7.Адам құқығының шектелуі. Адам құқығын шектеудің қағидалары

Ата Заңымыз – Конституцияда адам құқықтары мен бос­тан­дықтары, конституциялық міндеттері егжей-тегжейлі қарас­ты­ры­лып, ерекше көрсетілген. Онда ел көлемінде қолданылатын құ­қық нормалары Адам құқықтары жөніндегі халықаралық үлгі-қалыпқа негізделген. Конституция мемлекетті ұй­ым­дастыру мен мемлекеттік би­лік­тің қызметтік жүйесінің, құзы­ре­тінің демократиялық қағида­сын бекітті. Халық Президентті, Парламент Мәжілісінің депутат­та­рын, жергілікті органдар өкіл­дерін тікелей сайлайды. Халық мемлекеттік өмірдің аса маңызды мәселелерін шешуге  референдум арқылы қатысады. Қазақстанда әрбір адам өз құқығына сай  мемлекеттік органдардың істерін бас­қаруға, қатысуға, қоғамдық бірлестіктер құруға құқылы. Әр­түр­лі әлеуметтік, ұлттық конфес­сия­лық, кәсіби және басқа топтарға жататын азаматтар демократия­лық қағиданы басшылыққа ала отырып, өздерінің мүдделерін біл­діріп, қорғай алады. Бұл орайда Конституция демократиялық құқықтар мен бостандықтарды нақты іске асыру үшін заңды кепілдіктерді қамтамасыз етеді. Конституцияда мемлекеттің зайырлы екендігі көрсетіліп, оның сипатына да мән берілген. Елімізде діни бірлестіктер мемлекеттен бөлінген, барлық діндер мен діни бірлестіктер заң алдын­да тең, діни бірлестіктер мемлекеттік функцияларды орындамай­ды және діни бірлестіктердің қызметі заңға қайшы келмесе, мемлекет оған араласпайды және діни бірлестіктерді қаржылан­дыр­­майды, білім мен тәрбие бе­ру­дің мемлекеттік жүйесі діни бір­лестіктерден бөлінген және зайырлы сипатқа ие. Қазақстанда діни ұйымдармен байланыс жүр­гізетін арнаулы мемлекеттік органдар құрылған. Мұндай органдар дінге қатысты заңдардың мүл­тіксіз жүзеге асырылуын қам­тамасыз етеді. Осы орайда біздің еліміз Конс­титуцияға сәйкес құқықтық мемлекет орнатуда. Құқықтық мем­лекет дегеніміз адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын толық қамтамасыз ететін, сон­дай-ақ құқық нормасы арқылы мем­ле­кеттің құқыққа қайшы іс-әре­кеттерге жол бермеуін қада­ға­лай­тын саяси билік болып та­былады. Осы көрсетілген анықтамаға сәйкес құқықтық мемлекетті си­пат­тайтын екі түрлі басты қағи­даны бөліп қарауға болады.  Біріншіден, құқықтық мемлекеттің әлеуметтік жағы – адамның және азаматтың табиғи құқықтары мен бостандықтарын барынша, толық қамтамасыз ету. Екіншіден, құ­қық­тық мемлекеттің заңдылық құбылысы – құқық нормалары арқылы саяси режімнің қызметін жұртшылық мүддесімен тікелей байланыстыру, мемлекеттік құ­ры­лымдардың құзыретін құқық­тық тежеу. Осы көрсетілген қа­ғиданың алғашқысы біздің елі­міздің Ата Заңның 1-бабында тікелей көрсетілген, онда адам құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп жазылған.

8.Құқықтық сананың деңгейі. Құқықтық сананың түрлері

Құқықтық сана — Қазақстан Республикасы азаматтарының жүзеге асырылып жүрген заңдарға, оларды қолдануға, азаматтардың құқықтарымен бостандықтарына және қалаулы құқыққа, басқа да құқықтық құбылыстарға құқық сезімдерінің, көзқарастарының, пікірлерінің, бағаларының жүйесі.

Басқаша айтқанда құқықтық сана дегеніміз адамдардың, әлеуметтік бірліктердің коғамда бар және олардың тілек-ықыластарына сай келетін құқыққа қатыстылықтарын білдіретін көзқарастарының, идеяларының, түсініктері мен сана-сезімдерінің жиынтығы.

Құқықтық сананың функциялары:

а) танымдық;

б) бағалау;

в) реттеу.

Құқықтық сананың танымдық функциясына – құқықтық сана арқылы өмірдегі болмысты тану жүріп жатқандығы жатады;

Құқықтық сананың бағалау функциясына құқықтық сананың көмегі арқылы заңды маңызы бар өмірдегі нақты болмыстық жағдайларға баға берілетіндігі жатады.

Құқықтық бағалау қатынастарының негізгі төрт түрін атан көрсетуге болады:

- құқыққа және заңдарға қатысты (оның қағидаттарына, нормаларына, институттарына);

- маңайындағылардың құқықтық жүріс-тұрыстарына қатысты (қылмыстылыққа, қылмыстарға, қылмыскерлерге);

- құқық қорғау органдарына қатысты;

- өзінің құқықтық жүріс-тұрысына қатысты (өзін өзі бағалауға).

Құқықтық сананың реттеу функциясы дәлелдер жүйесі, бағалаулықтар бағдарлары, құқықтық мақсаттар арқылы жүзеге асырылады. Бұлар жүріс-тұрысты ерекше реттеуші түрінде оларды сот реттеуі арқылы қалыптастырудың ерекше механизмдері бар.

Мұндағы айрықша рөлді құқықтық мақсат орындайды. Ал құқықтық мақсат — субьектілердің заңды немесе құқыққа қарсы жүріс-тұрыстарға бару-бармауға бейімділігі. Ал, мұндай бейімділіктің құқық субъектісінің бойында қалыптасуы бірсыпыра әлеуметтік және психофизиологиялық себептерге байланысты болады.

Құқықтық сананың құрылымы негізгі екі элементтен: құқықтық психология және құқықтық идеологиялардан тұрады.

Құқықтық психология - сана-сезім, күшті сезім (эмоция), әсерленушілік (қуану-ренжу, қайғыру, уайымдау, ашулану-разы болу, ауан, көңіл күйі (шаттық, сергектік, шадымандық жөне т.б.), дағды, стереотип түрлерінде көрінеді. Ал осы аталғандар адамдарда болатын мән-жайлар көрсеткіштері қоғам болмысында бар заң нормалары мен оларды жүзеге асыру практикасымен (іс тәжірибелерімен) байланысты пайда болады. Құқықты жете түсінудің бұл ең "таралған" түрі. Құқықты жете түсінудің мұндай түрі азды-көпті дәрежеде заң элементтерінің қатысуымен пайда болған барлық қоғамдық қатынастарға төн.

Құқықтық идеология дегеніміз заңдық идеялардың, теориялардың, көзқарастардың жиынтығы. Бұл жиынтыққа кіргендер - концептуалдық және жүйеге келтірілген түрде объективті құқықтық шындықты көрсетеді жөне оның бағасын береді. Құқықтық идеология құқыққа тұтас әлеуметтік институт ретінде мақсаттылық қағидасы бойынша ғылыми немесе философиялық мән беру арқылы сипатталады.

Идеология аясынан жөне идеология арқылы бәрінен бұрын әлеуметтік топтар мен таптардың, халықтар мен мемлекеттердің және әлемдік бірлестіктердің мұқтаждықтары мен мүдделері көрініс табады.

Гегельдің құқық философиясы, мемлекет және құқықтың табиғи-құқықтық, позитивистік маркстік доктринасы (ғылымы), осы заманғы көптеген құқықтық сана концепциялары (көзқарастары, тұжырымдамалары) құқық арқылы болмысты түсіну тәсілі ретінде құқықтық идеологияның қызмет атқарғандығына мысал бола алады.

Бүгінгі күнге құқықтық мемлекет доктринасы (ғылымы) көптеген мемлекеттер (оның ішінде Қазақстан Республикасы да бар) дамуының идеологиялық негізі болып табылады. Саяси-құқыктық идеологиясыз осы заманғы өркениетті қоғамның болуы мүмкін емес. Сонымен, жоғары идеологиялық құжаттар бола алатындар мысалына АҚШ Конституциясын, ГФР Конституциясын, француздардың 1789-ы жылғы Адам және азамат құқықтары Декларациясын жатқызуға болады. Аталған құжаттар батыс елдері демократиясы мен құқықтар жүйесінің идеологиялық тұғыры болып табылады.

Сонымен, ұлттық-құқықтық идеология - қоғамның ең маңызды мәдени-құқықтық құндылықтарын сипаттайды, бұлар болса әлемнің өркениетті халықтарының құрамына (семьясына) кіру үшін берілген өзінше бір "рұқсат құжат".

Құқықтық сананың түрлері:

1. Субъектілері бойынша:

- дербес (жеке);

- топтамалық;

- қоғамдық.

2. Құқықтық қызмет деңгейінің жоғары-төмендігі бойынша:

- әдеттегі (үйреншікті-эмпирикалық) құқықтық сана - адамдардың құқық жөніндегі жаппай көпшілік түсінігі;

- кәсіби құқықтық сана – кәсіпқой-заңгерлер араларында қалыптасатын құқықтық ұғымдар, түсініктер, идеялар, сенімдер, дәстүрлер, стереотиптер;

- ғылыми-құқықтық сана - құқықты жүйелі түрде теория бойынша игергендігін білдіретін идеялар, концепциялар, көзқарастар;