112 Ер баладан болды (Страны и народы. Популярная энциклопедия.-

С. Петербург, 1997).

Кезекп басылымдарда кыз балаларды алдьфтып тастай-

тын болгандьщтан, Оцтустж Кореяда туганга дешн баланыц

жынысын аныктауга тиым салынганы туралы хабарланган.

Кепбалалык дэстурд1 кейб1р дшдер де колдайтын кершедь Мысалы,

ислам мен индуизм бала туудыц жогарылыгын колдай

отырып, ерте некелесуге ундеу тастайды. Бала тууды шектеу

мэселесш католицизм де жактамайды. Папаныц энциклопеди-

ясы кезекп абортка тиым салды. Буддизмнщ бала тууга dcepi

болмашы гана, ce6e6i ол урпакты жалгастыру жешндеп жердеп

мшдеткерл1ктерд! дуниедеп рахат ем1рмен байланыстырмайды.

Осындай пшрде болган христиан дшш (протестанттар пен пра-

вославтар) де атап айтуга болады.

Жогарыда айтылгандай, бала туу децгешне элеуметпк-

экономикальщ факторлар эсер етедь

Елдщ эл-аукатыныц эсер eTyi. TinTi Ежелп Римнщ езшде

бай отбасьшарда кедей отбасыларга Караганда баланыц аз

болганы байкалган. Ал XVIII гасырдагы шотланд экономист!

жэне философы Адам Смит «кедейлж бала тууга жаксы жагдай

жасайды» деп жазды.

46

Мамандардьщ айтуынша, халыктьщ эл-аукат децгеш бала

тууга ец алдымен мэдениет децгеш аркылы эсер ететш сиякты.

Ce6e6i отбасынан тыс турган мудделердщ шецбер1 (саяхат,

туризм, спорт) кецейед1, балаларды асырау мен тэрбиелеуге

шыгындар кебейе бастайды. Сонымен 6ipre картайганда бала-

лардан колдау керудщ кажеттшп де азаюда.

Одан баска, эл-аукат децгейшщ жогарылауына байланысты

eMip суру децгейшщ узактыгы есед1 де, ол халыктьщ

«картаюыньщ» жэне осыган сэйкес бала туудьщ азаюына экеп

согады.

Эл-аукаты жаксы мен бала тууы теменнщ аракатынасы

дамыган елдерде дагдарыс болганда бузылады. Мысалы,

АКД1-та бала туу «улы кулдилау» кезещнде (1929-1933 жж)

орын алды. Атап айтканда бул каз1р ТМД елдерше де тэн

кубылыс. Оньщ себептер!: демографиялык етпел1 кезецнщ фа-

засына кулдилаудыц, оньщ inriime экономикалык кулдилау мен

ертецп кунге сешмаздактщ косылуы нэтижесшде бала туудыц

кепжылдык темендеушщ жалпы бетбурысы болып табылады.

Бала туудыц азаюына эйелдердщ бшм децгейшщ ecyi мен

олардыц когам ецбегше белсещц катысуы улкен эсер етедо. Бшм

децгешнщ ecyi некелк жастьщ есуше экеп согады да, ал некеге

Keinirin отыру эйелдердщ бал суюге кабшетплшн кыскартады.

Жогары бшмда эйедцер орта есеппен бастауыш 6miMi бар

эйелдермен салыстырганда б аланы 2-3 есе аз туады. Эйелдерда

когамдык ецщрюке тарту (егер ол шамадан тыс болса) олар-

ды бала санын шегеруге мэжбур етед1 (еищкет бул отбасылык

мшдеттермен косылганда эйелдерда ц жуктемесш курт

ecipe,oi).

Мысалы, Ресейде жумыспен камтылган адамдардьщ жалпы

санындагы эйелдердщ yneci 51%, Кдзакстанда 49%, АЩИ-та

44%, Франция мен Жапонияда 39%-дан. Кептеген дамушы елдерде

бул керсетюш 30%-дан да аспайды.

Бала туудыц темендеу1не - урбандалу (лат. urbus-кала)

айтарлыктай эсер етедь Мысалы, Кдзакстанда ауыл тургын-

дарында бала туу кала халкымен салыстырганда 4% жогары,

Ресейде 2% жогары.

47

Некеге отыру жасы. Эдетте дамушы елдерде некеге отыру

ерте жастан басталады (Ундютан, Африка жэне Турю еледершде

кыздар ушш 14-15 жас). Дамыган елдерде некеге кеш отыру

дэстур! жэне оган коса бапасы аз отбасылар басым болган

жагдайда некеге отыру уакытыньщ мацызы улкен болмайды,

ce6e6i 6ip-eKi баланьщ тууына кеп уакыттьщ Keperi жок.

Дуние жузшщ кептеген дамыган елдершде Ka3ipri кездеп

некелжтщ ерекшел1п т!ркелмеген отбасылык когамныц, накты

некелердщ, «ашьшальщтыц», демек консенсуалдык некенщ

кездесуь Соцгысы эдетте, жастар арасында болады, кешшректе

олар не таркелетш болады да, «заццы жубайлар» болып шьп'ады,

не ажырасып кетедь BipaK кейде тгркелген некелер сиякты кеп

уакытка созьшады. Кейб1р экономикалык дамыган елдерде осын-

дай некеден туган балапар барльщ туган балапардыц ширепн

немесе жартысыц курайды (ce6e6i, 6ip ата (ана) 6ip баланы

киналмай асырай алады). Сондьщтан бул кубылыска, 6ipaK ол

когамдагы моралдыц езгеруш Дэлелдейтш болса да, бутан «мо-

ралдан ауытку», «адамгершшктщ куйреуЬ есеб1нде гана карау

дурыстау болмаса керек. Мысалы, Нидерландта сауал алынган

адамдардьщ 56%-ы epiirri некедеп ем1рд1 колдайтьшын айткан

(Народонаселение мира. Доклад ЮНФПА. 1990).

Кешнп ондаган жылдарда демографияльщ удергстердщ

барысына демографиялык саясат та, демек бала тууды реттеу

ушш мемлекеттерд!ц алдын ала кабылдаган шаралар жуйес1

де, айтарльщтай эсер ететш болды. Бала тууды шектеу ушш

белсещц саясат журпзетш мемлекеттер туралы айтылган бо-

латын. Бул жешнде непзп шараларга: хальщтар арасьщцагы

медицинальщ бш1мдерд! насихаттау мен тарату, сондай-ак

эк1мшш1к жэне экономикалык эрекеггердщ жабдьщтары жатады.

Мысалы, Уцщстанда «Б1з екеушз - б!зге тагы екеу керек»

деген девиз жузеге асырыпуда, некеге отыратындардыц жасы

жогарылатылган, халыкты айьщтыру шаралары журпзшуде

жэне удайы ecin-енудщ KepceTKinrrepi 3096о — 10%о f 20%о ба-

рады. К^ытайда мундай девиз катацдау келед1: «Bip отбасына

6ip бала», некелпе жас жогарьшатьшган, студенттерге некеге

отыруга руксат бер1лмейд1, хальщка айьщтыру шаралары

48

журпзшуде, удайы есш-ену керсетюштер! едэу1р темен (18%о -

6%о = 12%о). Бул саясатка Кытай мен Ущцстан, Индонезия, Филиппин,

кейб1р Латын Америкасы елдер1 де косылуда.

Дамыган елдерде материалдьщ жэне моралдык ынталан-

дыру шаралары жузеге асырылады (жуктшМ мен бала тууына

байланысты демалысты узарту, 6ip жолгы акшадай кемек беру,

ецбекакыга устеме, т.б.) патернастикалык саясат журпзшуде.

Мундай патернастикалык саясат Чехияда, Словакияда, Венгри-

яда, Германияда, Францияда, ТМД едцершде журпзшедь

Б) Ол1м -жтм жэне ем1рдщ узактыгы. Бала туу сиякты,

ел1м-ж тм де биологиялык кубылыс. Сонымен 6ipre бала туу

сиякты, елш-жтмнщ де мелшер1 материалдык жагдайларга

тшелей байланысты болады. Халыктыц эл-аукаты мен

денсаулыгыныц кун тэрпбше койылуы канша жогары болса,

ёл1м-жтм сонша аз болады жэне Kepicimne (тэртап осылай,

6ipaK будан эрг керет1тм1здей, будан баскалау да кубылыстар

бар).Сондыктан, ел1м-жтм шамасындагы ец кеп алшактык

дамыган елдер мен дамушы елдердщ арасында болады. 1990

жылдардыц аягында ел1м-жшмнщ керсетюпй: Латын Америка-

сында - 7%о, Еуропада - 10%о, Африкада - 15%о болды.

Ал 2010 жьшгы Б¥¥-ныц мэл1меттерше суйенсек, бул

керсетюштер бойынша ец алдыцгы орындарда Свазиленд -

30,8%о, Ангола - 24,1%о, Сьерра-Леоне - 22,1%о тур.

Африкада ел1м-жтмнщ кёрсетюшшщ нелжтен жогары

екеш анык, бграк Латын Америкасына Караганда, бул керсетюш

нёлштей Еуропада жогары деген сурак туындайды. Мэселен,

дамыган елдерде тшта 50-жылдары ел1м -ж тм адамзат

тарихындагы ец теменп децгейде турактанды. BipaK аталып

еткен халыктыц картаюына байланысты кейб!р елдерде ежм-

ж тм нщ жалпы кёрсетюшШц бфЩама ёскеш байкалады.

Егер ел1м-жтмнщ ец жогары керсетюнпмен дамушы елдер

(Свазиленд - 30,8%о, Ангола - 24,1 %о, Лесото — 22,2%о)

ерекшеленетш болса, онда ел1м-жтмнщ ец теменп керсеткшп

байкалатын елдердщ арасында тек дамыган елдер (Кытай

7%о) гана емес, онымен 6ipre дамушы елдер де (БАЭ - 2%о,

49

Катар - 2,5%о, Ливия - 3,5%о) тсркелген. Бул жалпы керсетюштщ

ел1м-жтм децгейш толыгымен сипаттай алмайтынын керсетедь

Бул хальщтьщ жастьщ курылымымен байланысты. Демек ем!рдщ

узактыгы канша аз болса, осыган сэйкес ересек адамдардыц

улес салмагы да аз болады. Хальщ жас болса, онда жалпы ел!м-

ж тм нщ децгеш де томен болады. Сонымен 6i3 каз1р ел1м-жтм

керсетюштершщ жалпы корытьшдысын шыгарсак, бала туган

кезден бастап, оньщ eMip сурушщ орташа есептак узактыгы оган

тшелей катысты екенш айтамыз, ягни ем1рдщ орташа узактыгы

деп кабылдап журм1з. Бул ел1м-жтмнщ Ka3ipri децгейге тец

болган жагдайында ем!р суретш жаца туган сэбилердщ орташа

жасыныц теориялык ece6i.

2009 жьшгы мэл1меттер бойынша ел1м-жтмнщ ец жогары

керсетюнн Свазилендте - 30,83%о, Анголада—24,08%о жэне Ле-

сотода - 22,20%от1ркелген.

0л1м-жтм кестесш курудьщ мысалы: Кдзакстанда 1999

жьшы сэбилер ел1м-жтмшщ коэффициент 20,7%о болды

(калада бул керсетюш 22,7%о; ауылда — 18,7%о). Бул осы жьшы

туган 1000 баланыц 20-сы 6ip жьш да eMip сурген жок деген сез.

Балалардыц еюнпп жьшгы ем1р1нде ел1м-жтмнщ 1000 адамга

шаккандагы мумюцщп 6 адам болды. Демек, 6ip жаска дешн

eMip сурген 980 баланыц еюнпп жьшы тагы да 6-уы елед1 деген

сез жэне т.с.с. Осылай урпактыц акырына дешн есептер

журпзшп отырады.

Ал 2011 жылы Казакстанда жалпы ел1м-жтм 9,4%о кураса,

сэбилер ел1м-жтмшщ коэффициент! 14,9%о Kepceiri.

Мыцдаган жылдар бойы ем1рдщ орташа узактыгы 30-35 жас

болды, Кдз1рп кезде Африка мен Азияныц ец кедей елдершде ол

47 жас болды (6ipaK, мысал рет1нде, Сьерра-Леонеда тек 35 жас

Кана болды). 0м1рдщ узактыгыныц ец жогары децгеш дамыган

елдерде: Жапонияда - 80 жас (ер адамдарда 76,8 жэне эйелдерде

82,9 жас), Швецияда - 79 жас (76,2 жэне 81,9), АКД1-та 76,8 жас

(73,4 жэне 80,1), Ресейде 67,5 жас (61,5 жэне 73,6), Кдзакстанда

бул керсетюш - 65,5 жас (60,2 жэне 71,1). Ундютанда - 62,7

(62,6 жэне 62,9), Иранда - 69,7 (60 жэне 70,3), К^ытайда - 70

(68,2 жэне 71,7) (Алисов Н. В., Хорев Б. С. Экономическая и социальная

география мира (общий обзор). М.: Гардарики, 2001).

50

2011 жылгы мэлмуьеттер бойынша ёшрдщ орташа узактыгы

бойынша кешбасшы мемлекеттер Монако - 89,73жас, Жапония

82,25 жас, Германия — 80,07 жас, ал ен темен керсеткшггер Ни-

герде - 47,56 жас, Анголада — 38,76 жас ты курайды.

Кдзакстанда ец ipi мэселелердщ 6ipi - сэбилер ел1м-жтмшщ

^ёцгейшщ жогары больш табылады (1 жас ка дешнп сэбилердщ

eniMi), 2011 жылы егер Жапонияда бул керсетюш 1000 жаца

туган балага шакканда 5%о, Швецияда - 4,08%о болса, АКД1-

та - 6,06, Ресейде ол ею-уш есе кеп - 10,08, Кдзакстанда 3 есе

кеп - 14,9%о (1990 ж. бул керсетюш 26%о-ден жогары болган).

BipaK бул рекордтык керсетюш емес. Мысалы, Ауганстанда -

149,20%о, Малида ол 111,35 %о.

Eenrini жазушы жэне когам кайраткер1 А. Лихановтьщ айтуы

бойьшша, оньщ Heri3ri себептерг. адамгерщшктщ темендеу1,

элеуметпк жагдай мен мемлекеттщ мешеулт больш табыла-

ды. Бул буюл элеуметпк дамуга, оныц шпнде медицинага жэне

ресурстармен камтамасыз етуге, бала тууга оларды тэрбиелеу

мен куту сиякты барлык мэселелер мен баскадай мардымсыз

мэселелермен байланысты катынастардыц нэтижеск Мысалы,

Keft6ip елдерде перзентханаларда стафилококк сиякты жукпалы

аурулар таралгандыгы таркелген. Шетелдерде сондьщтан

эйелдер отбасы дэрйгершщ кемепмен ез уйлершде босанады.

Мундай жагдайда там актандыру мен, емдеумен, дэр! егумен

жэне т.б. жумыстармен байланысты кептеген мэселелер туын-

дауы мумюн.

Керсетюпггщ жогарылауына Кдзакстандагы сэбилердщ

ел1м-жтм халыкаралык критеришн бакылауы мацызды рел

аткарады. Бул эйелдер мен еркектер eMipiHin орташа узактыгы

KepceTKimTepi жешнде кутшген болжамдардыц темендеуше

эсер ететш болады.

0л1м-жтм туралы сез болганда, ецбек жасындагы халыктьщ

да ^Мзштгш туралы айта кету керек. Кдзакстанда ол мынандай:

6ipimni орында - кан айн алым жуйесшщ (журек-тамыр жуйес!)

ауруларынан болатын ел!мтжтм турады (жартысына жуыгы);

екшни орында — кайгылы окигадан, улану дан, жаракаттанудан

болатын ел!мтжтм; ушыиш орында ichc ауруларынан болатын

51

ел!м-жтм турады. Ецбек жасындагы халыктыц ел1м-жтмшц

курылымы да осындай деуге болады.

Ецбек жасындагы еркектердщ ел1м-жтм децгеш эйел-

дердшмен салыстырганда айтарлыктай жогары болып келед1,

бул жумыстагы жаракаттанумен, алкоголизммен жэне темею

тартумен, ал кешнп кезде ес1ртк1лерд1 кабылдаумен байланысты.

0л1м-жтмнщ мундай сеюрмел1 есу ш согыстар да тугызады

(бурын эпидемнялар - жукпалы аурулар тугызатын).

Халыктьщ ел!м-жгам1мен байланысты тагы 6ip мацызды

мэселе бар. Ресейде геронтократияга байланысты (геронтология

- Tipi организмнщ картаюы туралы гылым) ел1м-жтм туралы

TinTi де сез болган жок, сез тек ем1рд1 120 жэне Timi 150 жаска

дейш узарту туралы болды. Б1ркатар елдерде бул кебшесе ауру-

ларды узарту болды (60 жастагы адамдар арасьшда д е т саулар

тек 2-yi гана болды). Батые елдершде эвтаназия туралы, демек

адамдардьщ абыройлы eMip суру узактылыгы туралы пшрталас

журпзшуде, оны 63i талгайтьш болса жэне егер ол тек тугелдей

умггспзд1кпен, азаппен жэне кайгы-кааретпен байланысты

болганда гана. Ka3ipri медицина бул азаптарды узак уакытка

соза алады. BipaK бул медицинаныц мшдетше жата ма?

Мэселе философия лык ойлап-шшуд1 талап етедг Белгш хирург

М. Монтень «Байыргы хирургтардыц niKipi кеп жагдайда

темендеп жагдайда тушсед1, адам ем1ршде жаксылыкка

Караганда жамандык кеп болса, оган елу сагаты таянды жэне

тагы да, б1здщ eMipiMi3fli азаптау мен киналуга сактау -

табигаттьщ ез зацдарын бузу болар едЬ> — деп жазды (Монтень

М. Тэж1рибелер М. 1958, 276-6.).

Халыктыц жыныстык-жастык

Курылымы мен отбасы курамы

0леуметпк-экономикалык тургыдан Караганда улкен ын-

талыльщ керсететш халыктыц жыныстык-жастьщ курамы

ецбек ресурстарын, мектепке дейшп балалар мен мектёп

жасьтдагы балаларды, зейнеткерлерд1 (оларга материалдьщ

жагынан камтамасыз ету ушш кажетп каражаттарды аньщтау

52

максатында) есептеп шыгару ушш ец мацызды сипаттама

больш табылады.

Халыктьщ жынысы бойынша курылымы. Жогарыда

айтылгандай, эр жаца туган 100 кызга шакканда 104-107 ер ба-

ладан келедц. Физиологтардыц niicipi бойынша, сэбшпк жаста

ер баланьщ организм! кыз баланыц организмшен элаздеу бо-

лып келед1 жэне ер балалардыц алгашкы ем1ршде ел1м-жтм

кеб1рек болады. 0м1рдщ аргы сатысында елт-жтмнщ Typi

езгереда: дамыган елдерде жаракаттану мен кэсштк аурулардыц,

сондай-ак алкоголизм мен темею тартудыц себептер1 бойынша

еркектердщ ел1м-жтм1 жогарылау бола беред1; дамушы елдерде

эйелдер ел1м-жтм1 кебгрек байкалады. Бул эйелдердщ ерте

некеге отыруынан, бала тууынан, ауыр ецбекпен айналысуынан,

мардымсыз тамактануынан жэне когамдагы кукыгыныц еркек-

термен тец емеетшнен больш табьшады.

Дуние жуз1 бойынша еркектер б1ршама кеб1рек, оныц

саныньщ артыктыгы 20 млн адам шамасында немесе 1000

эйелге 1009 еркек келедг Еркектердщ мундай Kenriri, цегащец

шетелдк Азияньщ колдауынан больш отыр (1000 эйелге 1042

еркек), Еуропада квршю баскаша. Эйелдердщ ец кеп артыктыгы

Ресейде байкалады—9 млн адамга артык (1000 эйелге 890 еркек).

Ал Кдзакстанда эйелдердщ артыктыгы 556 мьщ адам болган

(1000 эйелге 930 еркек). Барлык жерде жастардыц арасында еркектер

кеб1рек те, ал ересек адамдар арасында эйелдер кебфек

болып келедц.

Ce6e6i, ani кунге дешн еюнпп дуниежузшк согыстыц зарда-

бы байкалуда: согыска катыскан елдердщ ересек адамдарыныц

арасында эйелдер саныныц артыктыгы байкалады (эр 100

эйелге 50-60 еркектен). Жеарлж пен жалгызбастык кептеген

элеуметпк-психологиялык мэселелер тугызады.

Халыктьщ жыныстъщ курылымына кепи-кон айтарльщтай

эсер етед1: бул жагдайда еркектер эйелдермен салыстырганда

шымырлау келедц, кепп-кон кай жакка багыт алмасын, еркектер

кебгрек болады. Осыган байланысты жацадан игершген ау-

дандарда кала мен ауыл халкыныц жыныстык курылымынын

айырмашылыгы байкалады.

53

Халыктьщ жыныстык курылымы ец алдымен халыктыц уца-

йы есш-енушщ еткен кездеп мен Ka3ipri кездеп ерекшелж-

TepiHe байланысты болып келедо, бул дуние жуз! елдерш

дамыган жэне дамушы деп белуге мумюндж бередь

Дамыган елдер халкыныц жастык курылымы балалардыц

улес салмагыныц аздыгымен (эдетте, 1/5-ден темен), ецбек

жасындагы адамдардыц кеипимен жэне eMip жасыньщ

узактыгымен сэйкес ересек жастагы адамдардьщ айтарльщтай

мелшер1мен (1/5-ден астамы) сипатталады. Дамушы елдер

хальщтыц табиги еЫмшщ жогарылылыгы, оныц курамында балалар

улесшщ кеиппмен, ересек адамдардьщ yneci ем ip суру

жылыныц теменднше байланысты ете темен больш келедь Мысалы,

Кенияда буюл хальщтыц шпндеп балалардьщ yneci — 51%,

ецбек жасьшдагы адамдардьщ yneci—45%, ал ересек адамдардьщ

улес1 — 4%. Германияда бул аракатынастар, Kepicimne 16, 64, 20

больш келедо.

Халыктьщ жынысы мен жасы женшде курамы туралы

угымдар оныц жыныстык-жастык пирамидасында бейнеленедь

Пирамида сулбасыныц сипаты бойынша удайы есш-енудщ

rani туралы TyciHiK кальштастьфуга болады: I-тиш, есудщ

турактануы, стационарлык жастык курылымы, жщшкере

созылган KecKiH деп немесе теменп жщшкелеу жагын хальщтыц

азаюы, регрессияльщ жас курылымы деп; П-тишн - карапайым

жас курылымы, пирамиданьщ уш бурышты сулбасы деп айтуга

болады. Жьшыстьщ-жастьщ пирамида тарихи мерш сактайды:

Ресей пирамидасындагы «опырылма» еюнпп дуниежузшж

согыстыц зардаптары эсершен, АКД1-тагы «опьфылма» кеп

жылдар бойы созылган дагдарыстардыц, 1923-33 жылдардагы

«¥лы депрессияньщ» эсершен пайда болды.

Отбасыныц курамы. Отбасы - туыстыгымен немесе

касиепмен жэне жалпы бюджетамен б1рлес1п eMip суретш

адамдардыц тобы. Оныц мундай аньщтамасы Б¥¥-ныц

усынысына сэйкес эз1рленген жэне дуние жузшщ елдершщ

кешпшгшде турлше кальштаскан. EipaK Kefi6ip дамыган елдерде

ата-ананыц отбасы, олардьщ уйленген балалары белек отбасы

есебшде каралады. Бутан коса, Keft6ip елдерде некеге отырмаган

54

20 жастан аскан эйелдер мен еркектер хальщ санагы кезшде 6ip

адамнан туратын жеке «отбасы» есебшде каралады.

Отандьщ статистикада «отбасыльщ» нышан бойынша

халыкты уш санатка бешнедь Отбасымен 6ipre туратын отба-

сыньщ Myineci (2000 ж. -халыктыц 89%); отбасынан жеке туратын

6ipaK онымен удайы материалдьщ байланыс жасап туратын

отбасыныц Myineci (5%); жэне жалгызбастылар, демек отбасымен

байланысын жогалткан немесе онымен байланыспайтын

адамдар (6%), эдетге, (11%) 6ipiicripin карайды. Бул керсеткцц

бгзДщ елде 6ip санактан екщнп санакка дещн езгермейд1 деуге

болады.

Отбасыпарды типтеудщ 6ipHeine нускалары бар: тольщ от-

басылары (балаларымен, ата-аналарымен жэне баска туыстары-

мен 6ipre туратын отбасы жубы) жэне толымсыз (баласы мен

ата-анасыньщ oipeyi гана бар баласыз отбасы жубы); карапайым

(неуклеарлык) жэне курдел1 отбасы л ары.

Елдер бойынша отбасыныц орташа мелшершщ керсетюш-

Tepi есептелш шыгарылады. Егер, мысалы, Швецияда ол