяндар

2. орыстар, татарлар

3. парсылар, афгандар, курдтер

4. мордвалар, комилер

5. калмьщтар, башкздэлар

20. Дравидий ipi тшдж топ улгтарын атацыз.

1. корейлер, жапондар

2. мадурлар, илоктар

3. тибеттер, монголдар

4. тамилдер, каннарлар, телугу

5. кхмерлер, лаолар

21. Афразийялык жануясыныц топтарын атацыз

1. семит, кушит, бербер, чад

2. бенуэ-конго, нилот

3. ква, круиджо

4. роман, герман

5. ундо-арий, буриштер

22. Картвель нлдк жаиуясыныц улттарын атацыз.

1. армяндар

2. грузиндер

3. абхаздар

4. черкестер

5.гректер

23. Ирак арабтары кандай тшдпс топка жатады?

1. семит

2. кушит

106

3. бербер

4. чад

5. нилот

24. Кытай Т1ЛД1К тобыныц улттарын атацыз

1. тибет, мяо

2. бирмандар, чжуандар

3. кытай, хуэй

4. малайлар, явандар

5. сингалдар, тамилдер

25. Бразилияныц мемлекеттж типн атацыз.

1. жапон

2. кытай

3 .албан

4. португал

5. малай

26. Австралияныц непзп рты

1. агло-канадтар

2. американдыктар

3. англо-австралиялыктар

4. гватемалдыктар

5. дом и ни кан дар

27. Дуние жузшдеп ipi улттарды атацыз

1. орыстар, еврейлер, жапондар

2. кытайлар, ундмландар, американдар, бенгалдар

3. цыгаидар, американдар, бенгалдар

4. кабардиндер, абхаздар, оеетиндер

5. монголдар, тибеттер, лурлар

28. Румындар, португалдар, молдовандар кандай тищшк

топка жатады?

1. славян

2. турне

107

3- албан

4. роман

5. герман

29. Мордва

ж атады? а> Марий жэне

УДмурдтар кандай тTшi д1к топка

1 • фин-угор

2. иран

3. кушит

4. армян

5. турж

30. Эз1рбайжандар кандай тшдж жануята жатады?

1. T y p iK

2. Иран

3. кельт

4. роман

5. славян

108

6-ТАРАУ.

0 Л Е У М Е Т Т 1 К К ,¥ РЫ ЛЫ М , Е Ц Б Е К Р Е С У Р С ТА РЫ

Ж Э Н Е Х А Л Ы К .ТЫ Ц Ж ¥ М Ы С П Е Н К Д М Т Ы Л У Ы

Элеуметпк курылым жэне элеуметпк

стратификациялау

Элеуметпк курылым - когам ёшр1мен сабактас кандай да

6ip белплермен еипатталатьш, езара байланысты элеуметпк

кауымдастык жиынтыгы. Теракты улкен элеуметпк кауымдас-

тьщтарга таптьщ (таптар, элеуметпк курылымдар мен топтар),

демографиялык (жастар, эйелдер, карттар), этникалык (тайпа-

лар, этностар, улттар) жэне т.б. кауымдастыктар жатады.

0зшщ даму удерюшде элеуметпк-таптык курылым (осыны

ары карай талдаймыз) алуан турл1 жэне курдел1 бола отырып,

когамга барльщ турактылыкты камтамасыз ётёд!. Галымдар

когамньщ элеуметпк курылымындагы езгерютёрдо аныктау

ушш кептеген багытгар мен жолдарды айкындады. Оньщ 1Мщ(ё

ец 6enruiinepi таптар теориясы мен элеуметтЫ стратификациялау

теориясы.

Кептеген онжылдьщгар бойы авторы немш элеуметтану-

шысы болып табылатын когамныц элеуметпк дифференциа-

циясы талдауына стратификацияльщ тэсш мен марксистж

дэстурл1 таптьщ талдауыньщ арасында дау журуде. Карл Маркс

жэне Макс Вебер непзшде байльщ, мэртебе жэне билж сиякты

уш критерий жаткан элеуметпк трцс1зд1ктщ ею тармагыныц

бастауы болтан.

Марксист1к дэстурде барлыгы байльщтагы айырмашылыкка

келш т1релед1, я гни тапка жатуына байланысты. Марксистердщ

шепнмш келесщей тужырымдауга болады: егер де 6i3 барльщ

жагынан тец болмасак, онда тек 6ip нэрседе тец еместз; уш

елшем 6ip-6ipme дэл келш, 6ip-6ipiHe тацылады; элеуметпк

тецсЬдпсп кай жагынан алып карасак та, олардыц меншпстеп

жагдайьшыц бфДёй еместтн байкауга болады, ал уш елшем тек

109

Heri3ri ineniyini айырмашылыктьщ Typi. Сондьщтан да страти-

фикациялау 6ip елщемдь

М. Вебер жэне оныц i3m куалаушылар Kepi пшрде. Олардыц

айтуы бойынша: егер 6i3 6ip нэрседе тец болмасак, онда 6i3

барлык жагынан тец eMecni3 Дегенд! бшдармейд!; уш елшемнщ

6ipi-6ipiMeH дэл келу1 мшдетп емес; олар 6ip-6ipiHe тацылмайды

жэне олардыц 6ipeyi де шешуып болып табылмайды. Барлык

жагдай мумкш: бай болу, 6ipaK мэртебесхз жэне бшиксЬ (мысалы,

«жаца орыстар», «жаца казактар»); билцс бола тура, нагыз

бай болмау (баскарушы демократтар); белгш 6ip курметке не

бола турып, кедей жэне бшйказ болу (интеллигенция). Страти-

фикациялау эркашан уш олшемдь

Таптык элеуметпк курылым сызбасы Кецес уюметшщ

соцгы жылдарында, тольщ ужымдастырудыц жэне ауыл

шаруашылыгьшда совхоздардьщ едэу1р ecyiHe байланысты арнайы

статистика бойынша (1989) келесщей болды: жумысшы-

лар - 58,8%, кызметкерлер - 28,3%, колхозшылар - 11 *7%,

жеке ецбек ю-эрекет1мен айналысатындар — 0,2%. влеуметик

курылымныц бул жещлдетшген сызбасы сол кездщ езшде

жагдайды толык корсетпед1, мамандар синтетикалык тэсщдщ

непзшде тагы да кецестш когамньщ 6ipHeine элеуметпк тобьш

болдь Мысалы, табигатымен ерекшеленетш бшпктщ бшктж

топтары (партияльщ, мемлекеттж, шаруашыльщтык), сонымен

6ipre бул бишктщ келем1 (жогаргы, орташа жэне теменп

децгейлер) бойынша; 6ip-6ipiMeH мамандану саласы бойынша

ерекшеленетш интеллигенцияньщ эр турл1 топтары (ЖЕЖ жэне

шыгармашылык жумыспен айналысатьшдар) жэне т.б. ( Рывки-

на Р.В. Социальная структура общества как регулятор развития

экономики // Экономическая социология и перестройка. Под.

редакцией. Т. Н. Заславской и Р. В. Рыбкиной М., 1989.-6.82-83).

K^asipri галымдардьщ nkipi бойьшша адамдардьщ тапка

жатуын олардьщ KipicTepi мен ощцрю куралдарына менппктж

катынасы бойьшша аньщтау Kasipri когам курылымыныц

элеуметпк кушш толык кврсетпейдь Бул жагдайда когамдагы

03repicTepfli есепке алатын козгалыстагы жэне дэл жуйенщ

кажеТтМ туындайды. Мундай жуйе-элемуеметпк стратифика-

110

циялау жуйесг Бул жуйеде элеуметак жштерд1 болудщ негёмнде

байлык, мэртебе жэне бшпк (мамандык, Kipic, бшм жэне т.б.)

сиякты елшемдердщ 6ipiryiHe непзделген кептеген критерий-

лер жатыр.

Элеуметак езгерктердщ козгалысын зертгеу кез1нде стра-

тификациялау теориясыньщ жактастары квбшде бипстс жэне

ендпе стратификациялау формуласын пайдаланады, ейткеш ол-

ардьщ кезкарасы бойынша, адам езшщ ом!ршде 6ip элеуметак

децгейден екшпп 6ip децгейге (кетершу жэне темендеу) ©Tyi

мумкш. Немесе, сол 6ip децгейде кала отырып, 6ip элеуметак

топтан екпнш б ip топка ауысуы мумкш.

Алты децгейден туратын, адамныц бшкпк стратификадия-

дагы козгалысын карастырайык: 1) мам андар мен эюмдердщ

жотары кабаты; 2) одан томен децгейдеп баскарушылар,

коммерциялык таптар; 3) усак буржуазия; 4) баскарушы кызмет

аткаратын техниктер, жумысшылар жэне кызметкерлер; 5) ма-

мандалган жумысшылар; 6) мамандалмаган жумысшьшар,

шаруалар, кызметкерлер. Мысалы, мамандалган жумысшы

жануясынан шыккан адам экесшен жеткишсп каржы ала отырып,

кафе сатып алды, ягни бшктш стратификациялау бойьшша

усак буржуазия кабатына котерицц (буржуа- жалдамалы ецбекп

пайдалантьш ондарю куральшьщ менппк neci). Одан ары ол

тускен пайда мен кафеш сата отырып, оныц каржысы непз1нде

ферма сатып алды да, калалык буржуазия тобынан ауылдык

буржуазияга errri. Бхрак ол адамныц элеуметак козгалыска

мумкшшипп болмай, экеа болтан элеуметак топта калуы да

мумкш еда.

Б1здщ ко гам да жэне Ka3ipri нарыктык экономикага еткеннен

кешнп бфнеще жылдардан кещн де ?леуметтанушылар мен эко-

номистер когамныц элеуметак курылымньщ б1рыцгай гылыми

непзделген сызбасын жас ап шьп'армады. Элеуметтанушы

А.В. Дмитриев курастырган белгш сызбада элеуметак куры-

лымдагы журш жаткан «декомпозицияны» ескередг Мунда

байлык, мэртебе жэне билле арасында улкен айырмашылык бар.

Галымныц айтуы бойынша егер бурый ецбекшщер мен бшйк

жэне менпнкп белкпей иелш етепндер номенклатурасыныц

арасында карама-кайшыпыктар басым болса, каз1рп кезде ipi

i l l

бес элеуметпк топты белуге болады: а) эюмшшк элита; б)

салалык, мамандану жэне баска да белплерше карай белшетш

ецбекшшер тобы; в) дэриер, м^гатм, эдебиетпн, эскери маман

жэне т.б. элеуметпк топтарга болшетш интеллигенция; г) «жаца

буржуазия»- барлык кэсшкерлер, банкирлер жэне т.б.; д) шару-

алар. Бул ещц элеуметпк стратификациялау, 6ipaK, ол шшдеп

элеуметпк топатарды накты айкьшдамаган таптар туралы

бурынгы марксист1к кезкараска суйенедь Мысалы, шаруалык

накты eKi элеуметпк топка-элеуметтенген (уйлескен) жэне

жеке кэсшкерлж (фермерлж) шаруалыгы болып белшедц

жумысшылар элеуметпк жагынан мемлекетпк кэсшорын жэне

жеке фирма жумысшылары больш белтедь екеушщ де вздерь

нщ элеуметпк кызыгушылыгы бар; «жаца буржуазия» арасында

кешеде сауда жасайтындар да, фирма жэне баню кожайындары

да, каржы алаяктары да бар; накты мекен жайы жок адам дар-

дан мамандалган кылмыскерлерге дешнп «таптан тыс» топтар

мулдем жок.

Кдз1рп кезде когамдык удерютердщ улкен cepniHiHe байланысты

когамды элеуметпк ж1ктеу бойьшша зерттеулер киындап

отыр.

Саяси жуйелердщ, элеуметпк курылым жэне катынастар-

дыц узак эволюцияньщ нэтижесшде экономикалык дамыган

мемлекеттерде азаматтык когам калыптасып отыр.

Азаматтьщ когам индивидумдар мен халыктьщ жеке

топтарыныц мемлекеттщ KipicymeH ерюн ic-эрекетпен ай-

напысуга накты мукщщк пен кукык беретш когам.

Ец алгаш азаматтьщ когам мэселесшщ теорияльщ талдауын

XIX гасырдыц 6ipimni ширепнде нем!с философы Гегел жаса-

ды. Батыс елдершде азаматтьщ когам курудыц козгалмалы купп

«ушппш сезше» орнында болды.

Кдзан TOHKepici баскару мен экономиканы, мэдениет жэне

элеуметок саланы иемдену тетпсгерш мемлекеттщ колына бере

отырьш, б!здщ елде азаматтьщ когамныц кальштасу удерюш

токтатты. Мундай катац бакылаудыц кушше байланысты

жарияланган Heri3ri кукыктар мен еркшдштер тек декларативт1

112

децгейде болды. Азаматтьщ когам туралы концепция ондаган

жылдар бойы букаральщ акпарат куралдары мен гылыми басы-

лым беттершен жогалып Kerri.

Элемдш кауымдастык элеуметтш курылымныц уш турш

беледг

Орта таптардьщ куаггы тобы колдайтын, демократнялык

нарыктык когам модель Онда элеуметпк кабаттардьщ белшу

сызбасы орталык бели! дамыган (орта кабат), жогаргы таптыц

салыстырмалы турде бшк емес полюстары бар (меншшп

баскарушы элита) сопакша формасында жэне мунда кедей топ-

тар кабаты да бар. АКД1 халыкыныц 65%, Франция хальщыныц

60% жэне Жапония хапкыныц 70% орта таптар курайды.

Батыстыц дамыган мемлекеттер1нде жалданбалы ецбек пен

жеке ецбек ic-эрекеп букш халыктьщ 80 %-ныц ©Mip суру коз!

болып табылады. Жалданбалы жумысшылар саныныц артуы-

мен 6ipre ецеркэсш жумысшыларыньщ саны кемидц. 1с жузш-

де пролетариат бурынгы туршде (классикалык) кездеспецщ.

Азаматтьщ когамда жалданбалы жумысшылар жогары бшмд1

жэне хальщгыц элеуметпк жагынан жаксы камтамасыз етшген

белшн курайды. Олардыц кепшшп когамныц орташа жэне

жаксы камтамасыздалган белтнен турады.

Жогары мамандалган ой ецбегшен айналысатын интелли-

генцияныц да мацызы артып келедь Олар жалданбалы

жумысшылар катарына юред1 жэне халыктьщ орта кабатына

жатады, 6ipaK элеуметпк курылымда олар ерекше орын ала

отырып, когамныц интеллектуалды элитасьш курады. Элитага

кеШнде ец бай аламдардыц элеуметпк тобы жаткызылатьшмен,

бул тусшпс когам дамуында кунды больш табылатыи адамдар

ушш де колданылады (интеллектуалды, рухани элита).

Когамныц нарьщтык непзше суйенетш аз дамыган

элеуметпк курылым модель Ол жогарыга карай созылган, ке-

дейлер кабатын корсететш непз1 ещц больш келген уш бурыш

туршде.

Бурынгы социалисте когамныц ыдырау модел1

«жаншылган пирамиданью) еске тусгрепн, Heri3i ете ещц болып

келген еще ушбурьпп туршде. Ауданыныц кеп белшн

«ецбекшшер» кабаты, ал шыцын «бшпк адамдары» алады.

113

Орта таптар - 10%-дан темен. Егер жагдай белгш сценарий

бойьшша ары карай жалгаса беретш болса, онда когам жакын

арада марксистж сызбага тольщ сай Kenin, негшнен байлар мен

пролетариаттардан туруы мумкш.

Б1здщ елдщ кайта курылуы, экономикалык реформа,

жеке меннпк туршщ плюрализациялануы, оныц элеуметак

курылымында 6ip элеуметак кабаттардыц жойьшып, екшпп 6ip

кабаттардыц пайда болуы, XXI гасырды кукыктык мемлекет

ретснде тусшетш азаматтьщ когамньщ курылуы сиякты кажета

03repicTep тугызуы керек.

К,азакстанньщ орта таптары накты социализм когамьшыц

ьщыраушы курылымыныц эр турл! элементтершен калыптасьш

отыр. Олар:

1) кэсшкерлер, менеджерлер;

2) жогары мамандалган мамандар;

3) жогары мамандалган жумысшьшар;

4) шаруалыктардыц, фермерлердщ enqipici.

Егер даму yzjepici едэу1р келемдеп батыс когамьшыц ба-

ламасы бойьшша журетш болса, экономикалык курылымдагы

взгерютердщ нэтижесшде орта тап ecKi элеуметак кабаттар

мен таптарды кептеп жута отырып, когамньщ шешупн Kyrni,

азаматтьщ когамньщ демократиялык дамуьшыц кепш больш

табьшады.

Посттоталитарлы кезецце ^азакстандык когамньщ эво-

люциясы оньщ элуеметак курылымандагы б1рнеше ecneni

козгалыспен белгшенедк

- жеке менш1к формасы бойынша ецбек ететш халыктыц

6eniHyi едэу1р езгередь Арнайы мэл1меттер бойьшша,

соцгы 10 жыл шпнде 2001 жылмен салыстырганда жеке

кэсшорындарда жумыс гстейтш жумысшылардыц улес

салмагы 20%-га арткан:

- нарьщтьщ экономика когамында элеуметак дифферен-

циациялау оте тез каркынмен кушешп отыр. Орталыктан

баскарудьщ жойылуьшьщ непзп салдарынан менппк

иелершщ элеуметак кабаттары мен капитал иеленушшер

кабаты пайда болды. Бул кабатка альш-сату операциялары

114

непзшде байыган сауда буржуазиясы, ез пайдасына мем-

лекет менпнгш жеке мёнщктещцрш алган мемлекетпк

жэне партиялык бюрократтар; жер мен куралдарга eMip

бойы иелж алган фермерлер жэне баска да элеуметпк

топтар жатады. Эр турш мэл1меттер бойынша бул топка

жататын хальщ yneci — 7%.

«Буржуа» элеуметпк тобыныц пайда болуы когамныц кедей

жэне байларга белшу удерюшё жаца серпш бердь Халыктьщ

едэу1р белш кедейшшкте eMip суруде. Экономикадагы

«куйзелк терапиясы» инвалидтер, окушылар, жумыссыздар,

сонымен 6ipre бюджет мамандары снякты халыктьщ ец аз

коргалган бёлщне соккы болды.

Элеуметпк дифференциациялаудыц кушекм, курамына эр

Турш себептерге байланысты етрдщ1 сыртьшда калып калган

жэне бурынгы элеуметпк статусын кайтаруга мумюншшп

жок, таптан тыс маргиналдар кабатыныц кебеюше экелд1. Батыс

мемлекеттершде маргиналдар - дамушы мемлекеттер-

ден шыккан аз санды улттардыц екшдер!, боскьшдар, зейнет-

кер жасьщцагы жумыссыздар, накты тургыльщты жер! жок

адам дар.

Ецбек ресурстары жэне халыктьщ

жумыспен камтылуы

Ецбек ресурстары - ецбек i c -3p eKeTi уппн кажетп физи-

кальщ жагынан дамыган жэне денсаулыгы бар мемлекет

халкыныц 6 e n i r i .

Ецбек ic-эрекетгае байланысты халыкты уш топка беледк

ецбекке жарамды жаска дейшп, ецбёкке жарамды жастагы жэне

ецбекке жарамды жастан кешнп жастагы хальщ.

Herbri ецбек ресурстарыныц курамына ецбекке жарамды

жастагы халыкты, ендорктен кол узш бМм алушылар жэне

эскерге алынгандар юредо, тек мугедекгер мен жещлдап бар

зейнеткерлер саналмайды.

Косы мша ецбек ресурстарына жумыс ктейтш жасес-

шр1мдер (14-16 жас) мен жумыс ктейтш зейнеткерлер жатады.

115

Ецбеке жарамды жас шеп эр мемлекетпц зацымен

кабылданады. К^азакстан Республикасындагы ецбекке жарамды

жас: ерлер - 16-63 толык жас, эйелдер - 16-58 толык жас (ic

жузшде бул 64 жэне 59 жаска сэйкес). Экономикалык дамыган

елдерде ецбекке жарамды жас шеп кещрек : АКД1-та ерлер мен

эйелдер ушш б1рдей - 16-65 жас, Финляндия, Жапония, Канада,

Германияда- 15 жастан басталады (7 кесте).

9-кесте. Кейб1р елдердеп зейнеткерлж жас

Елдер Ерлер Эйелдер Елдер Ерлер Эйелдер

Норвегия 67 67 Германия 65 65

Исландия 67 67 Швейцария 65 62

Финляндия 65 65 Улыбритания 65 60

Канада 65 65 Италия 62 57

АКД1 65 65 Франция 60 60

Швеция 65 65 Ресей 60 55

1 Жапония 65 65 Казакстан 63 58

Ецбек жасыньщ жогаргы шеп орташа OMip узактыгына

байланысты аныкталады (кептеген дамушы елдерде OMip суру

узактыгы ецбек жасыныц жогаргы шегше жетпейдО, сонымен

катар, егде жастагы адамдарды зейнетакымен камтамасыз ету

ушш мемлекетпц материалдык мумкщщктер1 есепке алынады.

1990 жылдардан бастап ецбек ресурстары саныныц теменде-

yi больш жатыр жэне 1999 жылы ол корсетюш 8,4 млн. адамды

немесе 14,9 млн. адамды курайтын халыктыц жалпы саныныц

56,2% болды. Экономикалык белсецщ жэне экономикалык

белсещЦ емес хальщ катынасы 1999 жылы 84%-ке жэне 16%-га

сэйкес, бул жагдайда экономикалык белсецщ халыктыц 61,2%

калалык мекенге тиесш болды.

Жумыспен камтылган халыктыц жеке менппк формалары

бойынша 6enmyi каркынды езгердь Ресми деректер бойынша

1994 жылдан бастап 5 жыл iniinzje жекеменппк мекемелерде

жумыс ктейтш халык саны 1,7 млн-нан (27%) 4,4 млн-га (71%)

жеткен. 1990 жьшдар шегшде республика экономикасьшдагы

бейресми сектордыц peni артьш, жеке кэс1ппен айналысатьш

хальщ саны 0,5 млн. адамнан (1994 ж.) 2,7 млн, адамга деШн

116

(1999 ж.) немесе 5 есе есп. Ресми статистикалык мекемелер жеке

кэсшпен айналысатын халык деп эдетте жеке немесе компани-

ялармен жумыс ютейтш жэне де тур акты жумысшылар жалда-

майтын тулгаларды айтады. Жеке кэсшпен айналысатын халык

саны 1999 жыпы 31,9% курды. Статистикалык мекемелердщ

деректер! бойынша бул регламент койылмаган жумысшылар

саны сауда, автокелж жендеу, ауыл шаруашылыгы, колпе жэне

байланыс сиякты секторларга тэн болган.

Казахстан Республикасьщца болган элеуметтщ-эконо-

микалык жэне демографиялык удергстерге байланысты енбек

нарыгы динамикалык езгеркте болды. Кдзакстандагы нарыктьщ

калыптасуы баска мемлекеттерге тэн сиякты 6iperefi емес.

Экономиканыц салаларында жумыспен камтылудьщ томендеу!,

жумыс кушшщ материалдык сектордан кызмет корсету сек-

торына кайта белу, жумыссыздыктын жылдам осу каркыны,

мемлекетпк сектордагы жумысшылар саныньщ азаюы тэн болды.

1990-1999 жылдар аралыгында ецбек ресурстарыныц 6%-га

темендегенщ керуге болады.

Ецбек нарыгы жалпы жумыссыздык децгеш мен ресми

жумыссыздык децгешн сипаттайды. Ресми жумыссыздык

децгешн ецбекпен камтамасыз ету кызметше ресми ттркелгендер

санымен аныктайды. Эдетте ол жалпы жумыссыздык децгешнен

б1рнеше есе темен болады. Ецбек тэщрибеа жок жастарды жэне

улкен жастагы халыкты жумыспен камту ец езекп мэселелер

болып отыр.

10-кесте. Казахстан Республикасындагы жумыссыздык

жэне жумыспен камтылу динамикасы

Хальщ курылымы Саны (мьщ адам)

1999 2005 2010

Халыктьщ yneci

<%)

1999 2005 2010

1 2 3 4 5 6 7

15 жастан жогаргы

халык саны 10659 11224 12127 71,2 74,5 67,1

Экономикалык

белсецщ хальщ 7055 7901,7 8610,7 66,2 69,4 71,2

117

Кестенщ соцы

1 2 3 4 5 6 7

Экономикада

жумыспен

камтылгандар

6105 7261 8114,2 86,5 91,9 94,2

Жумыссыздар

саны 950 640,7 496,5 13,5 8,1 5,8

Экономикалык

белсецщ емес 3604 3476,9 3487,7 33,8 30,6 28,8

Экономикалык белсенд! халык (Б¥¥ енпзшген категория)

когамдык ещцркке катысатын жэне катыскысы келетш

халык. Ягни, бул категорйяга жумыссыздык бойьшша жэрдем

акыга OMip суретш жумыссыздар да жатады.

Халыктыц нэтижел1 толык жумыспен камтылуы мемлекетпц

экономикалык дамуына байланысты карастырылады. Халыкты

нэтижел1 тольщ жумыспен кдмту республикамыздыц келешекгеп

узак мерз1мд1 7 басымдыгыньщ 6ipi болып отыр, атап айтканда,

дамыган нарыктык экономиканьщ непзшде экономикальщ

жепспктерге жету больш табьшады. Бул тутастай республикага

жэне ош>щ аймактарьша катысты. Халыкты нэтижел1 тольщ

жумыспен камту жэне экономикалык есу республикамыздыц

жэне жеке аймактардьщ дамыуьшьщ ец басты басымдьщ

багыттырьшыц 6ipi болып отыр. Жумыспен камтылуды реттеу

осы багытта болуы керек.

Халыкты нэтижел1 толык жумыспен камту теориясы

нарыктык жагдайда жумыссыздьпсгы мойындауга непзделедг

Экономистер фрикционалдьпс (кадрлардыц ауысып отьфуы)

жэне курьшымдык (курылымдык взгерютер эсершен жумыс

куппне сураныс пен усыныс дисбалансыныц нэтижесэ1нде)

жумыссыздьщты ееептейдь

Экономиканы реформалаудьщ Ka3ipri кезещнде жумыс-

сыздыкгьщ барлык непзп формалары тэн, 6 ipaK олар б1ркатар

ерекшелштермен айрыкшалынады.

118

11-кесте. Жумыссыадык формаларын Ж1ктеу

Жумыссыз-

дьщ топтары

Bipiicripymi

белгшер

Жумыссыздык

формалары

Табиги пайда болу еипаты

адамньщ катынасы

- фрикционалдык

- институционалды

- ез ерктен

EpiKci3 ашьщ пайда болу сипаты

узакгыгы бойынша

тарау орны бойынша

- циклдык

- курылымдык

- технологиялык

- маргиналды

- узак мерзвдщ

- кыска мерз1мд1

- аймактык

- улттьщ

Epiicci3

жасырын

пайда болу сипаты - аграрлык хальщ

тыгыздыгы

- мезгщщк

жумыссыздьщ

- жумыспен шамадан

тыс камтылу

салдарынан пайда

болган жумыссыздьщ

- жумыс уакытын тольщ

пайдаланбаудан болган

жумыссыздьщ

Тест сурартары

1. Казакстан Республикасында ерлердщ ецбекке жарамды

жаеы (жас).

1. 16-53

£ 18-58

119

3. 20-60

4. 16-63

5. 15-55

2. Цазакстан Республикасында эйелдердщ ецбекке жа-

рамды жасы (жас).

h 16-53

2. 16-58

3. 20-60

4. 16-63

5. 18-55

3. Бершген елдердщ кайсысында экономикалык

белсещц халыктьщ коп белит ещнрктж емес салада кызмет

аткарады?

1. Германия

2. Лаос

3. Судан

4. Эфиопия

5. взбекстан

4. Батые Еуропаныц кандай елдерше шетелдж жумыс

кушшщ ец кеп акысы тэн? Солардыц кейб1реулерш атацыз.

1. Алжир, Тунис, Марокко

2. Индия, Непал, Бутан

3. Малайзия, КХДР, Монголия

4. ГФР, Улыбритания, Франция

5. Сальвадор, Гондурас, Куба

5. X гасырдагы Испаниядагы “элем сэш” деп аталган

гылым жэне мэдениет орталыгын атацыз.

1. Пловдив

2. Клуж

3. Кордова

4. Варна

5. Арад

120

6. XII-XIII гг. ¥лыбританнялагы жогаргы мектеп ор-

талыгын атацыз.

1. Оксфорд, Кембридж

2. Амстердам

3. Гданьск

4. Сорбонна

5. Гарвард

7. Полыпадагы ecici университеттердщ 6ipiH атацыз.

1. Ягеллон

2. Киев

3. Киль

4. Катовице

5. Гродно

8. XI-XII гасырлардагы металл ендеу, мата дайындау

жэне халыкаралык сауда негЁзшде ескен Бельгия калаларын

атацыз.

1. Арад, Печь, Сольнок

2. Кошице, Пловдив

3. Брюссель, Антверпен, Льеж

4. Линц, Марибор

5. Бамберг, Кладно

9. Франциядагы ecici университеттердщ 6ipiH атацыз.

1. Валенсия

2. Сорбонна

3. Лувр

4. Бристоль

5. Гарвард

10. Чехиядагы ecKi университеттердщ 6ipiH атацыз.

1. Болонья

2. Ньюкасл

3. Гейдельберг

4. Брюгге

5. Прага

121

11. XI-XIII гасырларда Италияда “банк! жумысы” кай

калада жанданды?

1. Марсель

2. Рим

3. Милан

4. Турин

5. Флоренция

12.Италиядагы мата дайыцдаудыц есю орталыгын

атацыз.

1. Загреб

2. Рим

3. Милан

4. Сараево

5. Скопье

13.XV-XVI гасырлардагы географиялык ашылулар-

дан кейшп Еуропадагы Атлантикалык сауда порттарын

атацыз.

1. Лондон, Лиссабон, Бордо

2. Краков, Познань, Измир

3. Турин, Марсель, Алжир

4. Гренобль, Лион, Эссен

5. Дуйсбург, Мюнхен, Кельн

14. Ланкашир мацындагы “токыма” конурбациясы деп

аталган дуние жузшщ алгашкы фабрикалык калаларын

атацыз

1. Ливерпуль, Манчестер

2. Шанхай, Сеул

3. Джакарта, Хартум

4. Рабат, Касабланка

5. Кейптаун, Дурбан

15. XIX г. ортасынан бастап кеп р г гы империяныц аста-

насы жэне Парижден кейш екшпп Еуропаныц “мэдениет”

122

астанасы болып кай кала Еуропа калаларыныц ом1ршде

мацызды рол атцарды?

1. Осло

2. Варшава

3. Бонн

4. Вена

5. Париж

16. Ецбекке жарамсыз а дам дар тобы.

1. Окушылар мен студенттер

2. Мугедектер мен зейнеткерлер

3. 16 жаска толган жасесшр1мдер мен зейнеткерлер

4. Жеке кэсшпен айналысатындар

5. Бала багу демалысындагы эйелдер

17. Цосымша ецбек ресурстарына:

1. Окушылар мен студенттер

2. Мугедектер мен зейнеткерлер

3. 14-16 жас аралыгындагы жасесшр1мдер мен жумысшы

зейнеткерлер

4. Жеке кэсшпен айналысатындар

5. Бала багу демалысындагы эйелдер

18. Herari ецбек ресурстары дсгешмп:

1. Ецбекке кабшетп жастагы ецбекке кабшетп халык

2. Жеке кэсшпен айналысатындар

3. Экономикалык белсецщ халык

4. Толык жумыспен камтылулы халык

5. Экономикалык белсенд! емес хальщ

19. АЩ11-та эйелдер мен ерлердщ ецбекке кабшегп жасы.

1. ерлер 16-65, эйелдер 16-63 жас

2. 16-65 жас

3.16-60 жас

4. 16-67 жас

5. ерлер 16-63, эйелдер 16-58 жас

123

20. Ресей Фсдсрациясыпдагы эйелдер мен ерлердщ

ецбекке кабыетп жасы.

1. ерлер 16-65, эйелдер 16-63 жас

2. 16-65 жас

3. 16-60 жас

4. 16-67 жас

5. ерлер 16-60, эйелдер 16-55 жас

21. 1^азакстан Республикасында жумыесыздык децгеш

(2011 жыл).

1. 3,2%

2. 2,1%

3. 0,7%

4. 5,3%

5. 7,6%

22. 1^азакстан Республикасында орташа OMip суру

узактыгы (2010 жыл).

1. 69,1

2. 55,7

3. 68,4

4. 66,2

5. 45,3

23. ¥лыбританиядагы эйелдер мен ерлердщ ецбекке

кабшетп жасы.

1. ерлер 16-65, эйелдер 16-63 жас

2. 16-65 жас

3. ерлер 16-65, эйелдер 16-60 жас

4. 16-67 жас

5. 16-60 жас

24. «Элеуметтж стратификациялау» теориясыныц

непзш калаушылар.

1. К. Маркс, М. Вебер

2. М. Вебер, И.Г. Тюнен

124

3. К. Маркс, И.Г. Тюнен

4. В.Н. Вернадский, П.А. Сорокин

5. М. Вебер, Ф. Ратцель

24. Ецбек кызмеп жасына байланысты халыкты канша

топка белуге болады?

1. 2 топ

2. 3 топ

3. 5 топ

4. 7 топ

5. Белшбейда

25. Франция мемлекет1нде эйелдер мен ерлердщ ецбекке

каб1петп жасы.

1. ерлер 16-65, эйелдер 16-63 жас

2.16-65 жас

3. ерлер 16-65, эйелдер 16-60 жас

4. 16-67 жас

5. 16-60 жас

26. Италия мемлекет1нде эйелдер мен ерлердщ ецбекке

кабшетп жасы.

1. ерлер 16-65, эйелдер 16-63 жас

2.16-65 жас

3. ерлер 16-62, эйелдер 16-57 жас

4. 16-67 жас

5. 16-60 жас

28. Ресей Федерациясындагы орташа eMip суру узактыгы

(2009 жыл).

1.69

2.55,7

3.68,4

4. 66,2

5.45,3

125

29. Орташа eMip суру узактыгы бойынша жогаргы орын-

да турган мемлекет.

1. Швеция

2. Жапония

3. АКДИ

4. К^азакстан

5. Ресей

30. Орташа OMip суру узактыгы бойынша теменп орын-

да турган мемлекет.

i Ангола

2. Нигерия

3. Уцщстан

4. К^ытай

5. Свазиленд

126

7-ТАРАУ.

ХАЛЫК.ТАР К0Ш1-К.ОНЫ

Kemi-кон турлер'1 жэне ce6errrepi,

халыктьщ аумактык жылжу

керсетмштер!

Халыктар кепп-коны (лат. migration - «коныс аудару»)

— тургылыкты орындарын туракты жэне уакытша ауыстыруга

байланысты адамдардьщ коныс аударуы. Халыктардьщ козгалы-

сын TyciHflipy yuiiH баска терминдер кецшен колданылады:

«халыктардьщ Kemi-кон козгалысы», «халыктардьщ механи-

калык козгалысы», «халыктардьщ козгалысы». Жердеп тургын-

дардьщ Ka3ipri орналасуы ертеректе талданган, табиги Осшнщ

каркыньгада гана емес, тургьгадардыц Kemi-кон козгалысьтьщ

Нэтажёс! больт табылады. Мамандар Kemi-кон аныктамасын

эр турМ карастырады. Kemi-конга тургылыкты орындарын ау-

ыстыруына байланысты, тургындардьщ коныс аударуы жатады.

Сондьщтан, мысалы, калага жакын жерлерге жумыска бару,

каланьщ сыртына тургындардьщ кундел1кп барып кайтуы Kemi-

конга жатпайды. Kemi-конньщ жылжуына кёйётш болсак, 613ДЩ

ёлпшздеп тургындар санагында кешш келупплерге шамамен

2 жыл туракты тургылыкты орында туратын адамдар да катыса-

ды. Бурьшгы жэне осы кунге деШн бакыланган орынга ие бар-

льщ Kemi-конды мамандар эр TYpлi т*урлерге беледо. Аньщтамада

керсетшгендей Kemi-конньщ узактылыгы бойынша туракты

жэне уакытша (оку, эскери кызмет) болып белшедо.

Kemi-кон агындарыныц багыттары бойынша iimci жэне

сырткы болып белшеда. Сырткы Kemi-кон (халыкаралык)

мемлекетпк шекараларда киылысады жэне континентаральщ

жэне континенгпшшк болып безййёдд. Оларда экегш-кон - (мемлекет

шекарасынан шыгып кету), имкешг-кон - (юру) жэне

реэкепп-кон (отанга оралу), больш ажыратылады. Отанынан

1-27

оралгандарды репатрианттар деп атайды. 1нш кенн-кон - 6ip

елдщ шшде облыстар, аудандар, тургын елдер арасьшдагы орын

ауыстьфу. Кдланыц шпндеп орын ауыстырулар кеий-кон болып

есептелмейдь 1шю кеын-конда «экенп-кон» жэне «имкепп-

кон» терминдершщ орнына «коныс аудару» жэне «ел крндыру»

терминдер1 колданылса куба-куп болар едь

Keuii-конда себептермен козгаушы куштер бойынша ец ал-

дымен, турмыска шыгуга, уйленуге байланысты, элеуметпк-

экономикалык больш белшедд. Боскындардыц жэне 90-жыл-

дардагы коныс аудару га мэжбур болгандардыц саныньщ

улгаюымен кершетш улттьщ, дши, эскерн, экологияльщ себеп-

тер бойьшша кепн-конныц рел1 жогарылауда.

Keuii-кон формасы немесе жузеге асыру эдю1 бойынша

epiicri жэне мэжбурл1 больш белшедь Абсолюта жэне

салыстырмалы сандьщ мэл1меттерд1 керсететш кешькон

удерклершщ KepceTKiinrepi демограф-мамандармен 6ipre

талданады: потенцналды кеий-кондар, накты кепй-кондар,

кеий-кон байланыстарыныц каркындылыгы мен нэтижелшш;

кешш-конушылардыц eMip cypyi ушщ жш колданылатын

керсеткштерк бершген мекенге келген жэце кеткендердщ белил!

уакыт аралыгындагы жалпы келем1, сонымен 6ipre келген-

дер мен кеткендер агымьшыц айырмасы. Салыстырмалы керсет-

Kiurrep хальщтьщ 1000 адамьша шакканда (промилледе) есеп-

телшедь Хальщтыц кепп-коныныц с ал ьд осы (айырмасы) мен

табиги eciMHin сальдосы белгш 6ip аумактьщ халыктарыньщ

есу cepniHiH керсетедь Адамзаттыц дамуында халыктьщ кеий-

коны улкен жэне кеп жакты рел аткарды. 0згерген кауымдас-

тьщ жагдайына адамдар беШмделе отырып, Kemi-кон жешнде

жекелеген едцерден, аудандардан тугае елдер мен континенгтерге

дешн, дуние жузшщ тургындарыньщ езгеруше, курылымына

жэне географиясына мэн бершедк Ka3ipri кеий-кон курдел1

элеуметтщ удерщп керсетедо. Олар енд1рпщ куштердщ даму

децгешмен жэне олардыц эр турш аудандарда орналасуымен

тыгыз байланысты. Тургындардыц жылжуьшьщ жогары децгеш

жумысшы куипнщ тольщ колданылуын, ецщрютне ортальщтар

мен игершетш аумактарда олардыц таралуьш камтамасыз етедь

128

Мамандар «тургыи дардыц жылжу децгеш елдщ дамуыныц

жалпы децгешн камтиды» деп кврсетеда. Сонымен 6ipre кепп-

кон нэтижеа карама кайшы, ce6e6i коныс аударушылардын

жаппай агыны жумыссыздьщ децгешнщ всуше, элеуметпк

инфракурылымга шамадан тыс кысым тусуше экеледг Keini-

кон коныс аударушылардын коныс аударган аудандары мен тур-

гьшдардыц демографиялык курылымыныц езгеруше экеледг

Дуние жузй халыктарынньщ

кеил-цоны

Хальщтар кепи-коны - ерте кезецнен 6epi келе жатыр. Ец ал-

дымен бул жайылымдардыц азаюы нэттйжесшДё Орталык Азия,

Арабия, Солтустж Африканыц бакташыльщ тобыныц мэжбурш

квшш-конуымен байланысты болды. Халыктардьщ улы коныс

аудару дэу1р1нде герман, албан жэне баска да тургындар Еуропа

мен Азияныц барлык халыктарыныц калыптасуына улкен эсер

ете отырып, жеке осы аумакта жергшкп халыктардьщ eMip

суру айналысына экеле отырьш, батыска карай жылжыды. Осы

Дэуцэдщ аягында славяндардыц Балкан тубегше коныс аударуы

болды.

Улы географиялык ашылулар дэу^р! - халыктардьщ жаппай

коныс аударуымен жалгасты. Испания жэне Португалия,

Улыбритания, Франция, Голландия, Америка халыктары унем!

болтан Kemi-кон нэтижесшде калыптасты. Байыргы хальщтар

отарлау кёзггще еуропальщтармен экел1нген аурулардыц салда-

рынан кырылып к алды немесе жойылды, сондьщтан халыкгар

аз калды. Арзан жумысшы куппнщ кажеттшп Африка

халыктарын куштеп имкешьконлаута экелдг Африканьщ езшде

осыган байланысты 100 млн. хальщ зардап шекть Оныц жар-

тысы кайтарылды, ал eKimni жартысы кайтыс болды. 50 млн.

американдьщ плантацияларга 15 млн. кул экелщщ. Олардыц Ke6ici

аяусыздьщтыц салдарынан кырылды. Феодалдык тэуелдшк-

тен босанганнан кешн хальщтыц кеип-кон агыны ещцрютйк

котам дэу1рше жылжыды. Жаппай хальщаральщ агындардыц

алгашкыларыныц 6ipi — Улыбританияга Ирландияныц ауыл

129

тургындарын орналастыру болды. Американыц отарлауы

жалгасты. Батые жэне Солтустнс Еуропадан келген экепп-

кондардыц Солтустш Америкага коныс аударды, ал Оцтусик

жэне Шыгыс Еуропадан келгендер — Оцтустпс жэне Орталык

Америкага коныс аударды. Еуропальщтар сонымен 6ipre Ав-

стралияны, Жаца Зеландияны, Оцтустпс Африканы отарлады.

Еуропада XIX гасырдыц басынан 6ipiHnii дуниежузшйс согыска

дешнп коныс аударушылардьщ жалпы келемш мамандар 50

млн. адам шепнде багалайды. Осы кезецде Азия мен Африкада

кещнен таралган, плантацияларды, кен орьшдарьшда уакытша

ж^мыс орьшдарьшда жалданган арзан жумысшы колдарын та-

сып экелу сиякты Kemi-KOH Typi пайда болды. Каучукты жэне

к¥ракты плантациялары бар отарлаушы елдер Оцтустж- Шьпыс

^ытай, Ундгстаннан жыл сайын 100 деген мьщ жумысшы кулдар

экелдь Оладьщ едэуЁр 6eniri келкпм уакыттары б1ткеннен кешн

ыгыстьфылды. Оларда адам азайып отырды. Америкада еццеупп

кэсшорындарда, ауыл шаруашьшьп'ында кызмет корсету бары-

сында жумыс icTey ушш келген миллиондаган мексикандыктар

мен пуэрто-риколыктардыц кепп-коны журдь Дегенмен кепй-

кон агындары Солтустж Америкада 1920 жылдары курт азай-

ды. АКД1, со дан кешн Канада шетелд1ктердщ шыгуына жьш

сайьш мэл1мет енпздь Халыктардьщ жаппай орьш ауыстыруы

еюнпн дуниежузиик согысты тудырды, фашистердщ бшпгше

келюкеннен кейш Германияда Еуропадан Америкага коныс

аударушылардьщ агыны улгайды, тек 1946-1961 жылдар

аралыгында 7 млн адам коныс ауыстырды. Keini-конныц ecyi

Еуропада согыстан кешн болды. Уакытша iimci континентпк

кеш1-кон курт жогарылады, халыктардьщ ем ip cypyi жогары

децгейдеп елдерге (Улыбритания, Франция, ГФР, Швейцария)

жумыс icTey ушш жьш сайын кедей елдерден (Италия, Испания,

Португалия, Грекия, Туркия) халыктар келш отырды. Шетелдщ

жумысшылары, TinTi Солтуепк Африкадан, Таяу Шыгыс,

Оцтустж Азиядан келд1. XX гасырдыц 90-жылдыц басында Батые

Еуропада барлыгы 15 млн. шетелдпе жумысшылар келдь

Bipmuii жэне екшпп дуниежузшк согыстыц нэтижесшде,

сонымен 6ipre дуние жуз1 саяси картасыныц отаршылдьщ

130

жуйесщщ бузылуына байланысты саяси езгеру ce6eirrepi

бойьшша кептеген халыктардьщ кешьконына экелд1. Осы

типтеп жаппай кепп-конга мыналарды жаткызуга болады.

1919-1922 жылдардаты грек-турш сотыстарынан кейш Гре-

кия мен Туркияныц арасындагы щекараныц езгеруi шама-

мен 2 млн. адамныц коныс ауыстыруына экелед1, екншн

дуниежузшк согыстан кейш Кытай, Корея, Сахалиннен 6 млн.

жапондыктардыц оралмандары, хальщтардыц дши непздерше

байланысты 1947 жылгы жузеге аскан Уцщстанныц 2 мемле-

кетке белщуь осыныц салдарынан 8 млн. Унщстер Пэкютацнан

Унщстанга осы шамадагы мусылмандар Ундцстаннан Пэюс-

танга 0тп, отаршыл елдерде н босанган отанына оралу шыл ар дьщ

едэу!р агыны, т.б. халыктардьщ iunci жаппай кеий-коны урбандалу

га экелдц. Ауыл шаруашылыгыныц калага коныс ау-

даруы галамшарымызда жуздеген миллион хальщтарды

камтыды. Бул кенп-конныц келеШ ете жогары, сондыктан олар

«XX гасырдагы хальщтардыц улы коныс аударуы» деген атка

ие болды. Дамушы елдердеп ауыл тургындары ipi калалардьщ

“жарылыс” децгейше экелген.

Дамыган елдерде бул удерю шамамен 80%-дьщ урбандалу

децгейшде аякталды. Халыктардыц тыгыздьпы бцэдец емеспп

жэне мардымсыздытымен кершётш дуние жузшдеп кептеген

елдерде ец алдымен innci кещькон есебшен жаца аудацдар-

ды нгеру сиякты кепп-кон Typnepi кещнен таралды. АКД1,

Канада, Бразилия жэне баска американдьщ мемлёйеттердщ

аумактарында едщ орналастыру шыгыс жагалаудан басталды.

Ал innci Жэне батыс аумактарды кешннен игердг Дамушы елдерде

innci кепп-конныц каркьшдыльпы темен жэне каладагы

аграрлы хальщтын шамадан тыс кеп аудандарынан хальщтардыц

кашып келуш тугызды, экономикасы дамыган аудандарда imKi

кеш1-кон конъюктураныц, кёлщ катынасы жогары дамыган

Децгешнщ жэне коммуникация жабдьщтарыныц унёш езгёрш

туруына мумкщщк 6epeTiH хальщтардыц кеп бешгш камтыды.

Б улар ец алдымен жалдамалы жумысшьшар жэне олардыц от-

басы ещ.

90-жылдардыц басында саяси жэне экономикальщ жаг-

дайлардыц ауысуына байланысты Kemi-кон ете мацызды турге

131

езгердь Б1ршгшден, халыктар козгалысыньщ innci кенп-коны

курт темендедь Екшпйден, ауданаралык кеий-кон багыттары

карам а-каре ы езгердь Соныц нэтижесшде ауыр аймактардан

Киыр Солтустж, Ci6ip, Кцыр Шыгыстан Орталык аудандарга

халыктьщ кайтымды козгалысы пайда болды. Ушншйден, ауыл

халкыньщ калаларга агылуы токтальш, ауыл тургындарыныц

eeiMi байкалады (урбандалу децгеш 74 пен 73%-га темендедО,

кала катарында, еоньщ йШйде Мэскеуде жэне Санкт-Петер-

бургте кенй-кон сальдосы Tepie багытта журщ. Сол уакытта

хальщаралык Konii-кон агындары ecTi. Экеий-конлык агьгадарда

шетелдерден коныс аударушылардьщ улей кеп жэне «акылдыц

агылуы» еврейлёр мен немютер арасында басым болды. Жыл

сайын шет мемлекеттерге 100 мыцнан астам адам кетп, соныц

шшде кепшшп Германияга (тец жартысы), Израильге (1990—

1991 ж. 6ipiHHii орында болган), АКД1 мемлекеттерше багыт

алган. Уакытша ецбек агыныныц мемлекетаральщ агьшдары

есуде, шетелдерге жумыска орналаскандар саны 1994 жылы

6 мыцга ecTi, ал 1996 жылы 12 мыцга жетп.

Казакстандагы кеий-кон

Казактардыц алгаищы улттьщ мемлекей Ka3ipri Казакстан

аумагьшда б!здщ заманымыздагы XIV-XV гасьфларында 1459

жылы Шу жэне Талас езендер1 ацгарьшда пайда болды жэне

ол мемлекет «Казак хандыгы» деп аталды. Дегенмен Ka3ipri

Казакстан аумагьшда пайда болган, аздап реттелген жэне

ортальщтандырылган статистикалык эрекет XVIII гасырдыц

eKiHUii жартысына, ягни Кдзакстанныц Ресей империясыныц

курамына юрген кезещне жатады. Ресейдщ орталык жэне баска

аудандарынан келген боекындар мен коныс аударушылардьщ

апгашкы улкен тобы Кдзакстанда XIX гасырдыц 60-80 жылда-

рына сай келедь Акмола жэне Орал облыстарында орыстардьщ

улес салмагы 25% жетп. Казакстандагы тагы 6ip коныс ауда-

рушы шаруалар агыны XX гасырдыц басына сэйкес келедь

Статистикалык мэлшеттер бойьшша 4 облыс - Акмола, Семей,

132

Торгай жэне Оралга 1906-1915 жылдарда 883 мыц адам коныс

аударган. Нэтижесшде 1914 жылы казактардыц улес салмагы

58,5%-га темендедо, ал орыстар 29,6%-га дешн ecxi.

Ресей империясынын максаты, жуйел1 Kemi-кондык экс-

пансиялык саясаты нэтижесшде Кдзакстан аумагында тарихи

кыска кезецде эр Typni улттьщ курам калыптасты. Кейб1р де-

ректер бойынша Кдзакстанга 46 жылдыц шшде (1871-1917) 1,6

млн-нан астам адам коныс аударды.

Bipimni дуниежщщк согыс жылдарында жуздеген мьщ

казактар 1916 жылы катан котерщю e3rici нэтижесшде Ресей

империясынын шегше карай кашып кугылуга мэжбур болды.

Тек, Жетасу облысында 1916 жылы шет елдок империяга 150 мыц

казак тургындары экепн-конландьг, дэл осындай экешькрн Семей

жэне Сырдария облыстарында да болды. 20-шы жылдардыц

екшнп жартысы мен 30-шы жылдардыц 6ipimni жартысында

Кдзакстанда тургындардьщ улкен yaeci болды. Нэтижесшде,

Ресейдщ орталык жэне баска аудандарынан, Украина мен Бе-

ларустан ецвдрютж, колпспк ipi жэне орташа курлыстар салу

жэне ауылшаруашылык енеркэсштершде, мэдени курлыстарда

кугпеген апат аркылы жэне уйымдастырылган турлер1нде

жумыс куппн орналастыру кальштасты.