XI гасырда христиан православтар жэне католиктер

болып ею багытка белщщ. Олар парыз, гибадат ету жэне

уйымдастыру кабшеттершен ерекшеленеда. Айтарлыктай

парыздык айырмашылык больш Кдсиетп Рухтыц шыгу теп

туралы сурагы - католиктер бойьшша, ол Кудай-Эке жэне

Кудай-Баладан (filigue- «жэне Баладан») шыкса, православтар

тек Кудай-Экеден шыккан. Католиктердщ православтардан

ерекшелот жумак пен тозактан баска аралык белж - «тазару»

бар дейдг.

Егер барлык католиктер уйымшылдьщпен 6ipre жэне рим па-

пасьша (бурьшгы XVI папа Бенедикт- Йозеф Ратцингер) багьшса,

онда православтардыц автокефальды (тэуелаз) улттык inipKeyi

бар. Олардыц барльщ саны -15: Мэскеулпс, Константинополъдж,

Александриялык, Иерусалимдж, Г рузиялык, Американдык жэне

т.б. Католицизмде Кудайга барудьщ касйётп кызмётшшер1 -

81

монах аркылы жузеге асады. Православта касиетп кызметшшер

уйленген болуы немесе некеЫз болуга дши ант берсе, католик-

терде - некеден безуни (целибат), мшдетп некес!з болу керек.

К^ызметке женелу кезшде де бгрнеше айырмашылыктар бар:

праславтык мунарада органдык музыкасыз, тек хормен эн айта-

ды, еенушшер тш турып сиынады, ал католиктер балаларын суга

Tycipin шокындырады, православтар баласьш суга уш рет сала-

ды жэне крест1 салуда да айырмашыльщтары бар - православтар

оцнан солга карай жэне уш саусакты 6ipiicripin шокынады жэне

т.с.с.

Keft6ip православтьщ ппркеулер католиктермен жакын-

дасып, баскарушы рим папасын мойындайды (униаттык немесе

грек-католиктш).

XVI гасьфда католиктен Реформалау деп аталатьш протестантизм

(«протест» созшен) болшш шыкты, ол Рим папасын

жокда шыгарып, христианныц ym iH m i непзп багыты больш

калыптасты. Ipi агындары больш лютерандык жэне кальвинизм

табьшады. Протестантизм христианга уш жаца кагиданы алга

койды: жеке сен1мд1 куткару, барлык сенушшердщ касиеттшп

жэне Библияныц бедель 0p6ip христиан, болашак тацдамалы

жэне шокьшган (улкен адамдарды шокындыру), Кудаймен

тшдесуге кабылдау алады, делдалсыз К^удайга кызмет етуд!

бастауга жэне жетищруге кукыгы бар (ппркеулер, руханилык).

Тек ею купиялылык сакталган: шокыну жэне таз алану. Бас

тарткандары: касиеттшерге бас июден жэне солардыц курметше

арналган мейрамдардан, бейнелерщ курметтеуге (олар дуга

окитын уйлершде жок, алтарьда, коцьфаулар жэне т.с.с), бол-

майды, ягни олар Касиетп жазуды мойындайды. Протестанттар

Касиетп жазбалардан - mipKey экелершщ ецбектершен жэне

соборлардан бас тартады. Кудайга кызмет ету уагыз айтумен,

дуга окумен жэне ез ана тшнде эн салумен етеледь Протестант-

та «соцгы протестанттык» деген атпен белгш ппркеу, секта

сиякты б1рнеше агымдар катары бар: баптисте, методисте, адвентисте,

Иегова куэгерлер1, «куткару ОскерЬ, елужылдыктар,

«Христиан гьшымы», жэне т.б. Протестанттыц Дуниежузшк

орталыгы - АКД1, онда бул ийркеулердщ штаб-пэтер1

орналаскан.

82

Ислам - пайда болуы бойынша дуниежуз1ндеп ец жас дш

болып Аравия тубепнде хальщтар арасында таралган. Оныц

непзш калаушы Мухаммедп исламда умбет немесе мусылман

деп жш атайды (баска нуска бойьшша, «ислам», «мусылман»,

Алл ага — «бас ию» сезшен шыккан). АллаЬ - жалпысемиттш

тщден «ал» ce3i «Кудай» угымын бшд1реда.

Адам Куран бойынша, кунэга жакын элздз т!рщшк neci, ол

ез1нше ештецеге кол жетщзе алмайды, тек АллаЬтыц кемепмен.

Осы дйцц уагыздаушы Мухаммед - тарихи тулга. Ол 570 жылы

туылган, жас кезщде агасыныц койын багып, кецшнен агасыньщ

жеар эйелше уйленш, Аравияда мемлекет басшысы болтан.

Мухаммед Будда, Конфуций, Иисус сиякты терец гулам а ойшыл

болмаган, 6ip aK ол езше таныс дащц тараткан - исламньщ жасыл

туы астында арабтарды жалгыз Кудайга сиынуга экелдг

Ислам - катал турде монотеисик дш жэне Троица ту-

ралы христиан парызын жокка шыгарады. Мусылман ушщ

Кудай жалгыз — Алл ah, ал Иисус Христос — тек адам, кептеген

умбеттердщ 6ipi (иудейлпсгер ушщ де).

Бас ында Мухаммед жаца шм дамытамын деп турган емес.

Барлык парызы Библия дан алган: коркынышты сот идеясы жэне

жумак, сайтан (шайтан), nepi (жьшдар). Осыныц салдарынан

uiiM араб дэстурлер1мен тольщгырылган: коп эйел алушьшьщ,

шарап iuiney жэне т.б.

Баска нуск;а бойынша, иудаизм жэне христиан дшшен i3iH

жалгастырушысы 3 рет KonnpiJryiMeH тусщгцршеди ал халыктьщ

этностык жэне рухани жакындастыгы бойьшша осы дан пайда

болды. Араб жэне еврейлер этностык курамы бойынша 6ip

ттлдж жануясына - семит-хамитке, жэне Timi 6ip топка — семитке

жатады. Сешм бойынша, eici халык та 6ip атадан - Ибрагим-

нен (Авраам) шыккан. Тек еврейлер - оньщ баласы Исаактан, ал

арабтар — Исмаилдан (Измаил) тараган.

YmiHmi нуска бойьшша i3iH басушы репнде ислам христиан

дашнен кеш белшш шыккан.

Ислам пайда болганнан кейш шиизм жэне суннизм

тармактарына болшш кетедг Шииттер (квзкарастары дурыс,

олар аз) имам-халифтт тек Алилер (халифа Алидщ урпактары

жэне оныц Эйел1 Фатима - Мухамедтщ кызы) деп мойындайды.

83

Сунниттер Куранмен 6ipre, Суннаны (Мухаммедтщ умбеттер1

мен туыскандарыныц сезшен алынган касиетп 6epijireH жаз-

балар) жэне мэселеш шешу кезшде жогаргы мусылман бшпгш

(имам-халифт1) мойындап, «барлык кауымньщ кел1с!мше>> арка

суйейд!: (Bip жагынан, сунниттердщ кезкарасы шиитерге карсы,

адамныц еркш бостандыгы бар екенш жокка шыгарады).

Сондыктан, бэжам, дшнщ мазмуны мен курылымына эр

адам езшше терен ущлу керек шыгар.

BipaK та бул суракта абай болтан абзал. Ka3ipri уакытта

кептеген тоталитарлык секталар деструктива гибадатты

уагыздауга шакьфып жатыр. Тоталитарлык секталардан зар-

дап шеккендер катары жэне жастарды жалган дшнен куткару

бойынша комитет! келес1 эрекет ететш дши уйымдарды Kayimi

деп тануда: «АУМ Сенрике», «Ак агайынды», «Сайентология

inipKeyi», «Кришнаны мойьшдаудьщ хальщаралык; кргамы»,

«Иегова куэгерлерЬ) жэне т.б.

Тест сурактары

1. Yндктан халыкгарынын коп бел1п кандай дшге сиы-

нады?

1вдй. католицизм

2. индуизм

3. синтоизм

4. конфуцийшщдйс

5. мормон

2. Жапонияныц ею непзп дшш атацыз

1. синтоизм, буддизм

2. католицизм, иудаизм

3. ислам, синтоизм

4. ламоизм, буддизм

5. конфуцийппдщк, ислам

84

3. “Полиандрия” тусййгше аныктама.

1. кеп эйелдшк

2. некеде турмагандар

3. б ip некет жануя

4. кеп куйеушк

5. epiicri одактар

4. Дуние жузшдеп полиандрия тараган непзгт аудандар.

1. Австралия, Жаца Зеландия

2. Тибет, Оцтустпс Ундютан

3. Чили, Перу

4. Мозамбик, Бенин

5. Корея, Лаос

5. “Полигиния” туснпгшщ аныктамасы.

1. жиендийк неке

2. моногамды жануя

3. жеЫрлш

4. кеп эйелдшк

5. epxiH одак

6. Дуние жу ннде кец тараган д1ндерд1 атацыз.

1. синтоизм, ислам, буддизм

2. сихки, индуизм, христиан

3. христиан, ислам, индуизм

4. ламаизм, конфуцийшшдж, буддизм

5. жергшк-п салттьщ сен1м

7. Дшаралык жэне этносаралык кактыгыс алгышарт-

тары аз жалгыз мемлекетп атацыз.

Г. Улыбритания

2. Ущцстан

3. Туркия

4. Канада

5. Жапония

85

8. ¥лттык дшдер iiuiiue болегш атацыз.

1. буддизм

2. индуизм

3. конфуцийшщщк

4. синтоизм

5. иудаизм

9. Дуииежузйнк д!ндер шшдеп белек болып табылатыи

дшд1 атацыз.

1. буддизм

2. иудаизм

3. христиан

4. ислам

5. шаманизм

10. Темеиде аталган дшдер шпиде ец кец тараганын

атацыз.

1 буддизм

2. индуизм

3. конфуцийшщщк

4. синтоизм

5. иудаизм

11. Басым тараган дш — католицизм болып табылатыи

мемлекет.

1. АКД1

2. Австралия

3. Марокко

4. Швеция

5. Бразилия

12. Басым тараган дш - православтар болып табылатыи

мемлекет.

L Чехия

2. Албания

3. Сербия

4. Нигерия

5. Македония

86

13. Басым тараган дш - буддизм болып табылатын мем-

лекет.

1. Уцщстан

2. Индонезия

3. Бангладеш

4. Паю стан

5. Монголия

14. Католицизм дшш устанатын халыктар ш м ш

атацыз:

1. француздар, поляктар, латыштар, финдер

2. итальяндыктар, гректер, агылшындар, норвеждоктер

3. испандыктар, португалдыктар, аргентшадктер, чилильщ-

тар

4. австриялыктар, поляктар, немгстер, болгарлар

5. румындар, украиндер, болгарлар, албандьщгар

15. Протестантизм дшш устанатын халыктар TbiMiH

атацыз:

1. агылшындар, немгстер, дапъщтар, литвальщтар

2. португалдыктар, финдер, норвеждистер

3. грузин дер, армяндар, арабтар, молдавандар

4. француздар, норвежджтер, эстондыктар, латыштар

5. латыштар, эстондыктар, финдер, исландыктар

16. Ислам Д1нш устанатын халыктар TbiMiH атацыз.

1. египетт1ктер, сириялыктар, алжирл!ктер, малайлыктар

2. перетер, курдтер, белуджилар, чуваштар

3. хиндустандыктар, вьетгар, кхмерлер, кытайлар

4. жапондыктар, ингуштар, аварльщтар, якуттар

5. мьянма, тибетгйстер, абхаздар, нивхи л ер

17. Суннит дшш устанатын халыктар тшмш атацыз.

1. явандьщтар, малайлыктар, казак, туркмендер

2. азербайжандыктар, аварлыктар, ногайлар, кумыктар

3. ненецтер, финдер, палестищцктер, озбектер

87

4. таджиктер, мексикандьщтар, испандыктар, гректер

5. TypiKTep, арабтар, перетер, пуштундар

18. Тек кана мусылман елдершш астаналарын корсетниз.

1. Хартум, Киото, Могадишо

2. Рабат, Дакар, Коломбо

3. Манила, Дамаск, Тегеран

4. Каир, Триполи, Анкара

5. Дели, Джакарта, Багдад

19. Тек кана католик елдершщ астаналарын кереетвдз.

1. Рим, Кито, Могадишо

2. Манила, Сан-Сальвадор, Коломбо

3. Мехико, Сеул, Каракас

4. Мадрид, Рабат, Монтевидео

5. Лиссабон, Буэнос-Айрес, Варшава

20. Дшдер! б1рдей елдер/и керсетннз.

1. Австралия, Туркия

2. Испания, Марокко

3. Польша, Монголия

4. Албания, Ауганстан

5. Монголия, Марокко

21. Дуниежузинк дшдер арасында устанушылар саны

бойынша ушшнпсш керсетшв.

1. христиан

2. индуизм

3. ислам

4. буддизм

5. конфуцийшщщк

22. Мусылмандар саны басым Еуропалык елд1 корсетшп.

1. Болгария

2. Македония

3. Албания

4. Грекия

5. Хорватия

23. Халык саны ец кеп мусылман елш корсетщп.

1. Унщстан

2; Индонезия

3. Кытай

4. Жапония

5. Бразилия

24. Христиан-монофизиттер саны кеп елдерш корсетщп.

1. Франция, США

2. Армения, Унддстан

3. Туркия, Бразилия

4. Нигерия, Кения

5. Эфиопия, Армения

25. Католиктер саны басым Азиялык мемлекетп кер-

сет1Ц13.

1. Малайзия

2. Филиппиндер

3. Вьетнам

4. Туркия

5. Шри-Ланка

26. Дуниежузще католиктер ец кеп мекендейтш ай-

макты атацыз.

1. Шетедщк Еуропа

2. Шетедщк Азия

3. ТМД мемлекеттер1

4. Солтустш Америка

5. Латын Америкасы

27. Дуниежузйнк мусылмандардыц кажылык орталы-

гын атацыз.

1. Рабат

89

2. Анкара

3. Мекке

4. Конакри

5. Турюстан

28. Католицизмнщ дуниежузипк орталыгын атацыз.

1. Ватикан

2. Афины

3. Глазго

4. Страсбург

5. Вена

29. Арабтар кандай дшд1 уст анады?

1. ламаизм

2. синтоизм

3. конфуцийпнлдш

4. буддизм

5. ислам

30. Ундктан халцыныц басым болт устанатын дш.

1. индуизм

2. католицизм

3. синтоизм

4. конфуцийпйдщк

5. буддизм

90

5-ТАРАУ.

ДУНИЕЖУ31 ХАЛКУЫННЬЩ этностык,

(¥ЛТТЫК,) ГУРАМЫ

Этнос жэне оньщ белгшертщ

жиынтыгы

Халыкгардыц (этностардьщ) еткеш мен Ka3ipri жагдайын

зерттеумен кептеген гылымдар айналысады: археология,

тарих, география, философия жэне т.б. Сонымен катар басты

мшдеп дуниежуз1 хальщтарына тэн белгшердо зерттеу болып

табылатын арнайы пэи бар. Typni елдерде ол эркалай аталады.

Оны кейде этнология, кейде халыктану деп атайды. Б1зде бул

пэн этнография деп аталады, ежелп грек тшнен аударганда

«халыктарды сипаттау» (ethnos - «халык», grapho - «жазамын»)

деген Д1 б1дщредг

Этнос — адамдардьщ б1ркатар белплерге ие (аумагыныц

тутастыгы, ортак пл негшндеп мэдениетт, шаруашылык-

турмыстык ерекшелисгер1, сонымен катар ездер! сиякты

баска да топтардан езшш айырмашылыгы мен б|рл1гш

сезшуц ягни ез1нд1К сана ce3iMi) тарихи калыитаскан

элеумегтш топтасу Typi.

Аныктаманьщ б1рде-б1р компонент! бёрщген хальщты

кез келген баска хальщтан айыратын теракты белп больш

табылмайтынын атап айту керек. Dip жагдайларда басты

редщ тш аткарса, баска жагдайда аумак, ^ш п и жагдайда

дандер мацызды ре л аткаруы мумкш. Барлык жагдайларга

колданылатын ец болмаса 6ip этнодифференциялаушы белпш

аньщтау талпыныстары сэтазджке ушырауы кездейсок емес.

Этностар - адамдардьщ тарихи кальпггаскан элеуметпк

топтары. Б1здцц этнографияда этностар калыптасуыныц |тц

сатысьш белш карастырады (сатылык, уакыттык; типтер).

Тайпа - homo sapiens туршщ пайда болуымен катар

калыптасты. Heri3i — туыстык байланыстар. Кейшнен олар

91

аумактык белгшермен алмасып, тайпалар одактары калыпта-

сады, осы одактардыц непзшде тураксыз этностар калыптаса-

ды. Бул категория тарихи болып табылады жэне мысал репнде

эвенктерд1, ненецтерд1, нанайларды атауга болады, ce6e6i олар

тайпалык кауымдастьщ сатысында болган, сонымен катар

бурынгы б1ркатар отарлы елдердщ халкын атауга болады. BipaK,

мысалы, австралиялык аборигендерде еуропалыктар келгенге

дешн ез тшдер1 (диалектшер1) бар 500-ге жуьщ тайпалар болган,

бушмендер - Калахари шелшщ тургындары — 20-дан астам

тайпаларды курайды, сонымен катар готтентоттар бушмендер-

мен косылып Kiuii нэадщ курайды. Эрине, олар тайпалар

одактарын курайды (готтентоттар - 130 мьщ). Л. Н. Гумилев

бойынша булар - этногенездщ турл! сатысындагы этностар.

¥лыс - этностыц келеа тарихи сатысы. Тайпа мен улт

арасындагы аралык саты.

Улт - этникалык кауымдастьщтыц жогаргы формасы,

мэдениет дамуыньщ дэрежеймен сипатталады: дамыган эдеби

тш, жазу жэне т.б. ¥лыстардьщ барлыгы б1рдей улт бола

алмайды, халыктьщ белгш 6ip саны болуы керек деген niKip

бар (канша?). Белгшер анык айкындалмаган, ce6e6i этнос

унем1 даму жэне езгеру удерюшде болады. Мысалы, агылшын

улты XVI гасырда, орыс улты - XVII-XVIII гг., немю улты -

XIX гасырда калыптасты деп есептеледь

Кеп жагдайда «улт», «улыс» сездер1 «этнос»* «хальщ»

сездершщ синонимдер1 рет1нде колданылады.

Осындай этнос-халыктардыц саны Жер шарында терт

мьщга жуьщ. Олардьщ кепшшгшщ халык саны аз, кейб1р

этностар 6ip мьщ адамга да жетпейд1. Сонымен катар, этнограф-

галымдардын есептеуi бойьшша эркайсысыныц халкы 100 млн.

адамнан асатын он улт Жер шары халкыныц 50%-н курайды.

Кему ретсмен атап етсек, кытайлар - хань (К^ытай халкы 50-

ден аса улттар мен улыстардан турады, хань К^ытай халкьшьщ

94%-н курайды, баскалары - чжуандар, уйгырлар, тибетйктер,

мяо, хуэй жэне т.б.); ундiстандьщтар (Ущцстанда барлыгы 1500-

ге жуык улыстар бар); АКД1 американдыктары; бенгалдыктар

(Бангладеш пен Ущцстанныц Батые Бенгалия штатьшыц непзп

92

халкы); орыстар; бразилиялыктар; жапондар (езгндш атауы -

нихондзин); пенджабтар немесе панджабтар (непзшен унде

штаты Пенджабтыц тургындары); бихарлар (Ундютанныц Бихар

штаты, Бангладеш, Непал); мексикандыктар.

Адамзаттъщ даму ы барысында этникалык белшу удерктер1

этникалык бхрлесу ygepicTepiMeH алмасып отырды. Bipnecy

YflepicTepi мемлекеттердщ пайда болуына байланысты каркын-

ды дамыды. Мамандар этникалык бхрлесудщ ею турш ажыра-

тады — консолидация жэне ассимиляция.

Консолидация - туыстас этностардьщ б1рлесу жэне одан ipi

этностар калыптасуыньщ yzjepici. Осылайша, туыстас славян

тайпаларынан орыс, украин жэне белорус улттары калыптасты.

Ассимиляция - ipi жэне дамыган этностыц салыстырмалы

турде Kimi этносты косып алуы. Ассимиляция epiicri жэне epiKci3

болады. Мысал ретлиде революцияга дешнп Ресецщ айтуга

болады: патша eidMeTi баска улттар мен улыстарды зорлап

орыстандырды. Бул орыс таш, православ дшш, орысша жазуды

орнатудан байкалады. Кецес Одагы кезшде, xepicimne, объектив™

epiicri удерю журд1 - орыс типн бшу саны аз халыктарга элем

мэдениетшщ казынасына кол жетюзуге мумкщщк бердь Tinri

жаца б1рыцгай кауымдастык - кецес халкыныц пайда болуы

туралы хабарланган болатын.

Курдел1 6ipiry-6eniHy удер1стершщ нэтижесгнде этностар-

дьщ келёт бойынша lypni типтер! калыптасты (таксономиялык

децгейлер): суперэтностар (метаэтнос), этностар, субэтностар.

Мысалы: суперэтнос - славяндар, этнос - орыстар, субэтнос -

казактар, поморлар, вятичтер жэне т.б. Bip Караганда ете анык

белу, 6ipaK мысалы, орыстар, украиндар, белорустар баска да

славяндарга (поляктар, словакгар, болгарлар) Караганда езара

жакын.

Аумактыц тутастыгы. Ол этнос ушш мшдетп ме? Ce6e6i

этноска диаспоралар (грек тшнен diaspora - «шашырау»)

- этностыц баска елдерде туратын белш де к!ред1. Демек,

аумактык тутастыкты этнос пайда болуыныц алгышарты, оньщ

кальгатасуына кажетп мацызды жагдай жэне йршишс етушщ

факторы ретщде шектеу кажет. Кдлыптаскан этнос ез аумагын

93

сактап калуы шарт емес жэне ез тарихыньщ барысында оны

ауыстыруы мумкш. Мысалы, калмактар (езвдце атауы - хальмг)

терт гасыр бурын Ортальщ Азияда 0Mip сурген; венгрлер

(езшдйс атауы - мадьяр) соцгы 15G0 жыл пшнде терт немесе

бес коныстану аумагын ауыстырды (олардьщ 6ipi Оралда, сол

себепт1 тшдершде башкурт, ханты жэне манси тшдергмен

уксастык бар).

Аумактьщ (немесе географиялык) белпш бойынша шекара-

лас аумактарда eMip суретш жэне уксас этникалык сипаттары

бар хальщтар топтасады. Мундай аумактар тарихи-этностьпс

облыстар деп аталады. Оларга Батые Еуропа, Солтуспк Еуропа,

Шыгыс Еуропа, Солтуспк Африка, Полинезия жэне т.б. жатады.

Ортак тш непзщдеп мэдениет. Tin - этностыц мацызды

айырмашыльщ белпсь Бул ерекше дэлелдерд1 кажет етпейтш

сиякты, дегенмен мысалы, агылшындар мен австралиялыктар