н я н и

ГЕОГРАФИЯ6Ы

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

Б1Л1М ЖЭНЕ ГЫЛЫМ МИНИСТРЛ1Г1

Г. Н. НУСШОВА

ХАЛЬЩТАР ГЕОГРАФИЯСЫ

ОКУЛЫК

Крщстаи Республикасыньщ Баш жэне

ШДЬШ мти™Р™ отъщреттдг бекткен

Алматы

0ОЖ911 (075.8): 378

КБЖ26.8

Н 89

Казахстан Республикасыныц Бшш жэне

гылым министрят окулыц ретмде бекткен

Птр жазгандар:

Аубакирова А.А. — география гылымдарыныц докторы, профессор;

Надыров Ш.М. — география гылымдарынын докторы, профессор;

Каймулдинова К.Д. — география гылымдарынын докторы .

Н 89 Нусшова Г. Н.

Халыктар географиясы: Окулык. Казакстан Республикасы Жогары

оку орындарынын кауымдастыгы 5В060900 - «География», 5В011600

— «География» мамандыгы бойынша бшм алатын студенттерге

усынылады. — Алматы: «Экономика», 2011. - 214 б.

ISBN 978-601-225-337-5

Окулыкта дуние жузшщ халыктар геофафиясынын Heri3ri бол1м-

дерк халык саныньщ cepnini; жыныстык-жастык курамы; халык*

тын удайы осш-онушщ аумактык ерекшел!ктер1; кешькон yuepici;

этностык жэне дши курамы; халыктыц орналасуы мен коныстану-

дын географиялык турлер1 карастырылды. Сонымен катар, непзп

такырыптар бойынша Кдзакстаннын халыктар географиясыныц салыстырмалы

ManiMerrepi берЫген Окулык жогары оку орындарында география

мамандыктары бойынша бшм алатын студенттерге арналган.

Бул окулыкты магистранттар, мектеп мупигпмдер! мен Ka3ipri халыктар

мэселелерймен кьпыккан окырмандар пайдалана алады.

С.Торайгыроа

[ агьждагы ПМУ-дщ

а*ад#мик С.Бейсембаев

«тындагы гылыми

КИАПХАНАСы!

ЮЖ 911 (075.8): 378

КБЖ 26.8

Isbn 978-601 -2 2 5 -3 3 7 -5 о кр Жогары оку орындарынын

кауымдастыгы, 2011.

СГ.Н. HycinoBa, 2011.

С «Экономика» баспасы» ЖШС, 2011

К1Р1СПЕ

Кдз^рп замангы галамдьщ проблемалардьщ 6ipi — демо-

графиялык проблема. BipiioceH улттар уйымы (Б ¥ ¥ ) белгшеген

галамдык мэселелершщ шпнде бул утшнпп орынды алса,

оныц алдында аса езекп согыс пен б ей б т пш к , коршаган орта

мэселелерй тур.

Демографияльщ удерктер ~ халыкгын удайы ecin-eHyi,

урпактыц алмасуы, халыктьщ есу каркьшы жэне сипаты, eciM

жэне ел1м децгеш, халыктыц Kemi-кон удер1а, жыныстык,

жастык, жануя курылымы жэне т.6.

Аумактьщ халкын географияльщ тургыда «Халыктар географиясы

» деген гылым зерттейдь Оньщ экономикалык жэне

элеуметпк географияльщ гылыми жуйеанде орны ерекше.

Бул - жалпы дуние жузшщ, оныц аймактарьшыц немесе

белгип 6ip аумактыц халкыньщ удайы ecin-eHyiH зерттейтш

гылым.

Жогары оку орьшдарьшда география факультеттершде

«География» мамандыгьша «Демография жэне этнография

непздер1мен халыктар географиясы» п э т арнайы енпз1лген

соц, осы окулыкка деген сураныс туындады. Оку лык оньщ

студенттерге окылган дэргстершщ такырыптарыньщ непзшде

жазылган.

Бул пэннен 1980 ж. С.А. Ковалев пен Н.Я. Ковальскаяныц

«География населения СССР» деген окулыгы жэне E.JI. Шува-

ловггьщ, В.А. Копыловтыц «География населения» деген

кггаптары шыккан.

Дуние жузшщ халыктар географиясыныц каз1рп жагдайы

жайлы, ал оган Кдзакстан катыстырыла жазылган жеке туын-

дылар 33ipre жок. Осы ce6errri, анатглш1зде «Халыкгар географиясы

» пэншщ окулыгын шыгару кун тэрпбшде турган басты

мэселе. Осы тургыдан алганда бул усынылып отырган окульщ

алгашкы жасалган кадам болып табылады.

3

1-ТАРАУ.

ХАЛЬЩТАР ГЕОГРАФИЯСЫ - ГЫЛЫМИ ПЭН

Халыктар географиясы пэж, непзп

бел1мдер1 жэне аткаратын мждеттер!

Халыктар географиясы хальщ саныныц есуш, курамын,

орналасуын жэне ерекшелпстерш зерттейдь Бул ipreni гылым

экономикалык жэне элеуметпк географияныц непзп 6eniri больш

табылады.

Б1з халыктар географиясын дэл осылай экономикалык жэне

элеуметпк географияныц непзп 6eniri бола тура жеке карастыра

алмаймыз, ягни халык, табигат ресурстары, шаруашылык сиякты

уш курамдас 6eniicri катар окьш уйренетш боламыз. Десек те,

бул 3ni кунге шюрталас тугызып келе жаткан мэселе. Кептеген

галымдар халыктар географиясын экономикалык географиямен

6Ip дэрежедеп пэн деп санайды, ейткеш олардьщ карастыратын

мэселелерш 6ipiHeH-6ipiH 6enin карастыру киьш. Халыктар

географиясы тугел1мен адамдардыц eMipi мен TipminiriH, ал

экономикалык география непзшен, Typnime аймактардыц жэне

экономикалык жагдайын зерттеумен айналысады. Сондыктан

кейбйр шетелдж жэне отандык галымдар халыктар географиясын

физикалык жэне экономикалык география сиякты географияныц

ymmmi 6eniMi деп карастыруды усынады (орыс галымы

P.M. Кабо, америка галымы Г.Т. Треварта, француз галымы

П. Жорж) (Ягельский А., География населения. Сокр. пер.с

польск. - М., Прогресс, 1980).

Халыктар географиясыныц экономикалык географияныц 6ip

саласы ретшде карастырылуына экономикалык географияныц

экономикалык жэне элеуметпк география деп аталуы эсер етп.

Б1з, адамдарды, халыкты тек «букш адамзаттыц алгашкы

онд1рпш купи» гана емес, тек «icxep колдар» гана емес,

Н.Н. Баранскийдщ сез1мен айтсак, «экономист-географка ха-

4

лыктыц ендорупп де, тутынушы да болып табылатынын» сейтш

экономикаиьщ халыкпен унем1 байланыста екенш умытпауымыз

керектшн» тусше бастадык (Баранский Н. Н., М., 1980. 126 б.).

Тугае алганда хальщ когамдьщ удайы ennipic удеркшде

терт сапамен:

— ендгрютщ (ецщрупйнщ) субъекткп есебшде;

— матери алдык жэне интелектуалдьщ кундыльщтарды

тутынушы есебвде;

— удайы есш-енетш кубылыс есебщде;

— табигат пен шаруашыльщ арасындагы байланыстарды

жузеге асыратын жэне ©зара эрекеттеспрунп есебшде

(шын мэншде табигаттын шаруашылыкка acepi де,

шаруашыльщтыц табиги ортага эсер] де шаруашылыкты

журпзупй хальщ аркылы жузеге асады катысады.

Кецес еюметшщ алгашкы жылдарьгада экономикалык

географияньщ басты багыты ретшде emnpicri орналастьфу

мен экономикалык аудандастыру мэселелер! койылды. Халыктар

географиясы экономикалык географияньщ назарынан

мулдем тыс кары калды. И. Н. Баранский айткандай, «адамньщ

©31 лактырылып тасталды. Есю антропогеографияны жокка

шыгарганымен, оньщ орнына келген «жаца агым» ештеце жасай

алмады: халык туралы угымдар табигат пен шаруашьшык жэне

физикальщ география мен экономикалык географияньщ арасы-

на тусга, i3iH жогалтты. Адам туралы умыт капгандай болды»

(Баранский Н. Н. Экономическая география. Экономическая

картография. М., 1960. 150 б.).

Халыктар географиясы экономикалык географияньщ 6ip са-

ласы бола отырып, Кецестер Одагында 1940 жылдыц басынан

дами бастады. Бул ец алдымен Николай Николаевич Баранский

мен Рафаил Михаилович Кабоныц ерен ецбещнщ нэтижеа болып

табылады.

Кдз1рп жагдайда халыктар географиясы экономикалык

жэне элеуметпк география гылымдарыныц 6ip саласы ретшде

каралуда. Географияныц 6ipimni белшн физикальщ география,

ал екшпй белшн адамзаттыц жер бепндеп eMipi мен ic-кимылын

зерттейтш элеуметпк география курайды.

5

Bejirini галым С. В. Колесниктщ айтуы бойынша, гылымныц

ез1 тугелгмен, табигат, когам жэне адамныц жиынтыгынан

тирады. Ол дамуы жагынан кершшес тармактардын дамуы-

нан анык шекарамен шектелмеген. Сондыктан гылымдарды

ж1ктеу шартты больш кала бермек. Ал халыктар географиясын

элеуметпк жэне экономикалык географияныц 6ip б о л т деп

карастырган дурыс. Оныц гылым реинде жеке дамуы мумкш

емес те ед1 (Копылов В. А. География неселения. - М., 1999,9 б).

Экономикалык жэне элеуметпк географиянын (ЭЭГ)

кец жэне шекп объекпад - табигатпен езара эрекетте

турган географиялык орта мен когам. Географиялык орта -

географиялык кабыктьщ немесе ландшафтыц адам ко гам ы игер-

ген белит. Оньщ накты объекпсше: хальщ, табигат ресурстары,

шаруашыльщ жатады.

Халыктар географиясы ЭЭГ-нщ б о л т есебшде

карастырылып, ол 6ip пэн ретшде халыктар мен елдщ дамуын,

курамьш, орналасуын аумактьщ, кецюпктк тургыда калыптасу

ерекшелпстерш зерттейдь Аныктамадан кергендей, география-

да 6ipiMeH-6ipi тыгыз байланысты ею багыт: 1) халыкты;

2) елдьмекендерд1 зерттеу келш шыгады. Бул багыттарды зерт-

теу аумактьщ б1рлжтерде - дуние жуз1 бойынша континенттер-

де, елдерде, калалык агломерацияларда, калаларда, жеке елдь

мекендерде саяси-эюмшшк бел1ктерде (мысалы, б1здщ респу-

бликада: облыстарда, экономикалык аудандарда, эюмшшк аудандарда)

журпзшедг

Халыктар географиясы зерттеу барысында географиялык,

экономикалык жэне элеуметпк тэсщцер мен эд1стерд1 пай-

дал анады. Халыктар географиясыныц зерттейпн объектшер1

халыкпен тыгыз байланысты.

Хальщтыц ecin-OHyi, елдьмекендердщ дамуы, хальщтыц

курамы, орналасуы темендеп ретпен журпзщедп

1. Халыктьщ удайы есш-ену i

2. Нэсшдердщ ерекшел1ктер1

3. Дуние жуз1 хальщтарыньщ этностьщ курамы

4. Дуние жуз1 дшдершщ таралуы

5. Хальщтыц элеуметпк курылымы мен ецбек ресурстары

б

6. Халыктыц Kemi-коны

7. Дуние жуз1 халкыныц орналасуы мен коныстануыныц

географиялык ерекшелйстерь

Халыктар географиясы бойынша мэселелер мен мшдет-

терд! белщ карау киындыктар тудырады. Кдз1р дуние жузвде

саясатка, тарихка, экономикага деген кезкарас езгерш, соныц

нэтижесшде адамзаттыц дуниетанымдык тужырымдамалары

жаца багыт алуда. Халыктар географиясыныц мшдеттерш

аныктаганда бурый ец алдымен: 1) елдщ шаруашылык сала-

ларын орналастыру ушш халыктар географиясы мшдеттершщ

маныздылыгьш; 2) буржуазиялык теорияларды: антропоге-

ографияны, бихевиоризмд1, географиялык детерм инизмдц

неомальтузиандыкты, геосаясатты жэне т.б. карастырганда

токталатынбыз.

Ал каз1р Мальтустыц енжар теориясына баскаша карайтын

болдык, 6ipimniaeH, оны айыптамаугатырысып, оныц не айткысы

келгешн угынамыз. Мысалы, топырактыц кунарсыздана баста-

уы, бул шынында да акикат нэрсе. Ал XVIII гасырдьщ соцында

Ka3ipri эр отбасы 6ip бала (“ein kender sistem”) саясатьш болжау

мумкш емес едо. Акырында Сен-Симонньщ, Фурьенщ, Оуэннщ,

Мароныц жэне т.б утопиялары катарьшда турган маркстш-

лениндш шмдерщ коса, кезекп утопия болып калган «социализм

кезшдеп жалпылай жэне толык жумыспен камтылу» те-

ориясы халыктыц удайы есш-енушщ шынайы зацы болып та-

былды (Родомон Б. Б. Введение в социальную географию. Курс

лекций. Российский открытый университет. - М.: Просвещение,

1993).

Халыктар географиясыныц жалпы мшдеттерг

- теория аясында: когам дамуыныц жалпы зацдарын

танып-бшуге мумквдш беретш халыктыц удайы есш-

внуш, оныц табигатпен езара эрекеттесппн, халыктыц

орналасуыныц беталыстары мен зацдылыктарын зерттеу;

- кептеген практикалык м1ндеттерда орындау: халыкты

есепке алу; ецбек ресурсыныц балансын жасау; кызмет

керсету мекемелер1 мен балалар мекемелер1н салуды жо-

спарлау; кещькоц проблемасын шешу жэне т.б.;

7

- мэдениет, дуниетаным сипатындагы мшдеттер: хальщтар

географиясы, халыктыц орналасуы мен халык санында-

гы ерекшел1ктер, елд1 мекендердщ, калалардыц даму,

мэселелер! жэне т.б.

Отандьщ халыктар географиясьгаыц непзп мшдеттершщ

6ipi - зерттеуд1 дуниежузшк децгейге сай жэне онан 9pi даму-

ды логикага сэйкестещцрш журйзудщ кажеттшп болып: пэцщ

жан-жакты карау (болган олкьшыктардыц орньш толтыру);

сондай-ак халыктар географиясыныц мэселелерш зерттегенде

жэне зерттеулерд! жариялаганда идеологияльщ бурмалауларга,

шектеулерге жол бермеу.

Осыдан келш нактьшау мшдеттер1 туындайды.

Экономикалык географияда, отандык гьшым салаларын-

да хальщтар географиясын зерттеудщ децгешн кетеру кажет.

Бул б1ршнвден, галамдьщ экологияльщ тураксыздьщтыц

непзп факторы дуние жуз1ндеп хальщ саныныц шамадан тыс

каркынмен есу1мен байланысты. Сонымен 6ipre, Казакстанныц

солтустк жэне шыгыс аймактарыныц кейб1р калалары мен

ауылдык жерлершде бала Туудыц курт азаюы мен ел1м-жтмнщ

айтарльщтай кебею урдктер1 мукият зерттеуд1 талап етед1.

Бутан коса FTP дэу!р1нде ГТП-ныц жаца технология салала-

рьш, машина жасау мен химия енеркэс1бш дамытудыц непзшде

бшкп ецбек ресурстары кальпггасты. внеркэсш орындары

халкы кеп ipi калаларга жэне кала агломерацияларына (мысалы,

Жапония, Италия, «Азия жолбарыстары») жакын салынады.

Экономикалык географияда «Табигат ресурстарьшан» кешн

дэстурл1 турде «Хальщтар географиясы» 6eniMi окытылады.

BipaK айта кету керек, В. Я. Ром мен В. П. Дроновтыц «Ресейдщ

экономикалык жэне элеуметак географиясы» окулыгьшда

мектеп окулыктарыныц бугшде «Хальщтар» женшдеп 6eniMi

6ipiHini орынга ауыстырылды (Ром В. Я., Дронов В. П. География

России: Население и хозяйство: 9 кл.: Учебн. для общеоб-

разоват. учеб. заведений. - М.: Дрофа).

Хальщтар географиясын адамныц материалдьщ eHflipicTeri

ic-эрекетш белсецщ зерттеумен катар хальщка кызмет керсету

географиясын: рекреациялык (демалыс, емделу, туризм), сауда

(жэрмецкелер, нарыктар), бшм, дан жэне баска да географиялык

зергтеулер кещл белуд1 кажет етй: Осы жагдайда географиялык

тургыдан кеп салалы: мемлекетпк, кооперативтнс-ужымдык

жэне жекеше экономика жешнде жумыстар журпзщщ.

Когам саяси-эюмшшк жэне аумактык куры л ым дар решйщ

криекн кажетппн тал ап erri. Бул сондай-ак нарьщтык экономика

жагдайьшда ендарпш куштердо шогырландырудьщ

мулпкс1зд1пмен жэне олардьщ непзп заццылыктарыныц

езгеру1мен байланысты болды. Бутан улттык-этностык урдютер:

аз санды халыктарды («Kiuii» халык емес, ce6e6i эр хальщ

езшщё улы болады) купггеп коныс аударту, куу, соныц нёпзщцё

ултаралык жанжалдардьщ оталу мэселелер1 жатты.

Бупнде халыкты (жэне шаруашыльщты) жоспарлаудагы,

болжаудагы езгерГстерд! галамдьщ децгейден аймактьщ

децгейге, жеке мекемелер, фирмалар, кэсторындар децгейшде

епазуд1 географиялык тургыдан кайта ойластыру кажетпп ту-

ьшдауда.

Хальщтар географиясында экологияльщ тэсщщц кушеюше,

элеуметпк экологияньщ, антропоЭкологияныц дамуьш

кушейтуге талап койылып отыр.

Дуние жуз1 географиясындагы

халыкты зерттеу YAepicTepi

Саяхатшылардьщ, саудагерлердщ, дипломаттардыц эцп-

мелерше непзделген эр турл1 елдер жешндеп ежелп, кебшесе,

фантастикальщ жэне толымсыз баяндамаларга суйене оты-

рып, табигат-хальщ-шаруашылыкка кешенщ сипаттама беруге

тырыстьщ. I гасырда Страбонньщ «Географиясы» (17 киап),

II гасырда Птоломейдщ «Географиясы» пайда бодцы. Олар

тек географиялык кана емес, онымен 6ipre этнографияльщ

мэл1мет кездер! болып табылды. Элем халыктарына кеп кещл

белген мундай кешенда эмбебап географиялык баяндаулар орта

гасырларда да пайда болды.

XVIII гасырдыц басында халыкты зерттеуде саралау

жумысы басталды да, демография (хальщтану) мен этнография

9

(улыстану) угымдары пайда болды. XIX гасырдыц соцына карай

антропогеография (непзшен Германияда) белшш шьщты. Оньщ

непзшде географияльщ детерминизмнщ ережелер1 «жеке адам

мен хальщтыц рухы мен денесше» табиги орта басым эсер етед1

деген угым жатыр. Осы мектептщ непзш калаушылардыц 6ipi

нем1с галымы Фридрих Ратцель «адамды кнмылдауга, курылыс

салуга, ецбек етуге кещцрген коцыржай климаттыц табиги

жагдайлары гскерлж белсендшпмен кершетш психологияньщ

ерекшелпстерш калыптастырды; улкен кещстжтер халыкты

батыл шеппм кабылдауга оятады, Kiini кещстистер, KepiciHme,

коркактап бугуга кощиредц халыктьщ кебекл жаца кещспктерд1

талап етед1, ейтпесе ол мемлекеттщ ancipeyme экеп согады»

деп санады. Акырында бул теорияны фашистер геосаясаттьщ

тужырымдама куруга пайдаланды.

Шамамен осы кезде Францияда, табигат пен когамныц

езара эрекеттершщ мэселелерш карастьфатьш адам географиясы

пайда болды (П. Видаль де ла Блаш, Ж. Брюн). Ан-

тропогеографтармен салыстырганда бул багыттьщ eidjmepi

халыктар географиясыныц ерекшелштерш тек табиги фактор-

лардан гана емес, сонымен 6ipre экономикалык, тарихи жэне

психологияльщ ерекшелпстердщ таркестершен де 1здеспрдг

Экономикальщ дамыган елдердщ университеттер!нде каз1рп

хальщтар географиясы эр турл1 багытта, эс1ресе демографияльщ

мэселелер, калалар географиясы, Kemi-кон географиясы, хальщ

географиясындагы математикальщ улгшер жэне баскалар бойьшша

кещнен окытылуда.

Шетелдш гальшдардьщ ецбектер1 орыс тшнде басылып

шьщты. Оларга агылшын-америка авторларыныц (Д. Фостердщ

«Калалар географиясы», «Кдла дамуьюьщ cepniHi»; Б. Ж.

Гарнердщ, Д. Харвейдщ, Е. Гамильтонньщ, П.Хагеттщ жэне

т.б.-дьщ «Географиядагы улгЬ>), француз авторларьпшц (Ж. Бо-

жье-Гарнье мен Ж. Шабоныц «Кдлалар географиясы женшдеп

очерктерЬ) ецбектер1 жатады. Халыктар мен мекендердщ географиясы

Польшадагы зерттеу багытьгаьщ дамыган дэстурл!

салаларыныц 6ipi болып табылды.

Халыктар географиясьш зерттеумен айналыскан орыс

галымдарьшыц imiHeH «Ресей империясы калаларьгаьщ

10

гидрографиялык-статистикалгык баяндауы» (1832) жэне «Ресейдщ

статистикалык очерктерг» (1848) атты ецбек жазган Константин

Иванович Арсеньеви; 1897 жылгы Ресей халкыныц

GipiHini халык санагын уйымдастырушылардыц 6ipi, бес томдык

«Географиялык-статистикалык сездпстщ» басылуын баскарган

П. П. Семенов Тян-Шанскийда (1885); XX гасырдьщ бас кезшде

«Табигат жагдайлары мен адамныц ic-кимылына байланысты

Жер халкыныц таралуы» ецбепн жазган А.И. Воейков-

ты (1906), «Еуропалык Ресейдщ кал асы мен деревнясы» атты

монографияньщ авторы В. П. Тян-Шанскийд1 (улын) (1910)

жэне «Еуропалык Ресейдщ халкыныц тыгыздыгы» атты 6ipiHini