Банк ісі

1. Банктер түрлері мен олардың сипаттамалары – Банктің жарғылық қоры қандай көздерден қалыптасқанына қарай банк туралы заңдарда олар мемлекетік, жеке, акционерлік, аралас және шетелдік болып жіктеледі. «Шаруашылық серіктестіктері мен акционерлік қоғамдар туралы» заңға сәйкес біріншіден акционерлік қоғам – бұл заңды тұлға. Онда құрылтайшының меншік құқығы ұлттық банктін лицензиясы негізінде шығарылған акциялармен айғақталады. Акционерлердің үлесі мен банктің табысы сатып алынған акциялардың санына тікелей тәуелді болады. Акционердің жауапкершілігі сатып алынған акцияның сомасымен ғана шектеледі. Банк таратылған жағдайда немесе банкротқа ұшырағанда барлық талапхаттар (претензия) жекелеген акционерлерге емес, банкке ұсынылады, яғни банктен талап етіледі. Екіншіден, акционерлер акцияны басқа тұлғаға бере алады. Бұл арада банк жекелеген акционерлер банкротқа ұшырағанда немесе құзіреттілігін жоғалтқанда немесе қоғамнан бөлініп шыққанда да өз жұмысын жалғастыра береді. Ал қатысушы өзінің үлесін жай формасында басқа қатысушылардың келісімінсіз бере алмайды. Үшіншіден акционерлік банкте оны басқару бойынша қызмет нақты бөлінген, акционерлер басқарманы, басқарма төрағаны, ал ол басқару аппаратын сайлайды. Жалпы банктерді акционерлік формада ұйымдастыру – нарықтық экономикада ең тиімді әрі баламалы жол болып табылады және нарықтық экономикасы дамыған барлық елде банктердің көбісі акционерлік компаниялар немесе корпорация формасында ұйымдастырылған. Өз кезегінде жеке банкке келетін болсақ, жеке банкте қатысушылар оны басқаруға тікелей қатысады әрі олар администраторлар болып табылады және басшылықтын тиімділігі олардың жеке сапасына қарай орын алады. Мемлекеттің қатысуымен және нұсқауымен қызмет атқаратын банк, мемлекеттік банк болып табылады. Шетел мемелекеттерінің ҚР аумағында банктік операцияларды жүзеге асыратын қаржылық институттар шетелдік банктер болып табылады.

2. Банктің инфрақұрылымы мен оның банк қызметіндегі ролі. Банктің инфрақұрылымы мен оның банк қызметіндегі ролі – предприятия, агентства, средства связи и коммуникации, образовательные и научные учреждения, обеспечивающие жизнедеятельность банков, их информационное, методическое, научное, кадровое обеспечение. В условиях рынка банки прежде всего нуждаются в широкой и оперативной информации о состоянии национальной экономики, ее отраслей, групп предприятий и отдельных предприятий, а также частных лиц, обращающихся в банк за кредитом, консультациями и другими услугами. Информация, необходимая банкам, обычно предоставляется специальными агентствами - кредит-бюро; сведения, в которых нуждаются банки, публикуются также в многочисленных справочниках (торговых и промышленных регистрах), журналах, специальных оперативных изданиях, а также накапливаются в центральном банке, где ведется картотека клиентов. Необходимым компонентом банковской инфраструктуры выступает и методическое обеспечение. В силу переходного периода в России пакет унифицированных подзаконных актов и методичных указаний находится в процессе разработки. Российские коммерческие банки нередко осуществляют операции на базе собственных методик и положений. Большую организаторскую роль в создании нормативной документации играют профессиональные организации, например Ассоциация российских банков. Важным блоком банковской инфраструктуры является научное обеспечение. Оно затрагивает функционирование как банковской системы в целом, так и отдельных банков. В России создаются научные центры для координации деятельности научных работников. В структуре отдельных коммерческих банков функционируют аналитические подразделения, осуществляющие исследование рынка банковских услуг, эффективность банковских операций. Для обеспечения банковской системы кадрами финансово-банковского профиля в России развернута сеть специальных высших и средних учебных заведений. Высокий уровень и единая методология обучения обеспечиваются через участие профильных кафедр и вузов в работе учебно-методических объединений при Министерстве образования РФ. В финансово-банковских школах, колледжах преподавание общенаучных дисциплин сочетается с преподаванием основ специальных предметов - финансов, банковского дела, бухгалтерского учета и др. Переподготовка кадров, повышение их квалификации сосредоточены в вузах, а также различных специальных коммерческих школах, учебных центрах, курсах, создаваемых при крупных банках. Увеличение числа субъектов рыночного хозяйства, объем выполняемых банками операций поставили перед банками и задачи перехода на новые каналы связи, более высокого уровня технического обслуживания при совершении банковских операций.

3. 1995 жылғы «ҚР ның Ұлттық банкі туралы» заңы мен оның құрылымы – Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк туралы заңы 1995 жылы 30 наурызда № 2155 заңымен бекітілген. Жалпы құрылымына келетін болсақ, заң 13 тараудан 74 баптан тұрады. Заңның тарауларына тоқталатын болсақ: 1) Жалпы ережелер 2) ҚР сы ұлттық банкінің негізгі мақсаттары мен міндеттері, функциялары мен өкілеттігі 3) Қазақстан Ұлттық банкінің капиталы мен резервтері 4) ҚР сы ұлттық банкінің Құрылымы мен органдары, Оларды қалыптастыру тәртібі және құзіреті 5) ҚР сы ұлттық банкінің мемлекеттік өкімет органдарымен өзара іс қимыл 6) Ақша кредит саясаты 7) Ақша айналысы және ақша бірлігі 8) Ақша төлемі мен аударымын ұйымдастыру 9) ҚР сы ұлттық банкінің операциялары 10) ҚР сы ұлттық банкінің сыртқы экономикалық қатынастар саласындағы қызметі. Валюталық құндылықтармен жүргізілетін операциялар 11) ҚР сы ұлттық банкінің бақылау және қадағалау функциялары 12) ҚР сы ұлттық банкінің есеп беруі 13) Қорытынды ережелер

4. 1995 жылғы «Банктер мен банк қызметі туралы» заңы мен оның құрылымы - Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы N 2444 Заңы «Банктер мен банк қызметі туралы». Қазақстан Республикасының Жоғарғы кеңесінің жаршысы 1995 ж, №15-16, 106 құжат. Жалпы құрылымына келетін болсақ, заң 2 бөлімнен,10 тараудан, 78 баптан тұрады. Заңның бөлімдеріне тоқталатын болсақ: 1) Банкілерді құрудың және олардың қызметінің негіздемесі мен шарттары 2) Банкілердің құқықтық мәртебесін өзгерту және қызметін тоқтату ерекшеліктерінің шарттары. Заңның тарауларына тоқталатын болсақ: 1) Жалпы ережелер 2) Банк құру және банк қызметін жүзеге асыру 3) Банк қызметі 4) Банкілердің қызметін реттеу және депозиторлардың мүддесін қорғау 5) Есеп және есеп беру 6) Банктерге және олардың аффилиирлендірілген тұлғаларына аудит 7) банктерді ерікті түрде қайта құру 8) Банктерді консервациялау 9) Банктерді тарату және еріксіз қайта құру 10) Қорытынды және өтпелі ережелер.

5. Банктік ресурстар мен олардың құрлымы. Банк ресурстары бұл банктің пассифтік операциялары негізінде қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрлымыеда біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, резервтік қоры, сол сияқты қосымша қорлар кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банктен және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің, корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін алынған тауарлы материалды құндылықтар жатады. Коммерциялық банктердің ресурстарының құрлымы олардың мамандануы, әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді. Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады: 1.Банктің меншікті капиталы; 2. Банктің зайымдық және тартылған қаражаттары.

6. Банктің меншікті капиталы, оның құрылу және пайдалану тәртібі

Банктің меншікті капиталы - банктің қаржылық тұрақтылығын,комерциялық және қаржылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әр түрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне б\ты ж\е өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы. Банктің меншікті капиталы келесі баптардан тұрады: жарғылық капитал; резервтік капитал, қосымша капиталдар; банк операциялары бойынша тәуекелді төмендету мақсатында құрылған қорлар; бөлінбеген банк пайдасы;

Жарғылық капитал банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде құрылуының және өмір сүруінің экономикалық негізі. Қазіргі кезде жарғылық капиталдың ең төменгі мөлшері бес млрд.тг.

Резервтік капитал―банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында құрылған қаражат қоры.

Қосымша капитал―негізгі құралдардың тозуына б\ты аударылған аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу нітижесінде құрылатын қаражат.

Арнайы қорлар ұлттық валюта мен шетел валютасының арасындағы айырма нәтижесінде құрылады.

Бөлінбеген пайда акциялар бойынша девиденттер төленгеннен кейін және резервтік қорға аударғаннан қалған пайда.

Меншік капиталының бес негізгі қызметі бар: қорғаныс; шұғыл; реттегіштік; айналым; резервтік. Қорғаныс қызметі оның капиталының шамасының банктік төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей б\ты.Қорғаныс қызметі банктің салым иелеріне жәрдемақы төлеу мүмкіндігін ғана емес,сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда зияндарды жабумен сипатталады.Шұғыл қызметі жер,ғимарат,құрал жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды,ж\е көзге көрінбейтін зияндарды жабатын резервтер құрумен сипатталады.Реттегіштік қызмет қоғамның мүдделерімен,сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға мүмкіндік жасайтын заңдар ж\е ережелерге б\ты. Банк капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктер қызметіне баға беріп,оған бақылау жасайды.Банк қызметі тәуекелмен б\ты болатындықтан айналым қызметі тәуекел дәрежесін есепке алып,активтік айналымды авансылаумен сипатталады.Резервтік қазметі тәуекел активтердің болуына байланыссыз,банк капиталының тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі – акционерлік капитал. Бағалы қағаздар шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын акционерлік капиталы деп атайды.Акционерлік капитал көлемі акция ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан тұрады. Акционерлік банктің акциясы – банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын,дивидент алуға ж\е банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы қағаз.Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі. Акционерлік капитал мынадай түрлерге бөлінеді:Меншікті акционерлік капитал,банктік резервтер,банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі.

7. ТҰК – бұл жаңа «жаһанды субъектілер», олардың ең ірілері қаржы-экономикалық және технологиялық мүмкіндіктері бойынша әлемнің кіші және орта мемлекеттерінің көбін асып түседі.

Трансұлттық корпорациялар өздерінің филиалдарын оларға қызықты мемлекеттерде ашады. Қызықтарының негізі - өзінің технологиялық бөлімдерін мен өндірісті орналастыру немесе дайындалған тауарларды, өндірілетін қызметтерді сату болып  табылады. ТҰК өздерінің эволюциясы кезінде өздерінің географиясын бұрынғы КСРО елдеріне де өткізді.

Қазақстан Репсубликасының мемлекеттік егемендішін алуы ішкі және сыртқы ресурстарының сапасы мен жұмылдыруына байланысты елдің өмірге төзімділігінің негізгі кепілі ретінде Трансұлттық корпорациялармен қауіпсіз экономикалық қатынастармен қатар жалпы ұлттық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесінің маңыздылығын күшейтті.

Қазіргі уақытта ұлттық қауіпсіздік ең алдымен Қазақстанның алдыңғы қатарлы экономикалық дамуы үшін қолайлы жағдайларды қалыптастыруға, елде әрекет ететін трансұлттық копорациялар, инвесторлар мен шетел компаниялардың экономикалық іс-әрекеттердің ұлттық экономикасына теріс жағдайларын тоқтату, аталған экономикалық объектілерімен дұрыс қатынасты құруға бағытталған экономикалық қауіпсіздігіне сүйенеді. Қазақстанда трансұлттық корпорациялар әрекеті мен экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуі туралы ұйғарымдарын жүйелеу, сондай-ақ қазіргі әлемдік экономикадағы трансұлттық корпорациялардың рөлі мен даму тенденцияларын, қабылдаушы мемлекетке қандай әсер ететінін, экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету механизмі мен осымен байланысты Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздік жүйесінің қазіргі жағдайына талдау жасау.

Жалпы мақсатынан шыға отырып, жұмыста төмендегідей міндеттер қойылды:

 әлемдік шаруашылықта трансұлттық корпорациялардың орнын мен іс-әрекеттерін зерттеу;

 әлемде қазіргі трансұлттық корпорацияларының даму тенденцияларын талдау;

 трансұлттық корпорацияларының қабылдаушы мемлекеттердің экономикалық дамуына мен ұлттық қауіпсіздікке ықпалын қарастыру;

 Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздік жүйесі мен оны қамтамасыз ету тетіктерін қарастыру;

 Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігін стратегиялық қамтамасыз етудегі мемлекеттік саясатының алдағы негізгі міндеттері мен басымдықтарын талдау;

 Қазақстанның экономикалық даму жүйесінде трансұлттық копорациялар әрекетін талдау.

8. Меншікті капитал қызметтері мен ерекшеліктері. Американдық ғалымдар мен. капитал қыметін үшке бөледі: 1. қорғаушылық 2. оперативтік 3. реттеуші . Қорғаушылық. – банктің капиталы көбісі тарт. қаражаттан тұрады, яғни 85 пайызы салымшылар жинағы. Сонд. мен. капитал салымшылар жинақтарын қорғау керек. Банк капиталы оны тәуекелден де қорғайды. Қорғаушылық . банк клиенттерінің жинақтарының қайтарылуына кепіл болады және банктік төлем қабілеттілігі арнайы құрылған резервтермен қамт. етеді. Оперативті . – банк өз ісін ж/а үшін оған ғимарат, құрал-жабдықпен қамт. ету. Қосымша шығындарды жабуға арналған резервтер құру. Реттеуші . – қоғам мүддесін қорғауда қадағалау органдарының банктің тұрақтылығы мен сенімділігін тексереді. Бұл пруденцияалдық нормативтердің толық, әрдайым орындалып отырылуы.

Банктік мен. капиталының өзіндік ерекшелігі: 1. банкроттықтан сақтандыру үшін керекті ақша қаражаты 2. банктік қызметін ж/а асыру үшін қажетті құрал 3. капитал банк клиенттерінің сенімділігін тудырады. 4. капитал бантік жаңа қызметтерін шығаруға қаржыландыру 5. банк өсуін реттейді . 6. банктің тұтыну және нарықтық бағасын білуге болады. 7. банк әрекетінің көлемін анықтауға болады 8. банк дамуын қамт. етеді. 9. кәсіпкерлік тәуекел деңгейін анықтайды 10. банк бизнесінің рентабельділігін анықтайды.

9. Меншікті капиталдың жеткіліктілік түсінігі және оны бағалау Банктың меншікті какпиталы банктың қаржылық тұрақтылығы. Б.м.капит-ң жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы пікірталасқа айналып келеді. Банктер өздер-ң активтерін арттыру үшін капит-ң төменгі мөлшерде болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушыла, банк-ң банкроттықтан аулақ болуы үшін капит-ң жеткілікті мөлешрде болуын талап етеді. Б. банкроттығы ондағы басқарудың нашарлығынан болуы мүмкін., себебі банкті жақсы басқарса, ол төменгі капитал номасында жұмыс жасай алады. «Капитал.жеткіліг.» термині банктің жалпы тұрақтылығын және оның тәуекелге бау дәрежесін көрсетеді.Капитал жеткілігі бұл банк капит-ң мөлшер-ң тәуекел дәреже-ің ескерілген банк активтеріне сәйкес болуға тиіс. Сондай-ақ, коммерц. банктер өз жүмыстарында банк капиталын шамадан тыс ұлғайтуды теріс санайды. Өйткені, ол банктің қызметіне кері әсер етуі мүмкін. Банк-ң көбі акция шығара отырып, қаражат тартуға ынтасыз б/к. Сондықтан банк жетекшілері бір жағынан, қадағалау және бақылау ұйымдары, екінші жағынан, банк капиталы мен коммерц. банк-ң басқа да қызметіндегі параметрлер арасындағы қолайлы қатынасты табуға тырысады. Банк мен. капиталын ұлғайтуға негіз болатын төмендегідей факторларды ескеру қажет: 1. банк-ң дивидендетрі өнеркәсіптік к/о активтеріне қарағанда, пайыз мөлшерлеме-ң өзгеруіне, қарыз алушының несиелік қабілетінің нашарлауына байл-ы, олардың нарықтық құндары өзгеріп отырады. 2. банк көбіне тұрақсыз қысқа мерз. қарыз көздеріне көңіл бөледі, бірақ олардың көбі талап етуге байл-ы қайтарылып алынуы мүмкін. Банктың меншікті какпиталы банктың қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық және шаруашылық қызметінқамтамасыз ету үшін құралған банктың әр түрлі қорлары мен сол сиякты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.

Банк капиталы банктың дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық тұрақтылығына кепіл болады және банктың басынан кешетін әр алуан тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады. Банктың меншікті капиталы мынадай қызметтерді атқарады.

Қорғаныс қызметі; шұғыл; реттегіштік, айналым, резервтік қызмет

Қорғаныс қызметі банк капиталының шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей байланыстармен сипатталады. Банктың меншікті капиталы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым банк өтімді болады.

Шұғыл қызметі жер, ғимарат, құрал жабдықтар алуға қажетті меншік қаражаттарды жұмылдыруды, сондай ақ көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды. Бұл әсіресе банк қызметінің басталуы үшін маңызды болады.

Реттегіштік қызмет. Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуде банктың меншікті капиталы реттегіштік қызметі және банк операцияларына бақылау жасауға мүмкіндік жасайтын заңдар мен ережелерге тікелей байланысты.

Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы немесе зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты коммерциялық қызмет көрсету. Мұндай қызметтер тәуекелмен байланысты болғандықтан, банк капиталының қызметі тәуекел дәрежесін есепке алатын активтік айналымды авансиаумен сипатталады. Сондықтан бұл қызметті меншік капиталының айналым қызметі деп аталады.

Резервтік қызметі тәуекелдер тек активтікоперацияларға ғана емес , сондай ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік операциялардан туындайтын тәуекелдерді болдырмау үшін банктер тартылатын қаражаттар есебінен міндетті резервтер ҰБте өз резервтерін құрайды.

10. Банктің жеткілікілік капиталын бағалау б-ша Базель ұсыныстары мен олардың мәні. Банк капиталын бағалау әдістемесі туралы сұрақ 80-ші ж.ж. ІІ жарт-а х/а қаржы ұйымдарында үлкен пікір талас туғызған болатын.сөйтіп, 1988ж. Базель комитеті келісім-ң шешімімен «х/а біртұтас капитал есебі және капитал стандарты тур кел.шарт» нег. «Кук коэфф.» д/а капитал ж. нормативі іс жүзінде енгізілді. 1993ж бұл коэфф. көптеген елд-ң ОБ-нде, ҚР ҰБ-депруденциалдық норматив қатарына енгізілді. Кук коэфф. банк капиталы мен оның баланстан тыс активтері арасындағы ең төменгі шекті қатынасын бейнелейді. Онда мен. капиталдың екі элементі қам-ы: нег. және қосымша капитал. Базель келісімен сәйкес банк капиталы екі деңгейге бөлінеді: І дең. капитал және ІІ дең. капитал. І – қарапайым акция, бөлінбеген пайда, ІІ – ссудалар б-ша зиянды жабуға арналған резервтер, мерзімсіз артықшылғы бар акицялар мен екінші дәрежелі қарыздар.

11. Банктің тартылған қаражаттары, банктің ресуратарды тарту б-ша әлемдік тәжірибесі. Банктің тартылатын қаражаттарын реттеу.  Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті қаржаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.   Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.  Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:   • депозитік қаражаттар;   • депозиттік емес тартылған қаражаттар.   Депозит — бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.   Депозиттік емес тартылған қаражаттар — бұл банктің алған қарыздары түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен таратылатын қаражаттары.   Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозитгер өзара ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты клиенттің атынан тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту инициативасы банктің өзінен туындайды. Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға болады.  Депозиттік операциялар активті және пассииті болып бөлінеді. Активті депозиттік операциялар — банктің уақытша бос ақша қаражаттарын басқа корреспондент-банктердегі шоттарда орналастыруымен байланысты операциялар.   Пассивті депозиттік операциялар - бұл клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының көп бөлігін алады және банктік ресурстарын калыптастырудың негізгі көзі.  Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктік шоттарға тартуға ұмтылуына  жағдай жасайды.   Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:  • талап етуіне дейінгі депозиттер;   • мерзімді депозиттер;   • жинақ салымдары;   • бағалы қагаздар.   Сондай-ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге болады:   • мерзімдеріне қарай;   • салым иелерінің категорияларына қарай;   • қаражаттарды салу жоне қайтарьт алу шартына қарай;   • пайыз төлеу тәсіліне қарай;   • банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;   • басқа.  Мерзімді жинақ салымдарға түрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарына басқа жинақ салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді.   

Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:  • меншікті-мерзімді депозиттер;   • алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.   Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:  • 30 күнге дейінгі;  • 30-90 күнге дейінгі;   • 90-180 күнге дейінгі;  • 180 күннен 360 күнге дейінгі;  • 360 күннен жогары.   Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады:  Жинақ салымдары. Олардың белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты қаражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымның жоғары шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ кітапшасын көрсетуі қажет.   Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны ресімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай екі жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. Компыотердің көмегімен жасалған жеке бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдарымен басқа салымдарды ауыстыруға мүмкіншілігі бар.  Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозитгік ресурстардың біршама тұрақты белігін білдіреді.   Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді. Жинақ салымдары жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.   Жинақ салымдарының төмендегідей ерекшеліктері болады:   • ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;   • шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап етілмейді;   • ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай қаражаттар қозғалысы көрсетілстін жинақ кітапшасының болуы талап етіледі. 

12. Ресурстарды тартудың депозиттік көзері мен олардың ерекшеліктері. 13-15 сұрақтар.

Банк ресурстарынын курылымында тартылган каражаттар улесі меншікті каражаттармен салыстырганда өте жоғары, олардын есебінен банктын активтік операцияларынын басым бөлігі жүзеге асырылады. Нарыктык катынастардын дамуына байланысты, тартылган каражаттар кұрылымы толыгымен озгерді десе де болады. Банктік тәжірибеде барлык тартылган каражаттарды жинактау тәсілдеріне байланысты үлкен екі топка бөледі:

-депозиттік қаражаттар;

-депозиттік емес тартылган каражаттар

Тартылган каражаттар ішінде ен көп бөлігін депозиттер кұрайды. Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады. Депозит – ол клиенттердін, ягни жеке және занды тұлғалардын банктегі белгілі бір шотқа салган және өздері пайдалана алатын каражаттары. Депозиттік емес банктер ресурс коздері мен депозиттер озара ажыратылады. Біріншіден, олар персаналдык емес, яғни банктін накты клиенттын атынан тартылмайды, екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту инициативасы банктін озінен туындайды.

Депозиттык операциялар активты жане пассивты болып болынеды. Активты депозиттык операциялар – банктын уакытша бос акша каражаттарын баска корреспондент-банктердегы шоттарда орналастырумен байланысты операциялар. Олар банктын өтімді активтері ретінде, ягни жалпы активтердін өте аз бөлігін алады. Пассивтік депозиттік операциялар – бұл клиенттедін уақытша бос акша каражаттарын белгілі уакытка және пайыз төлеу шартымен тартуымен байланысты операциялар. Экономикалык мазмұнына қарай депозиттерді мынандай топтарга бөледі:

талап етуіне дейынғы депозиттер – бұл салым иелерынін бастапкы талап етуіне байланысты әр түрлі төлем кұжаттар аркылы колма-кол акшаларын алатын әр турлі шоттардагы каражаттар;

- мерзімді депозиттер – бул банктердегі белгілі бір мерзімге және пайыз толеу шартында орналастырылган клиеттердын уакытша бос акша каражаттары;

• жинак салымдар – олардын белгіленген мерзімі жок, каражаттарды алуда ескертуін талап етпейді, салымнын жогаргы шегі шектелген, акшаны салу жане алу кезінде жинак кытапшасын корсету кажет;

• багалы кагаздар.

Жинақ салымдары – белгіленген мерз. жоқ қаражатты алуды ескетуін талап етпейді, салымның жоғ. шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ кітапшасын көрсетуі қажет. Олар: мерз. ж.с.; қосымша жарна қосатын мерз. ж.с.; ұтыс салымдары; ақшалай-заттай ұтыс; мақсатты және ағымдық с.; алдын ала алуын хабарлайтын с.; валюталық с. Ерекшеліктері: 1. ақшалай қараж.сақтауда тұрақты мерзім болмайды. 2. шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай ескерту талап етілмейді. 3. ақшаны шотқа саларда н-се шоттан аларда міндетті түрде ақшалай қараж. қозғалысы көрсет. жинақ кітапшасының болуы талап етіледі. Мерз. ж.с. – тұрақты мерз. белгіленетін және сол мерз. өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады

Мерзімді жинақ салымдарға түрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарына басқа жинақ салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді.  

13. Банктын активты операциялары жане олардын курылымы.

Банктын активтеры – пайда табу максатындагы банктік операцияларды турлі активтер бойынша орналастырылган каражаттары. Банк активтерінін кұрылымы баланстын актив жагында көрсетілетін сапасына карай болінген баптардін баланс нәтижесіне катынасын сипаттайды. Активтердін сапасы активты операцияларды турлендірілуіне, тауекелді активтердін көлеміне, толық құны жок активтердін көлеміне және активтердін озгеріске ұшырау белгілеріне карай аныкталады. Комерциялык банктін активтерін төмендегідей 4 топка болуге болады: 1. касса және оган тенесетін акшалай каражаттар; 2.заемдар; 3. багалы кагаздарга жумсалган инвестициялар: 4. банктін гимараттары мен жабдыктары. Активтердін сапасы, олардін өтімділігіне, тәуекел активтердін көлеміне, толык багалы емес активтердін үлес салмагына, активтердін көлеміне, табыс әкелуіне карай аныкталады. Банк озінін міндеттемелерін күнделікті орындап отыруын камтамасыз ету үшін активтердін кұрылымы өтімділіктін қоятын талаптарына сәйкес келуге тиыс. Осы максатта банк озінін активтерін, олардын отелу мерзімдеріне байланысты және өтімділік дәрежесіне карай жіктейді. Өтімділігіне карай банк активтері төмендегідей топтарга болінеді: 1.жогары отімді активтер; 2. өтімді активтер; 3. ұзак мерзімді өтімді активтер.

14. Банктык тауекелдер турлеры жане оларды минимизациялау проблемасы. Банктык тауекел – несие мекемелеры жузеге асыратын банк операцияларынын ерекшелыктерынен туындайтын шыгын катеры, ягни далырек айтсак банктер оз ресурстарынын табысынын быр болыгынен айырылып калу кауыпы немесе каржылык косымша шыгынга ушырау кауыпын айтамыз. Тауекелден кутылу мумкын емес, сондыктан да кез келген банк тауекел денгейын минимумга тусыруге тырысады жане бырнеше алтернативты шешымдер ышынде тауекел денгейын тусыретын шешымнын оптималдылыгын тандайды. Банк кызметы залалсыз болуы ушын: шыгын, залал, ысырап сенымды котегорияларга багдарлап, оларды колдану керек. Ысырап – банк пайдасынын болжанбаган кемуы ретынде угынылады. Шыгын – банк кызметындегы белгылы быр шыгындар турлеры. Залал – белгыленген шыгынан да коп шыгын шыгару жагдайы.

Банктын негызгы катеры онын портфелынын курылымы, ягни банк ресурстары салынган каржылык активтердын жиынтыгымен байланысты болады. Тажырибеде портфельдын негызгы 4 туры бар: несиелік тауекел; отімділік тауекелі; пайыз мөлшерлемесінін өзгеру тауекелі; волюталык тауекел.

15. Активтердын отымдылык тауекелы мен олардын топтастырылуы.

Отымдылык – банктын сенымдылыгын камтамасыз ететын, онын кызметынын жалпы сипаттамалардын быры. Банк отымдылыгы – бул салымшылар мен карыз берушылер алдында банктын оз мындеттемелерын уакытында жане шыгынсыз орындау кабылеттыгы.

Банк мындеттемелерын накты жане потенциалды деп екыге болынеды. Банктын наты мындеттемелеры: талап ету депозиттеры, мерзымды депозиттер, тартылган банкаралык ресурстар, несие берушылердын каражаттары турынде банктын балансында корсетыледы. Ал, потенциалды немесе баланстан тыс мындеттемелерге: банктын берген кепыл-хаттары, клиенттерге несие желылерын ашу, т.б. аркылы корсетыледы.

Банк отымдылыгынын екы формасы, ягни мындеттемелерды оз уакытында жане шыгынсыз орындауы коптеген ышкы жане сырткы факторлар ыкпалымен аныкталады.

Ышкы факторлар катарына мыналар жатады: банк капиталынын базасы, банк активтерынын сапасы, депозиттердын сапасы, сырткы каражат коздерыне орташа таулдылыгы, мерзымы бойынша активтер пассивтердын озара сайкестыгы, сауатты менеджмент, банктын жогаргы дарежелы беделы.

Сырткы факторларга мыналар жатады: елдегы жалпы саяси жане экономикалык жагдай, багалы кагаздар нарыгынын дамуы, банкаралык несие нарыгшынын дамуы, кайта каржыландыру жуйесын уйымдастыру, Орталык банкнын кадагалау кызметынын тиымдылыгы.

Активтер тәуекелі критерийі – активтердің ақшалай формаға айналдыру негізінде шығындарға ұшырау мүмкіндігін сипаттайды. Активтердің тәуекел дәрежесі олардың әр түрі үшін ерекше көптеген факторлармен анықталады. Банк активтер тәуекелі неғұрлым жоғары б/са, соғұрлым өтімділігі төмен болады

Активтер өтімділігі – қарыз алушының міндеттемелерді өтеу н/се осы активтерді сату ар/лы олардың қолма-қол ақшаға айналу қабілеті.Активтердің өтімділік дәрежесі айналымына байл-ты. Ақшалай формадағы банк активтері төлем қызметін орындауға бағыт-ған.

Активтер табыстылық критерийі ретінде активтер жұмыс жасау қабілеті, тиімділігі, яғни табыстың әкелу қабілеті жатады. Сонымен қатар банк дамуы үшін қаражат көзін табу ж/е банк капитал базасын нығайту қабілеті жатады. Табыстылық дәрежесі б/ша олар табыс әкелетін ж/е табыс әкелмейтін б/п бөлінеді.

Активтердің диверсификация критерийі – бұл банк ресурстарын әртүрлі орналастыру жағдайларға б/ша бөлу дәрежесімен сипат-ды. Активтердің дивер-я көрсеткіштері: 1. Ресурстарды орнал-ру бағыт-ры б/ша банк активтер құрылымы. 2. Объектілер/Субъектілер б/ша несиел. жұмсалымдар құрылымы. 3. Бағалы қағаздар портфелі құрылымы. 4. Валюталар құрылымы. 5. Банкпен несиелік ж/е корр. қатынастарда болатын басқа банктердің құрылымдық құралы.Активтер неғұрлым көп дивер-яланса, соғұрлым банк өтімділігі жоғары.

Банк активтерімен байланысты тәуекелдер

банк активтермен байланысты (несиелік, валюталық, нарықтық, лизингтік, кассалық, есеп айырысушылық, факторингтік, корреспонденттік шот бойынша, қаржылық және инвестициялы тәуекел және т.б.)

Қаржылық тәуекелдер – ақша-несие жүйесі дағдарысы, инфляция, сыртқы қарыздың күрт өсуі, сыртқы қарыздың өтеу көлемінің төмендеуі, сыртқы қарызға жаппай моноторинг , трансферттік тәуекел, елде несие мен займдар бойынша төлемдер жасау үшін қажетті мөлшерде шетел валютасының болмауы, сондай-ақ импортпен салыстырмалы шетел резервтерінің азаюы, жаңа экономикалық нормативтер, салықтар, алымдар, баждар, тарифтер мен квотаның енгізілуі.

Несиелік тәуекел – қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды

Факторинг – бұл тауарларды немесе қызметтерді жабдықтаушыдан төлем құжаттарын сатып алуды білдіреді.

Валюталық тәуекел – контрактіге қол қойған кезеңі мен ол бойынша төлемді жасау аралығындағы кезең ішінде төлейтін валютаға қатысты валюта бағамындағы өзгерістің нәтижесінде туындайтын зиян шегу қаупі.

16. Банк Өтімділікті бағалау бойынша дүниежүзілік тәжірибе. Өтімд. Бағалау үшін бірнеше көрсеткіштер қолданылады.оның бірі- берілген несиелер мен депозиттер сомаларының қатынасы. Олардың арасында мынадай тәуелділіктер бар; бұл қатынастың мәні неғұрлым 1-ден көп болса, банк өтімділігі соғұрлым төмен болады. Сонымен қатар, несиелеудің жалпы активтер сомасындағы үлесі есептелінеді, ол активтердің диверсификациясын көрсетеді.бұл көрсеткіш 65-70%аралығында болу керек. . Отімділік дег/з – салымшылар мен карыз берушілер алдында банктін оз міндеттемелерін уакытында және шыгынсыз орындау кабілеттігі.1) банк капит-н базасы-салымшылар каражаттары мен депозиттерине кепил беретин және олардын мудделерин коргайтын меншикти капиталдын жеткиликти молшерин сипатайды. 2) банк активт-н сапасы- 2 сурак 3) депозит-н сапасы –негизги басты критерий: олардын турактылыгын сипаттайды. 4) сырткы каражат козд-не орт. Таукелд. – ягни банкаралык несиеге деген тауелдилигине байланысты. 5) мерзiм б-ша активтер мен пассивтер саекест-I – бул банктин отимдилигин айкындайды. 6) сауатты баскару менедж.- банктiн оз кызметiн ж/а-да белгiлi зандарды, iшкi саясатты жане ережел-I сактауын дурыс баскырып отыратын менеджмент урдiсi. 7) банктiн жогары дарежелi беделi – банк негурлым беделди болса,согурлым отимдилигиде жогары болады. 1) елдегi жалпы саяси жане экономик-к жагдай- банк операция-нын дам-н ж-е банк жуйес-н саттi жумыс iстеуiнiн алгышарт-н калыпт-ы, банктер кызмет-н эконом-к негiзд-н туракт-н камт-з етедi, банктерге деген сенiмд-тi арттырады. осы аталган жагдайларсыз банк-н туракты депоз-к базаны куруы, активтер-н рентабель-не кол жеткiзуi, оз куралд-ын дамуы, активт-iн сапалар-н жог-у жане баскару жуйесiн жетiлдiру мумкун емес. 2) баг.кагаздар нарыг-н дамуы – отимди каражаттар курыдын онтайлы вариантынкамтамасыз етеди. 3) банкаралык несие нарыры - банкаралык нарыктын дамуы уакытша бос ресурст-ы банктер арасында жылдам тез арада кайта болуге комект-i. банкаралак нарыктан артурлi мерзiмге, сон.катар бiр кунге каражаттарды тартуга болады. 4) кайта каржы-у жуйесiн уйымд-у – орт/к банк комм/к банктерди кайта каржыландыру жуйеси банктин отимди активтерин орт/к банктен алынган несиелер арк. Жабуга мумкиндик береди.5) ОБ кадагалау кызмет-н тиiмд-гi – отимдиликти баскарудагы КБ-мен мемл. Кадагалау органы арасындагы карым катынас дарежесин корсетеді.

17. Банк міндеттемелерынын түрлеры, оларды орындау каражаттарынын коздеры мен асер ету факторларынын орындалуы.

Банк мындеттемелерын накты жане потенциалды деп екыге болынеды. Банктын наты мындеттемелеры: талап ету депозиттеры, мерзымды депозиттер, тартылган банкаралык ресурстар, несие берушылердын каражаттары турынде банктын балансында корсетыледы. Ал, потенциалды немесе баланстан тыс мындеттемелерге: банктын берген кепыл-хаттары, клиенттерге несие желылерын ашу, т.б. аркылы корсетыледы.

Егер комерциялык банктын борыштык жане каржылык мындеттемелерды уакытысында орындау ушын колма-кол акшалай каражаттар мен баска да отымды активтеры болып, сонымен катар баска коздерден каражаттарды тез арада жумылдыру мумкындыгы жеткылыкты болса, онда бул отымды банк болып табылады. Банк отымдылыгы аталган барлык мындеттемелерды, сонымен бырге болашакта пайда болуы мумкын мындеттемелерды уакытында орындауын сипаттайды. Мындеттемелерды орындау ушын кассадагы жане корреспондеттык шоттардагы калдыктарымен сипатталатын банктын акшаларынын барлыгы; колма-кол акшага тез айналатын активтер; банкаралык нарыктан немесеОрталык банктен алынатын банкаралык несиелер сиякты каражат коздеры пайдаланады.

Банк отымдылыгынын екы формасы, ягни мындеттемелерды оз уакытында жане шыгынсыз орындауы коптеген ышкы жане сырткы факторлар ыкпалымен аныкталады.