3,05 Адам, Германияда 3,08 болса, Кувейтте 6,8 адам. Ресейде

отбасыныц мелшер1 3,2 адам, Казакстанда 4 адам.

Халыктыц есу заедары

Зацдар мен зацдыльщтар - табигат пен когамдагы кубылыс-

тар арасындагы туракгы, кайталанып туратын аракатынастар.

Ол шын сипатта болады, адамдардьщ санасынан тыс тэуелс1з

©Mip суредд.

Хальщтьщ жалпыга бгрдей зацы туралы мэселе эл! де болса

жeткiлiкciз 93ipneHreH. Бул жен1нде ец 6ipimni теоретик XVIIIXIX

гасырлардагы агылшын экойомиа Т. Мальтус болды.

Ол хальщтьщ ©су каркыны кункер1с каражаттары внд1р1с1нщ

кебею каркынынан айтарльщтай тездеу деп тужырымдады.

Адамдар барлык Tipi жэндактерге тэн касиет сиякты иелптндеп

тамак мелшерш ©слруден repi ездершщ тез1рек к©бею1не

удайы умтылады деп атады Мальтус (бул оньщ ©Mip сурген

55

уакытында эдш айтылган сез болды). Мальтустыц алгашкы

уагыздамасындагы бул аракатынастар геометриялык жэне

арифметикалык прогрессияларынан теракты санды косу мен

туракты санга кебейтуден алынды.

Будан баска, Мальтус топырактьщ кунарлылыгыньщ азаю

зандылыгын шыгарды, онда былай делшген: шаруа адамнан

ул бала туган кезде олардыц жершщ тел1м1ндеп шыгын eKi

есе кебейеда, 6ipaK бул eriH еншйн eKi есеге кебейтуге кемепн

типзген жок. Демек, Мальтус «халыктьщ есуш шектеу кажет,

оган согыс пен эпидемия кемектеседЬ> - деп корытты.

К. Маркс хальщ туралы зацныц экономикалык жагын немесе

хальщтьщ экономикалык зацын эз1рледг

Капитализм кезшде салыстырмалы турде жумыска кaбiлeттi

хальщтьщ саны капиталдык жумыс уш1не суранымынан артьщ

болды. Ал социализм кезшде хальщ жумыспен тольщ камтылды,

мемлекет жоспарлы турде камтамассыз erri.

BipaK бул ережелер хальщтьщ удайы есш-ену мэселелерш

керсете алмайды, сондыктан, халыктьщ зацы деп саналуы

мумюн емес едг

Ka3ipri кездеп К,ытайдыц галымдары мэселеш темендегщей

топшылайды: хальщтыц социалиста зацы дегешм1з - бул бала

тууды жоспарлы жузеге асыру жэне адамныц жан-жакты даму-

ьш жоспарлы камтамасыз ету дейдг

Жогарыда аталган мэл!меттерд1 корытындылай отырып,

ец алдымен хальщтыц удайы есш-енуш ecKepin отыратын

хальщтыц зацын бугшде калай топшьшауга болар ед1?

вркениеттщ, когам мэдениетшщ ecyi халыктыц удайы ecineHyi

денгешнщ темендеуше жэне eMip узактыгыныц улгаюына

апарады.

56

Тест суракгары

1. Демографияльщ кыс деген неш бшд1ред1?

1. туудьщ темен керсепаий жэне темен табиги eciM

2. туудьщ жогаргы жэне елтнщ темен керсетташх

3. жогаргы туу керсеткшн

4. халыктьщ табиги есшшщ жогары болуы

5. туу жэне ел1м-жтмнщ жогаргы керсетюпй

2. Шетелдж Еуропаныц кандай елдер! дуние жузшде

туудьщ ец темен децгейше не?

1. Албания, Словения, Португалия

2. Польша, Словакия, Монако

3. Марокко, Ливия, Сирия, Ирак

4. Иран, Бангладеш

5. ГФР, Италия, Испания, Греция

3. Дуние жузшде халыктьщ eMip суру узактыгы ец

жогары елдерд1 атацыз.

1. Жапония, Швеция

2. Канада, Иран

3. Австрия, Болгария

4. Монголия, Ливия

5. Шри-Ланка, Бенин

4. Дуние жуз1 халкыныц эр жыл сайынгы абселютпк

ociMiH атацыз.

1. 150 млн. адам

2. 98 млн. адам

3. 200 млн. адам

4. 25 млн. адам

5. 70 млн. адам

5. Халыктьщ табиги козгалысыныц керсеткшггерш атацыз.

1. туу, ел1м-жтм, табиги eciM

57

2. кепи-кон

3. ем1р сурудхц узактыгы

4. халыктыц тыгыздыгы

5. агломерация

6. Барлык халыкты жасы бойынша ею тец белнске

болетш, халыктыц жартысын - бул жастан жас, ал будан

жартысын бул жас децгейшен жогары деп санайтын «жас»

калай аталады?

1. жасы

2. нэрестелк жас

3. ецбек ресурстары

4. ецбек жас

5. медиандык жас

7.1 жылда 1000 адамга туылгандар саныныц халыктыц

орташа санына катынасы калай аталады (%о) ?

1. ел1м-жтм коэффициент!

2. есу коэффициент

3. туу сальдосы

4. туу керсетюш!

5. туудьщ жалпы коэффициент

8. Фертильд! жастагы 1000 эйелге 1 жылда туылгандар

саны калай аталады?

1. туудьщ арнайы коэффициент!

2. нетто-коэффициент

3. брутто-коэффициент

4. темендеу

5. туу керсеткшй

9. Hip эйелдщ букш OM ip i бойындагы балалардыц орташа

саны калай аталады?

1. туудьщ жалпылама коэффициент!

2. туудьщ жалпы коэффициент!

3. туудыц арнайы коэффициент!

58

4. туудьщ жас коэффициент!

5. нетго-коэффициент

10. 0MipiHiK 6ipimni жылында цайтыс болган балалар

саныныц сол жылы Tipi туган балалар санына катынасыныц

1000-га шакканда калан аталады?

1. туу коэффициент!

2. сэби ел!мшщ коэффициент!

3. eMip суру коэффициент!

4. eciM коэффициент!

5. брутто-коэффициент!

11. Дуние жузшщ кай аймактарында балалар улес1 40%

жогары?

1. Африка, Шетедщк Азия, Латын Америкасы

2. Шетелд!к Еуропа, Солтуспк Америка

3. Австралия жэне Мухит елдер!

4. Солтуспк Америка, Еуропа

5. Шетедщк Еуропа, Оцтуспк Америка, Африка

12. Дуние жузшщ кай аймактарында балалар улем30%-

дан томен?

1. Африка, Азия

2. Латын Америкасы, Солтуспк Америка

3. Шетедщк Еуропа, Солтустж Америка

4. Шетедщк Азия, Солтуспк Америка

5. Австралия жэне Мухит елдер!, Африка

13. Тургындар саныныц жердщ аудан 6ipnirme катынасы

калай аталады?

1. ел мекендейтш аумак

2. халык тыгыздыгы

3. бшк таулы аудандар

4. муздьщтар

5. шел дер

59

14. Кандай аймацтарда ерлер басым?

1. Шетедщк Азия, Солтустж Африка

2. Шетелдпс Еуропа, Солтустш Америка

3. ТМД елдер1, Шетелдж Азия

4. Австралия, Оцтустж Америка

5. Солтуспк Америка, Шетелдш Еуропа

15. Кытайга кандай табиги eciM тэн (%о)?

1.5-10

2.15-20

3. 10-15

4. 30-дан жогары

5. хальщтьщ табиги кему1

16. Африкага кандай табиги eciM тэн (%о)?

1.25-30

2. 3-5

3. 5-10

4. 15-20.

5.-5

17. Африка елдершдеп халыктыц 6ip жылдагы туу

керсеткшй кандай (%о)?

1.15-20

2. 30-35

3. 25-30

4. 40-50 жэне одан жогары

5 .15-тентемен

18. Латын Америкасы елдершдеп халыктыц 1000 адамга

шакканда туу KepceTKimi кандай (%о)?

1.25-30

2. 45-50

3.15-20

4. 15-тентемен

5.10

60

19. Африка елдер1ндеп халыктьщ 1000 адамга шакканда

ел1м-жтм кврсеткнш кандай (%о)?

I 5-10

2. 5-тен темен

3. 15-20 жэне одан жогары

4. 10-15

5. 5-тен жогары

20. Латын Америкасы елдершдеп халыкгын 1000 адамга

шакканда ел1м-жтм KepceTKiini кандай (%о)?

1. 5-тен темен

2. 20 жэне одан жогары

3.15-20

4. 5-10

5.10-15

21. Латын Америка елдерше кандай табиги eciM тэн (%о)?

1.20-25

2. 30-дан жогары

3.0-5

4. 5-10

5.-5

22. Шетелднс Еуропадагы халкыньщ есу каркыны ете

темен елдерд1 атацыз.

1. ГФР, Франция

2. Албания, Испания

3. Туркия, Алжир

4. Марокко, Румыния

5. Польша, Украина

23. Оцтуспк-Шыгыс Азиядагы халкыньщ есу каркыны

ете темен елдерда атацыз.

1. Ущцстан, Иран

2. Таиланд, Индонезия

3. Египет, ОАР

61

4. Камбоджа, Сингапур

5. Конго, Замбия

24. Оцтуспк-Шыгыс Азиядагы ете жогары туу децгешне

ие елдерд1 атацыз.

1. Австралия, ОАР

2. Сингапур, Мьянма

3. Вьетнам, Индонезия, Филиппин

4. Камбоджа, Корея

5. Сальвадор, Гватемала

25. «Демографиялык жарылыс» дегешяш не?

1. хальщ ес1мшщ курт кебекн (артуы)

2. туудьщ темендеу1

3. ел1мнщ темендеу!

4. табиги ес1мнщ темендеу1

5. ес1мд1 реттеу

26. «Демографиялык жарылыс» орын алган елдер

1. Бразилия, Аргентина, Чили

2. Канада, АЩИ, Мексика

3. Германия, Франция, Италия

4. Ущцстан, К^ытай, Кения

5. Казакстан, Ресей, Монголия

27. «Демографиялык дагдарыс» аймагы

1. Шетелдж Еуропа

2. Оцтустш Азия

3. Солтустж Америка

4. Солтустш Африка

5. Латын Америкасы

28. Дуние жуз1 халкыныц жартысы мына 6 елде турады.

1. К^азакстан, Монголия, взбекстан, Кыргызстан, Тэжшстан,

Ауганстан

2. Туркия, Ирак, Иран, БАЭ, Сауд Арабиясы, Пэкютан

62

3. Кытай, Ундютан, АКД1, Индонезия, Бразилия, Ресей

4. Франция, Германия, Испания, Италия, Ирландия,

Улыбритания

5. Канада, Швеция, Словения, Греция, Норвегия, Польша

29. Ежелп Греция мен Ежелп Римде халык санагын

калай атаган?

1. тексеру

|| ценза

3. салык

. 4. баяндама

5: санак;

30. Халыктьщ табиги козгалысыныц коэффициет repi

немен елшенед1?

1. градус

2. % (процент)

3. %о (промилле)

4. жыл

5. бонус

63

3-ТАРАУ.

АДАМ НЭС1ЛДЕР1ННЩ ГЕОГРАФИЯСЫ

Нэст белгтержщ курамы

мен мацызы

Нэсш (француз TijiiHeH race, итальян тшнде razza — «туыс»,

«тек», «тайпа») — шыгу reri 6ip болуымен байланысты,

ягни жалпы ата-тегшен, непзшен, сыртцы (дене 6iriMi)

белгшершен сипатталатын тарихи цалыптасцан адамдар

тобы.

Нэсщцер, б1ршппден, биологиялык категориЯлар бойынша

барлык элеуметпк ортактыктан сапаяы турде этностык, пдщк,

дши жэне т.с.с. белгшермен ерекшеленещ; екшниден, Нэсшдер

турдщ жиынтыгы емес, ол популяциялар жиынтыгы, ягни адамдар

аумактык орта 1ппнде жш некеге тирады (топтык жэне

тулгалык белгшер 03reprimTiKTepi сэйкес келмесе де): *

Мэдениет, оркеннет дамуымен катар, эртурлг халыктар

арасьшдагы биологиялык езара эрекеттесудщ дамуы нэсш

ареальшьщ шекарасьш б1рпндеп тарылтьга, нэтижесшде буюл

адамзаттыц нэсш белгшер1 уйлескен жаца орындар пайда

болуда.

Нэсщщк ерекшелжтер эдетте 6ip-6ipiHeH алые орналаскан

адамдар тобында жаксы байкалса, жакын орналаскан адамдарда

аса байкалмайды. Нэсщцердщ араласуы мыцдаган жылдар бойы

созылады жэне де уздшшз, сонымен катар жылдамдатьшган

ypflidi калыптастырады. Жер шарындагы халыктардьщ уштен

6ip белшн аралас жэне аралык нэалдер топтарьшыц улеш

курайды.

K^a3ipri кезде адамдар тобьш «ак», «сары» жэне «кара»

нэсшдерге белу туралы туешктер кец таралган. Tepi TyciHiH

айырмашыльщтары Tepire туе беретш меланин ' затьшыц

мелшерше байланысты, ягни ол - физикалык жэне химиялык

касиеттерше байланысты барлык нэсш екшдершде б1рдей.

64

Bipaicra Tepi Tyci нэсшдерге белудщ жалгыз белпа емес, ал

кейб!р жагдайда ол нэсшдердо шектеудщ де непзп 6enrici болып

табылмайды.

Антропологтар осыпай белу ущщ Щектеу жиынтыгын

колданады, ец алдымен кебшеее сырткы белгшерше карайды,

6ipaK мунымен гана шектелмейдк Непзп нэсщщк белгшерге

мыналар жатады: Tepi Tyci, шаш жабындысьшыц сипаты,

бет белщнщ курылысы, дене 6iTiMi пропорциясындагы

айырмашылыктар, алакан мен табандагы ерекше сызыктар

(эж1мдер немесе терец сызыктар), саусактагы шецберлер жэне

т.с.с. 0pi карай агзадагы кейб1р физиологиялык ерекшел1ктер

ескершед1, «кершбейтш» белгщер1 бойынша: кан курамы,

уппядагм микроэлементтердщ курамы, акуыз сыгындылары.

туе ажырату турлер1, Tic курылысы жэне т.с.с.

Кез келген нэалдк белшу кандайда 6ip жагдайда шарт-

ты. TinTi айтар болсак, барлык адамдар 6ip-6ipineH алые болса

да, тисе лей алганда кан жагьшан туыстас больш келед1. Адам

арасьшдагы дене 6iTiMi бойьшша айырмашылыктар - шындык,

олар ескеруда, зерттеуд1 жэне жктеуд1 кажет етедь BipaK муныц

барлыгы кеп ретп дэлелденген шындыкты жоя алмайды, ягни ец

бастысы жэне айтарльщтай болып eMip ушш мацызды больш та-

былатьшдар - сез!м мен ойлау, кабшетгшк пен мумкшдктерше

карай эртурл1 нэещдеп адамдардыц барлыгы тец жэне ©рдей.

Ец кернекп дэлелдердщ 6ipi - аралас некеден туган урпак

eMipre кабшетп жэне ес1мтал болып келед!. Француз Александр

Дюманыц («Уш ноян», «Граф Монте — Кристо» жэне т.б.

романдардыц авторы) эжес! негр нэещнен болган, Улы орыс

акыны Александр Сергеевич Пушкин - атакты жэне атакты

емес орыс тегшен шыгып кана коймай, сонымен катар «Улы

Петр арабыныц» — кара туст! Ганнибалдыц (Абрам Петрович,

1697-1781жж., эфиопиялык князьдыц улы) урпагы.

65

Улкен жэне Kiiui адам нэсшдер1

Улкен Еуропеоидтык нэсш. Еуропеоидтер ашъщ немесе

коцыркай Tepi тушмен; эртурл1 тустеп толкынды немесе тж

жука шаштармен, уппнпп perri шаш жабындыларыныц катты

дамуымен (ерлердеп с акал), кез тустершщ алуантурлшпмен

(коцыр кезден акшыл сур жэне кек кезге дешн), бшк жщшке

кыр мурынмен, калыцдыгы жука немесе орташа больш келетш

ер1ндер1мен ерекшеленедг Кез келген кытайлык у™!11 улкен

мурын - еуропалыктьщ 6ejirici. «Ужен мурынды жын-nepi» деп

бурынгы кёздер! К^ытайда христиан дшш таратушы еуропальщ

миссионерлерд1 атаган. Еуропеоидтарды ipiicrey эрекетше

Tepici, кез1 мен шаштарыньщ ашык туе болуы непз болса, ягни

мундай мутациялар аныктаушы белгшер репнде Солтуепк

жэне Орта Европада TipmmiK eTyi мен таралуы бойьшша ен

улкен муминшшкке ие болды, мунда орта палеолит кезшде

айтарлыктай децгейде булттылык пен кун томен салкын, 3pi

ылгалды климат басым болды.

Улкен еуропеоидтык нэсшдер уш топка белшед1 (дактьщ

каркьшдьшьп'ы бойьшша): солтустш — ашык Tepi, сары жэне

ашык кулпн TycTi шашты, сур жэне кекшш кезд1 ие адамдар

улес! басым; оцтуетш топка - коныркай туста Tepi, шаштары мен

кездер1 кою тустес; аральщ топка орташа дактану тэн.

Дактану epeKmeniicrepi жэне топтагы «бас KepceTyi» бойьшша

Kinii нэсшдерд! немесе eKimni жэне уппнпй рети нэсщцердо

белш керсетедо. Бас керсетюнп — кацкадагы ми белтнщ 6mMi,

бастьщ ец улкен еншщ оньщ ец ужен узындыгына катысты

пайыздьщ катынасы. Егер бастьщ еш оньщ узындыгына

Караганда 75%-дан темен болса, онда адам долихокефалга

- узын баска (грек тшнеН. dolichos - «узын», kephale - «бас»)

жатады, егер бастьщ еш узьшдьщка Караганда 80%-ды кураса,

брахикефалга - кыска баска жатады. Аральщ катынастар мезо-

долихокефал жэне мезобрахикефалга жатады.

Тек белек мысалдарды карастырайьщ. Ашьщ еуро-

пеоидтардьщ солтустпс тобы нордияльщ (долихокефал) жэне

66

балтык (брахикефал) Kiuii нэсшдерше белшедь Дактану бойьшша

аралык топ еуропеоидтарьш (кеп белт брахикевалдар -

кыска басты) альпннк, ортаеуропалык, жэне шыгыс еуропальщ

(орыстын коп болт юреда) топтарга беледь Кдаамында

ущцжерортатещздок нэсшдерден туратын рцтуепк топ мысалы,

жерортатещздпе (долихокефальды) жэне арменоидтар (брахике-

фальды) icimi нэсищерге болшедь

Улкен Монголондтык нэсш. Монголоидгардыц сырткы

сипаты: саргыш тустес Tepi; тш, кальщ (катты) кара шаштар;

нашар дамыган ушшпи рета шаш жабындысы, коцыр кездц

жалпак бета, жщ1шке орташа кен, темен орналаскан танаумен,

эпикантустьщ - кезд1 жэне оныц жас TeciriH жауып туратын

жогаргы кабактьщ ерекше катпарыныц болуы. Соцгысы, кездп

катты желден жэне кумды дауылдардан сактау кажеттшт

нэтижесшде температураныц тэулпспк жэне маусымдык тез

ауыткуымен сипатталатын кургак континентак климат ушш

айтарлыктай тэн Орталык Азияньщ дала жэне жартылай

шелейттенушщ калыптасуымен байланысты.

Улкен моцголоидтык нэсш ею Heri3ri топтан турады:

азиялык жэне американдьщ (ущцстер, эскимостар, алеуттер).

Американдык ущцСтердё жалпы моцголоидтык бет nimmi

тепстеу, эпикантус сирек Кездесед1, мурны эдетте катты

байкалады.

Азия монголоиды ею непзп топка белшедк континентак

жэне тьшыкмухиттык (кэрютер, солтуепк K9picTep). Континентак

моцголоидтар дактанудьщ аздыгымен ерекшеленед!, кацканьщ

улкен массивтинпмен жэне узын бет тШншен сипатталады.

©3 кезепнде, континентак моцголоидтар арктикалык нэсшге

(эскимостар, чукчалар, коряктар), солтуспк азиялыктарга (эвен-

юлер, эвендер, юкагирлер), орталык азиялыктарга (моцголдар,

буряттар, якуттар), киыршыгыстьщтарга (кытайлар, кэрктер)

белшедк

Улкен Негроидтык нэсш. Сырткы ерекшел1ктерк кар-

кынды дактанган кою-коцьфкай Tepi, буйра катты кара шаш-

ты, коцыр кёзд1, катты прогнатизм (жактьщ шыгуы), кец та-

нау, кальщ epitmi. Кдра Tepi агзаны ультракулгш сэулеленуден

67

коргаса, буйра шаштар табиги тыгыз «бас кшм» рет1нде куюден

коргайды, Танау niuimi мен epiH курылысы, Tepi бездер1 - бу-

ландыратын ылгалды аз ушш термореттеуш1 мацызга ие.

Негроидтык белгшер Африкальщ Сахарасыныц оцтустк

белтне карай туратын «негр» атауымен белгш халыктарда

жаксы байкалады.

Улкен Негроидтык нэсш уш топтан турады: негрлер, не-

гриллдер, бушмендер жэне готтентоттар.

Tepi Tyci непзшде зоналылыкка, сонымен катар Африканьщ

эртурл! облыстарында баска да негроидтьщ белгшер температу-

радан жэне кун жутылуына байланысты байкалады. Экваторлык

белдеудеп негроидтарга Караганда Африканьщ оцтустк

белшнде туратын бупшендер мен готтентоттар жэне курлыктыц

солтустпс белшнде туратьш тургьшдары айтарлыкгай ашьщ

дактанумен сипатталады.

Сонымен катар бой мен дене узындыгыныц ерекшелштер1

де айтарльщтай - дуниежузшдеп ец узын бойдан — судандьщтар,

нилоттар, ец кыска бойга дешн - Руанда, Бурунди, Конгодагы

пигмейнегрилли нэсш, бойыныц узындыгы 6ip жарым мет-

рге жуык. Антропологтардыц есептеушше, кхшкентай бой -

кепгасырльщ тамак жетюпеушшгше байланысты бeйiмдeлy

реакциясыныц эсершен. Бойдыц еспеуше сонымен катар,

KOMipcyra бай, акуызга кедей тамактарды (9cipece жануар-

лар акуызымен коректенгенде) колдануымен туицщршедг

Африканьщ оцтустш-батыс шел1нде туратын бушмендер мен

готтентоттардыц бойы аласа (150-160 см), жалпак бет жэне

эпикантус, оларды моцголоидтарга жакындастырады. Бушмен

эйелдершде стеатопигия - бексеге коп мелшерде май

жиналуыныц салдарынан бексещц катты шыгуы байкалады.

Улкен Австралоидтык нэсш узак уакытка дей1н улкен

нэалдер тобына щрмей келд1, олар негроидтармен 6ipirin, улкен

негроидты-австралоидты немесе экваториалды нэсшд! курады.

Австралоидтардыц басым 6eniri кара тустес Tepi, кец танау,

калыц ершдо, негрлерге уксас больш келедь BipaK Австралияньщ

аборигендер1 дактану бойьшша африкандьщ негроидтарга

жакьщ болганымен, шашыньщ курылысы жэне ушнпш шаш

жабындысыныц дамуы бойынша еуропеоидгарга жакын.

68

Улкен Австралоидтык нэсш Keneci тармактардан турады:

австралиялык аборигендер, папуастар жэне меланёзиялыктар,

веддоидтар, айналар, негритостар. Папуастар пен мелани-

зиялыкгарда айтарлыктай австралоидтык белгшер тэн, ал

шаштары негроидтар сиякты буйра. Папуастардыц мела-

незиялыктардан ерекшелш мурныныц шпйншде — олардьщ

мурны двнес. Негритостар меланезиялыктар еске туаред!,

6ipaK бойы аласа. Веддоидтар бойы аласа, сирек сакалды, ойык

касты, прогнатизм басым. Генетикалык тургы да баска австра-

лоидтармен байланыскан, 6ipaK айналардыц жалпы бет nimiHi

бойынша ©те катты ерекшеленед[. Оларга улкен нэещдеп жеке

ерекшелштер тэн: еуропеоидгар — ашык тустес Tepi жэие купт

дамыган ушшнп шаш жабындысы; австралоидтар - кеч танау

жэне децес бет; моцголоидтар - жалпак бет жэне эпикантустьщ

болуы.

Дуниежуз1 аймактары бойынша

халыктардьщ нэсшдш курамы

Дуниежуи халкыньщ нэещдак курамы бойьшша халыктьщ

сандык параметрлер1 эдетте галым-мамандардьщ багалауы бойьшша

бершед1, ce6e6i нэещдк есеп журпзу кептеген елдерде

журпз1лмейдг 7-кестедеп талдау керсеткендей, ец алдымен

аралас жэне ауыспалы типтер yneci ете кеп (1/3). Элемде тутас

алганда, халыктьщ жартысын еуропеоидтьщтар курайды.

7-кесте. Адам нэсшдершщ саны мен географиясы

(XX гасырдыц соцы), % есеб»мен

S ■ Vо. <и ч

•>5• Уг» S

Дуниежу-

зштутас

алганда

Бурынгы

КСРО

Шетёлдщ

Еуропа

Шетелд1К

Азия

Африка

Америка

Австралия

жэне

Мухиттык

1 аралдар |

1 2 3 4 5 6 7 8

Халыктьщ барлыгы 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Еуропеоидтыктар

(Евразиялык)

42,3 86,3 99,3 29,2 27,0 52,0 75,4

69

Кестенщ соцы

1 2 3 4 5 6 7 8

Моцголоидтык-

тар (Азиялык-

Американдык)

20,0 0,6 0,1 32,2 - 6,0 0,4

Негроидтык

(Африкандык)

7,0 . - 0,2 0,1 54,0 7,0 -

Австралоидтык

(Мух иттык)

0,3 - - 0,3 - - 18,1

Бурынгы КСРО. Ол барлык уш тармактан туратын, ауы-

спалы немесе аральщ формаларыньщ yneci айтарлыктай болатын

халыктыц абсолюттш 6eniri еуропеоидтьщ нэсшге жатады.

Солтуепк тармакка орыстардьщ солтустш-батыс топтары (жэне

Балтьщ мацы халыктары) жатса, оцтуетшке — Кавказ халкьшыц

коп 6oniri (жэне Орта Азия) шредь

Ауыспалы жэне аралыц формалары: К,иыр Шыгыска

дейшп орыстар (сонымен катар украиндер мен белорустар).

Еуропаныц оцтустпс-шыгысы, Орал, Батые Ci6ip, 1^азакстан

жэне Орта Азия далалары - еуропеоидтар мен моцголоидтар

арасындагы ежелп байланые аймагы. Бул аудандардыц еуропе-

оидтары моцголоидтык белгшер1 анык кершетш аралас оралдык

жэне оцтусткс1б1рлк (казактар, кыргыздар), сонымен катар,

орта азиялык (турюмендер, жартьшай озбектер мен тэжктер)

топтарга юредЬ Моцголоидтык нэсш белгшер1 аз кершетш

тургындар Кола тубегшде, Поволжье жэне Оралдагы фин-тшдк

саами, мордвалар, маришйктер, удмурттар жэне турктлдес чу-

ваштар, башкурт жэне татарларды - халыктардьщ осы нэсшдк

типун лапоноидты, немесе суборалдык деп атау кабылданган

(курамында еуропеоидтьщ нэалдер).

Шыгыс Ci6ip жэне К^иыр Шыгыстыц байыргы халыктары

моцголоидтардьщ континенттк тармактарына - орталык-

азияльщ, солтустказиялык жэне улкен моцголоидтык нэсщщц

арктикалык Kimi нэсшне жатады.

Шетелдйс Еуропа. Солтуспктеп саами, сонымен катар

Африкадан, Оцтустк Азиядан, Вест-Yндютаннан таяуда келген

иммигранттарды коспаганда Шетедщк Еуропаныц халкы

еуропеоидтык Нэсшге толыгымен жатады.

70

Нэсщщк epeKinemKTepi бойынша айтарльщтай, мысалы,

бойы бтк, ашык туст1 шашымен жэне ашьщ тустес кездер1мен

норвегтер (еуропеоидтардьщ солтустж тобы) жэне аса бипс емес,

кара шашымен жэне кою кез1мен итальяндар (оцгустж тол)

ерекшеленедь Сонымен коса, Еуропада нэсщдщ белгшердщ ау-

ысуы ©те баяу болгандьщтан, icimi нэсшдер арасында накты шекара

журпзу мумкш емес.

Скандннавияда, Исландияда, Улыбританияда, Ирланди-

яда, Нидерландыда жэне Германняныц солтусттиде еуропеоидтардьщ

солтустш тармагы - б ал тык нэсш (солтустш

еуропеоидтар Еуропа халкьшьщ шамамен 17%-ын курайды)

таралганын шартты турде есептеу кабылданган.

Пиреней Ty6eri, Францияныц оцтустш-шыгысы, Италияныц

оцтуст1к жэне орталык болт, Грекияныц oHTycTiriH одаусрк

еуропеоидтардьщ екшдер1 - жерорта тещздш нэсшдер коныс-

танган (оцгустш еуропеоидтарды еуропальщтардыц 32%га

жуыгы курайды).

Еуропа халкыныц калган 6eniri (50%-га жуыгы) эртурл1,

нэсщдерщ белуге киьш согатын, «ауыспалы жэне аралас еуропеоидтар

формаларын тольщ TYciHiriH бермейтш 6ipiiaipinreH

топты курайды.

Саами — еуропеоидтык элеменпмен катар, оралдьщ ортак-

тьщ элементтер1мен 6ipre тузетщ лапоноидтьщ нэсш. Еуропа

оцтустш белншщ Keft6ip белштер1нде негроидтык коспалар

байкалады.

Шетелдж Азия. Азия антропологияльщ катынаста ец

киын больш табылады, ягни мунда, адамныц барлык терт ipi

нэсшдершщ эртурл1 топтары таралган.

Еуропеоидтар (1/3 белап) оцтустш тармактыц эртурл!

нэсщдер1 - Оцтустш-батыс Азия жэне Солтустк Уцщстанда

таралган жерортатещздш, алдыцгыазияльщ, ущцаугандык,

памирферганальщ болып табылады.’

Азияльщ моцголоидтар (эл1 1/3 белт) жогарыда ескергкен-

дей, континенттш (моцголдар, туцгыс халыктары) жэне тыньщ-

мухитгьщ (кэрютер, солтустш кытайльщтар) больш еюге белшеда.

Моцголоидтар мен австрал о и дтардыц аралас формалары:

оцтуст1к моцголоидтар, оцтустш кытайльщтар, индонезия-

71

лыктар, филиппиндктер, Ундщытай халыктары, к^рамында

айна элементтер1 бащалатын жапондык тип.

Австралоидтар веддоидты нэсщцер (Шри-Ланка), папуас-

меланезиялык (Индонезия), негритос (Филиппин, Малайзия

жэне Таиланд) жэне т.с.с типтершен керше бередь

Еуропеоидтардыц оцтустк тармагы мен австралоид нэсшше

жататын веддоидтар арасындагы ежелп байланыс зонасында

оцтуст1кундютандьщ rani - Ундктанныц оцтустк хальщтары

калыптасты.

Негроидтык сипаттар Аравия тубегшде орналаскан хальщтьщ

белпшде, dcipece жагалау мацы ауданында байкалады.

Африка. Хальщтьщ жартысынан астамын Улкен Негроидтык

нэсшдер к¥райды, оньщ еюлдер1 Сахараньщ оцтустк ау-

дандарьшда басым. Эртурл1 облыстагы негрлер, жогарыда

атап еткендей, Tepi Tyci, бет пшшй, дене 6niMi бойынша катты

ерекшеленедг

Оцтустк Еуропеоидтар (жерортатещздк нэсщцер) Афри-

каныц солтуспгшен Сахарага дешн тольщтай арабтар мен бер-

берлер коныстанган. Еуропеоидтар мен негроидтар шекарасын-

да аралас типтер пайда болган. Мысалы, Африкандьщ мушздеп

эфиоптар.

Африканьщ оцтустишде 5 млн-га жуьщ батыс Еуропадан

шыккан еуропеоидтар (басымы Нидерландыдан) жэне олардьщ

урпактары курайды. Бурлардыц (еуропеоидтар) готтентот эйел-

дершен жэне баска да африкандьщ эйелдермен некедеи тыс бай-

ланыстары «туеп» деп аталатын угымныц пайда болуына экедщ.

Америка. Америка халкьшьщ нэсшдк курамы эртурл1 болуы,

адамзаттьщ уш улкен нэсшдер! екшдершщ катысуымен

Тус1нд1ршед1.

Аборигендк моцголоидтьщ халыктар - уцщстер, эскимо-

стар жэне алеуттер тек белек аудандарда сакталган: Мексика

кыратында, Андыда, Оцтустк Американыц туша облыстарында

жэне арктикалык аудандарда.

Кептеген нэсщцерден еуропеоидтык нэсшдердщ yjjeci

басым (АКД11 жэне Канада халкьшыц 9/10 белшне жуыгы

жэне Латъга Америкасыныц 1/4 белшне жуыгы). Солтуспк

Америкага Улыбританиядан, Скандинавиядан, Германиядан

72

келген еуропеоидтардьщ содтустк жэне ауыепалы тармагыньщ

непзп еюлдер1 коныстанган. Антропологиялык типтер арасын-

дагы араласу урдасшщ шекаралас Еуропага Караганда мунда

айтарлыктай жойылган десе де болады, нэтижеанде ауьюпалы

формалар басым.

Латын Америкасында еуропеоидтыктар, непзшен, оцтустк

топ болып табылады, ягни Еуропадан келген коныстанушылар-

дыц арасынан испандыктар, португалдар, итальяндыктар.

Америкада нэсшдк топтыц саны бойынша etcimnici больш

(21%) - аралас некеден жэне некеден тыс еуропалыктар мен

ундютер байланысьшан туылган урпактар метистер. Латын

Америкасында олар Мексикада, Венесуэлада, Чилиде, Парагвай

да непзп хальщ санын курайды. Одан да аз мулаттар (12%)

- еуропалык жэне африкандык халыктьщ араласу нэтижеЫ.

Оган АКД1 афроамерикандыктардыц кеп 6eniri, Бразилия, Куба

халыктарыньщ айтарлыктай тобы, Вест-Ундштан халыктары

жатады. Метистер мен мулаттарды мундай жагдайда белу киын.

Yндю-негр тектершен (самбо) жэне ундю-негр-европальщ

тектершен шыккан топтар бар. Араласкан нэсшден туылган

халыктар саны уздшлз кебеюде.

Америкадагы негроидтык нэсш Африкадан негр кудцар

ретшде экелген еш араласпаган (немесе аз гана араласкан)

урпактар. Айтарлыктай ipi негроидтык топтар АКД1-та, Брази-

лияда, Гаитиде, Ямайкада жэне Becт-Yндicтaнньщ баска кeйбip

елдершде тирады.

Австралия жэне Мухиттык аралдар. Еуропалыктар кел-

генге дешн хальщтьщ непзп 6ejiiri улкен австралоидтьщ нэсш

eki Kimi нэещдершен турды - австралияльщ жэне папуас-

меланезияльщ. Полинезия жэне Микронезия халкы нэсшдк

каггынаста монголоид пен австралоидтар арасында аральщ орын-

ды алды.

Кдз1р, аймакка еуропалык жэне аз.келемде азиялык букараньщ

келу! нэтижесшде нэилдак курам улкен езгертулерд1 басьшан

етказДЬ Австралия жэне Жана Зеландияда еуропеоидтар нэсш

екшдерй басым болды. Мухитгьщ аралдар елдер} катарындагы

кетмсектермен 6ipre метис топтарыньщ курылуына экелд1 (Фиджи,

Жана Каледония, Полинезия, Микронезия). Меланезия мен

Жана Гвинея аралдарыньщ кебшде метистер аз болып келедь

73

4-ТАРАУ.

ДШДЕР ГЕОГРАФИЯСЫ

■ Дшнщ езектшт жэне оны хальщтар

географиясында окудьщ кажеттшИ

Дш (латьш тшнен religio - «такуа», «К^дайшылык»,

«касиета», «гибадат ету») - жогаргы кушке сиынуга непзделген,

сонымен катар моральдык нормаларга арналган

мэдениет формаларыныц 6ipi, дуниеге кезкарас.

Дш адам ем1ршде элеуметак жагымен катар, жеке

ем1р1нде де мацызды рол аткаруьш жалгастыруда. Этностарды

кальштастыруда, олардьщ мэдениетш, мемлекегп л1гш дамыту-

да дшнщ катысуы айтарльщтай.

Дштану сабагы ЖОО окытуга байланысты Ka3ipri багыты

озгердг Бул ец алдымен дуниежузшдеп дш сурактарыныц

езектшгше байланысты. Жер шарыныц «ыстык нуктелерь

нщ» барлыгында бурынгы уакыттан 6epi Ka3ipri уакытка

дешн адамдар арасьщцагы катты канды согыстар дши

айырмашылыктармен тпселей байланысты. Бурынгы Югославия

социалистш федеративтк республикасьшда турган серб-

православтар, хорват-католиктер, боснияльщ-мусылмандар,

Грузияда абхаздар; (сонымен катар непзп халкы православтар

басым аджарлар-мусылмандар) эз1рбайжан-мусылмандар жэне

армяндар согысты. Осындай дши айырмашылыктар мысалын-

да айтарльщтай децгейде мусылман eni Шешенстандагы ерекше

аяусыз согыстыц болуымен туицщршедь Осыныц Ti3iMiHe Иран

(шииттер) мен Ирак (сунниттер) арасында болган согысты,

Ливандагы христиандар мен мусылмандар согысын, Халистан

тэуелаз мемлекетш куру барысындагы Пенджабтагы сикхтердщ

куресш жаткызуга болады.

Сол немесе баска дшге жатуы кей жагдайда халыктыц

жеке топтарьшыц элеуметак жагдайын аныкгайды, ол катты

карсыласулардыц пайда болуьгаа экелед!. Улыбританияныц

74

Ольстердеп протестанттар арасында катрликтщ аз болуы,

Судандагы жэне Нигериядагы христиан мен мусылмандар жэне

т.с.с.

Дуние жуйнде кептеген елдершде когамдык уйымдар мен

саяси партия л ар дши сипатка ие: христиан-демократия льщ,

христиан-элеуметпк партиялар (ХДП жэне ХЭП), христиандык

кэсшодактар. Элемде дшге сенутшлердщ саны айтарлыктай кеп

жэне ете мацызды - 6ipa3 халыктьщ жартысын немесе 3 млрд

адамды курайды. Осыдан дщц1, дши шмнщ мацыздылыгын

бшу кажеттшп туындайды.

Кептеген авторлар катары Маркснц теориясын кате, оны

руханилыгы жок, ешрлж мэнда сурактарга кещл белмеген деп

есептейдг Егер айтатын болсак, православтарда ем1рлпс мэннщ

максаты: жандагы Кудай патшалыгын курастыру, кад1рлеу,

ал материалдык байлык ещцрйп оган жетудщ кур алы болып

табылады, онда марксизм-ленинизм бойьшша барлык шм,

материалдык экономикалык катьшастарды алга кояды, ол

да сумдык жагдайлардан баска, €йзд1Ц когамда адамгершшк

принциптерше карсы эрекеттерге, рухани азгындалуга экелдг

Орта жагдайын езгерте отырьш, (турмыс сананы аныктайды),

адам калыптасуын керекп багытка экелед1 деп есептелген.

Тупганы калыптастыратын innci рухани фактор багаланбады.

Бул жалпы адамгерщШк кундылыктардан, ягни ата-ананы

курметтеу, ар, уят, аяушылык, кайырымдылык, жакындарына

i3ri кызмет ету угымдарьюыц айырылуына экедщ.

Атеизмде адам — жердеп нришйкпен байланысты жэне

оньщ eMipi уакытша мэцгшкке умпсв, сондьщтан да ем1рд1

ryciHy жерде кыска eMip суру1мен байланысты жэне шектеулг

Осыдан шыгаратын ой мынадай: бупн мен lipiMiH, ертец елемш,

сондьщтан маган ец жакьш адамдардыц ес1нде каламын, элс1з

жубату (уппнпп ата текке дейш ата бабаларын атын атаудан

бурын еске Tycipy киьшга согар); егер мэцгшк жок болса, не

icTey керек? Онда адам ез туйс1ктер1м1зда шектеп, бектлген мо-

ральмен журу керек пе? Мэцп кундылыктар жок кезшде мораль

деген!м1з не? Ец жаксы жагдайда адамдар eMip суруш жецшдету

ушш шартты ережелер жиынтыгын кещскен жэне орта езгерген

75

жагдайда оны бузуга кукылы адамдар KeniciMi. Mine сондьщтан

кептеген дшге сенбеушшер Keneci ережеш устанады: калай eMip

сургщ келсе, солай eMip сур, ce6e6i ем1рде мэцп кундыльщтардан

басканьщ 6spi руксат етшген. Homo homini lupus est («адам

адамга каскыр»), Атеистж когамдагы аморализм объектива

турде бар жэне оган тацгалуга болмайды, кайта ол eMip сурудщ

жалпы зацы болып кальттаспаганына тацгалуга болар.

Дуниежузтш, улттьщ

жэне туыстайпалык дшдер

Жер халкьшьщ дши курамын тек жуыкгап айтуга болады,

ce6e6i кептеген елдерде дши cemMi бойьшша халыкты есептеу

журпз1лмейд1, ал есептеу журпзетш елдердщ езшде мэл1меттер

дурыс емес. Мысалы: тец есептеулер мумкш: жапондыктардыц

75%-ы ездерш синтоистер деп есептесе, 75%-ы буддистерм1з

деп есептейдь Мусылман мен индуистердщ саны хальщтьщ

табиги есу каркьшьщ аркасында ecTi, сонымен катар Орталык

Африкада мусылмандыктыц белсецщ козгалысы жэне индуизм

ортальп'ы Ущцстан да православтыкгар сиякты католиктердщ

саны туракгалды.

Туыстайпалык дшдер - элеуметпк-экономикалык ка-

тынаста артта калган халыктар мен тайпалардьщ дши

сешмшщ бастапкы формалары.

8-кесте. Дшдер географиясы

Дшдер

Сенушшер

саны

(млн адам)

Басты аймактар жэне тарапу елдерi

1 2 3

ДуниежузЫк дшдер

Буддизм

(б.з.д V I г.) 700

Шыгыс жэне Оцгустж-Шыгыс Азия

(^ытай, Жапония, Моцголия жэне

т.б.)

Христиан

(б.з.д 1 г.)

1000

Еуропа, Солтустж Азия, Америка,

Австралия

76

Кестенщ соцы

1 2 3

Соньщ 1йпвде,

Католицизм

580

Батые жэне Оцтустш Еуропа,

Онтуепк Америка (Франция,

Испания, Португалия, Италия,

Германия жэне т.б.)

Православгар

70

Шыгыс жэне Оцтуетк Еуропа,

Солтуспк Азия (Ресей, Украина,

Белорусь, Молдова, Грузия,

Болгария, Румыния, Грекия жэне т.б.)

Протестантизм

350

Солтуспк Еуропа, Солтуспк

Америка, Австралия (АКД1, Канада,

Улыбритания, Германия, ОАР жэне

т.б.)

Ислам (б.з.д. VII

г.)

соныц imiiuie

800

Оцтуспк жэне Оцтустж-Батыс

Азия, Орта Азия, Солтуспк Африка

(Индонезия, Пэкютан, Бангладеш,

Сауд Аравиясы жэне т.б.)

Шииттер

70

Иран (мемлекетпк дш), Ливан,

Оз1рбайжан

Сунниттер 730 Квптеген мусылман елдер1

Улттык дшдер

Индуизм 520 Уцц1стан, Непал, Шри-Ланка

Сикхизм 15 Уцщстан (Пенджаб)

Конфуцийшщщк 180 К^ытай

Синтоизм 90 Жапония

Иудаизм 10 Израиль, АКШ

Туыстайпалык дшдер

Фетишизм Тропикал ык Африка

Тотемизм Америка ympcrepi, Австралия

аборигендер!

Ата бабалар

рухына гибадат

ету

Оцгустш-Шыгыс Азия

Шаманизм Солтуспкпц аздаган халыктары

Алгашкы кауым мэдениетш зерттеупнлер! тайпаны зерттеу

гылым болып табылмайды, ce6e6i епщандай дгни ^гымдар жок

деп есептейдь

77

Фет иигизм

- —

- пуггар болды о , ^Лар денесшЩ бели Кейнм к**’ агашты«

месе ес|адЦкке сену жэне Х Л Н Ь * ануарга HeJ

Мысалы, Австралияда кенгуру, сьгЯьшУ'

елпруге жэне тагамга н а й д а л ^ Ю °П0ССуМ’ ола^

Ы п 2 ™ ;* абалар рухьта Ш в™ ‘Р“ - т т т - ¥рындары емф сурген туыскандары мен бабаларыньщ Tipi

адамдардыц eMipiHe оц жэне Tepic эсерш типзетшше сену.

Шаманизм - адамныц кушн экстазга дейш жетюзш,

аруактармен сейлесу, олардьщ купин емдеуге жэне т.б.

практикалык максаттарда колдану, аруактардьщ адамга юру

кабшеттшгше сену.

Сешмнщ баска да Typnepi бар: анимизм (лат.тшнен:

«жан») - барлык табиги кубылыстарды жандандыру, панте-

Г м - табигагга «таралгаи» Кдаай туралы тусЫк, табу жуиес,

сикырлык жэне т.б. этн0СТардыи шегшеи

шыкпаитын кат 1 ь д калыптасады.

етуДШ Непалда, Шри-Ланкада басьш * *

нысты V тоЛыгь1мен #ан боЛДЫ> х неПз1

соЯЫНДа ® иНдуизМДеГ1 п Калыптаст • к03делД‘-

С Сикхизм - М Щ Щ б0*Ь * Кжокка g « рлар

;ш к а® аН КИМа'

кыска шалбар кит, уш болат куралын тагынуы, ягни эрб1р ер

адамныц езшде браслет, тырма жэне кылыш болуын мшдетп

санады. Барлык; сикхтер курметп «сингх» атымеи аталады, ол

тегше косылып жазылады. Сищхгердщ Пенджабта Халистан

тэуелаз мемлекетш куруды кездейтш жактаушылары пайда

болып, олардыц басты кылмыстары — Индира жэне Рад жив

Гандидщ eniMiH уйымдастыру эшкерелендг Дегенмен сикхтер

Ундостан халкыныц 2%-на жуыгын кураса, эскердщ офицерлж

Курамыныц 30%-ын курайды. Сонымен катар, олардьщ yneci

мемлекетп баскару мен полицияда жогары. Бул дщда елдщ

алдыцгы президент! Заил Сингх устанган.

КонфуцийшиШк - Кдытай дшг Конфуцийцпдщктщ непзш

калаган Кунцзы (Конфуций) элеуметпк-этикалыкбагытгы басты

орынга, ал дуниеге кезкарас мотивтерш екшздп орынга кояды.

Конфуцийшшдж дшнщ мацызды элементтер1 - ата-бабага

гибадат ету. «Сяо» iniMi - балалардыц ата-анага ракымдылыгы,

ата-аналарга камкор болуды упТтейдг. Конфуцийпилдак

инм улкенге, бишкке багыну, езшен улкещй курметгеуге

тэрбиелейдь

Синтоизм - Жапонияда ата-бабаларды курметтеу жэне

табигатка гибадат етуден пайда болтан. Синтоистер кептеген

Кудайлар мен аруактардыц бар екенше сенедь Олардыц

жогаргы Кудайы больш Кун Кудайы — Аматэрасу есептелед!, ол

бурын баскарган жапон династиясынан шыккан император деген

магынаны бшдареда (1989 жылдан баста - Акихито).

Ерте шыккан сешмдердщ 6ipi Оцтустж-Батыс Азияда,

Палестинадагы еврей халкыныц арасынан шыккан Ka3ipri Израиль

аумагьшда иудаизм дат пайда болды. Бул басты дш

болганымен, ресми мэртебесп жок- Оган жасалган кунэларына

KemipiM сурау идеясы тэн. Жалгыз Кудай Яхвага (Иегова) сену-

мен катар, иудейлйстер жанныц мэцп екейще; елгеннен кешн

кайта Tipiny, жумак жэне тозактыц бар екещцпне, Кудайдьщ

ракымдылыгына сенедг Иудаистердщ касиетп штабы - Танах,

сонымен 6ipre Талмуд атты дани тракттаттар жинагы,

идеологиялык, гибадаттык жэне дши-кукыктык тусшжтер1мен

иудаизмда беютеда.

79

Дуннежузынк дшдер. Тек уш жершнкн дш Кудайдьщ

жалгыз екендиш (монотеизм) наеихаттауга байланысты,

халыкаралык сипатка ие болып, дуниежузшк дшдерге ай-

налды.

Буддизм дуниежузшк дшнщ ец ежелпс1 больш саналады.

Егер христиандар «адам 6ip рет елед1, ал еодан кешн - Сот» десе,

буддистер (ундшер сиякты) эр жанныц кайтадан таршушщ узын

тазбеп туралы айтады. Индуизмнен догманьщ катарын iphcrefi

отырып, буддизм касталык жуйеден бас тартады. Будда шмшщ

орталык белшн адамгершшк, адамныц мшез-кулкы нормала-

ры курайды. Будцизмнщ непзш калаушы — Будда — «касиетта»

(Сиддхартха Гаутама - улы князь). Заманауи багыттары — Маха-

яна («куткарудьщ кец жолы»), Хинаяна («жщ1шке жол») немесе

буддизм-ламаизм.

Дшге сенудщ непзп багыттары келес1 турде калыптаскан:

1. 0м1рдщ мэш - ол азап, Туу, картаю, ауру жэне ел1м,

сушктасшен айырылу, сушки емес адаммен одактасу, максатка

жетпеу жэне канагаттанарлыксыз талек - муныц барлыгы азап.

2. Азаптыц ce6e6i - тшек пен куштарлык. Турмыска,

лэззатка, жасампаздыкка, бшйкке, мэцп eMipre жэне т.с.с.

нэрселерд1 ацсау.

3. Азаптан кутыпу упин талек пен куштарлыкты тубшен

жулу, аталган тойымсыздыкты жою, жердеп куйбец таршшктен,

талектерден бас тарту — азаптан кутылудыц жолдары.

4. Осы ушш мешршд1 eMip суру ушш дурыс журш турудыц

жэне онегел1 бшмнщ зацдары бойынша адамньщ сергек болуы

аркылы - нирванага жету. (Тек осы жолмен тольщ босау аркылы

- жогаргы рахат куш — нирванага жету — Кудаймен 6ipiry).

Будда оз тмш дамыта отырып, нирванага жетудщ жолдары

мен эдютерш тольщтай ецдедй1) дурыс сешм, 2) шынай шепйм,

3) шынайы сейлеу, 4) шынайы ic, 5) шынайы 0Mip, 6) шынайы

ой, 7) шынайы ойлар, 8) шынайы жасампаздану.

Христиан - бастапкы кезде иудаизм секта ретанде пайда болиды,

алгашкы дани сешмдерд1 тез ыгыстырып, Рим (Византиялык)

империясында, одан кешн оньщ шекарасынан тыс аймактарда

канатын жайды. Христианныц мацызды парызЫ: Кудайдьщ

80

жалгыз екенше жэне оныц уигпгше - К^дай эке, Кдоай бала-

сы жэне Кдеиетп Рух Кдоайына сену. Кдоайдыц баласы Иисус

христос eKi сипатка ие: Кудай жэне адам. Христианныц непзп

идеясы — кунэ жэне адам жанын куткару. К^дай алдында адам

кунэЬар жэне осы олардыц барлыгын тенеепред1: гректер мен

иудейлерд1, кул мен ерктшердо, бай мен кедейлерд! - барлыгы

кунэЬарлар, барлыгы «Кудайдын кулдары».

Адамдар кунэден тазара ала ма? Иэ, эрине. Тек олар кунэсш

мойындаган кезде, егер ез ойлары мен ic-эрекетш кунэдан та-

зару жагына багыттаган жагдайда, ры жэне жалгыз Кудайдыц

уш бейнесше жэне Жер бетше Кудай аркылы ж1бер1лген жэне

адамдар кунэсш кабылдаган улы касиетп куткарушыга сенгенде

жузеге асады. Иисус Христос азапты ел1м1мен алгашкы кунэш

кетерш, адамдарга ад ал жаркьш ем1р аркылы куткару жолдары

н керсетш, кунэларына окшу жэне елгеннен кейщ аспан

патшалыгына баратынына умгг бёрдь Такуа адам о дуниеде

езше тиесшш алады, кез келген кедей жэне кул жумакка баруы

мумюн, ал ол кезде кунэЬар адам тозакга болып, «отты тозакта»

вртенедь «О дуниеден баска» кунэЬар жэне тазаланбаган

адамдарга Христостыц Жерге «коркыныиггы сот» ретзиде жузеге

асатын «ёкшпп рет келу» Kayni тенедь