48.Монополиялық бәсекенің ерекшеліктері.

Монополия – ерекше тауардың бір ғана сатушысы, монопсопия – тауарды бір ғана сатып алушының болуы. Сипатына және пайда болу себептеріне байланысты монополияны бөлуге болады:

4. Табиғи монополия – сирек кездесетін және өндірілмейтін өндіріс факторына биіктеу жағдайында пайда болады (тұтынушыларға – су отын, энергия қуатын, газ беру және т.б. фирмалар).

5. Жасанды монополия - фирмалардың бірігу және келісу нәтижесінде пайда болады.

6. Кездейсоқ монополия - өз шеңберіндегі тұтынушылардың сұраныстының ұсыныстан уақытша артуы жағдайында пайда болады.

Жетілмеген бәсекелі рынокты талдауға көрнекті үлес қосқан экономистердің қатарына О. Курко, Э. Чембирлин, Дж. Робинсон, Дж. Хинс және басқалары жатады. Жетілмеген бәсекелі рынокты механизмін анығырақ түсіну үшін рыноктық құрылымдарды жіктеуді қарау маңызды. Солай болғанда жетілген мен жетілмеген бәсекелердің арасындағы айырмашылықтар анығырақ көрінеді.

Нақты жағдайда тек таза (жетілген) немесе жетілмеген бәсекелі "таза" монополия болмайды. П. Самуэльсонның пікірінше, нақты өмірде монополиялар жетілмеген бәсекенің элементтерімен ерекше қабысуы ретінде көрініс алады.

Монополияны талдауда "монополия" ұғымының бір мәнді еместігін есепке алудың маңызы бар. Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәнін өз этимологиясынан ("моно" — біреу, "полео — сатамын") шығару дұрыс емес. Нақты өмірде рынокта бір ғана фирма — тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын нәрсе.

Олай болса, сұраныс қисық сызығы абсолютті түрде икемді емес фирманы табу мүмкін емес. 6.1 суретте ДД сызығы сұраныстың абсолютті түрде икемді емес екенін көрсетеді, қандай баға болса да (тіпті өте жоғары бағада), сатып алушы бәрібір Q1 санындағы тауарды сатып алады. Бірақ, бұл не тауар? Қатерлі ісік ауруына дәрі ме? СПИД-ке қарсы ваксина ма? Ақыр соңында төлем қабілетті сұраныс шектеулі (мысалы Р3 деңгейімен), және фирма ОР тіктігі арқылы шексіз жоғары (бағаны өсіріп) қозғала алмайды.

6.1 кесте - Рыноктық құрылымдар және бәсеке түрлері

Бәсеке формала ры	Бәсеке формаларын анықтаушы белгілер	Бағаларға бақылау дәрсжесі
Жетілген	Осы өнімді көп фирмалар өндіреді. Өндірілген өнімдердің толық біртектілігі. Капиталдардың салааралық ауытқуына шектеудің жоқтығы. Толық хабарлылық, яғни тұтынушылар мен өндірушілердің рынокты жете білуі.	Бағаға бақылау жоқ.
Жетілме ген 1. Монополия (таза)	Өнімді тек бір ғана фирма өндіреді (сала бір ғана фирмадан тұрады).	Бағаларға бақылау дәрежесі өте жоғары.
2 Дуополия	Өнімді өндіру екі фирмаға шоғырланған. Біртекті өнім өндіріледі.	Бағаларға жекелеген бақылаулар.
3Олигопо лия	Өнімді өндіретін фирмалардың саны салыстырмалы түрде көп емес. Біртекті өнім өндіріледі (немесе аздаған дара қалған өнім).	Бағаларға жекелеген бақылау.
4 Монополи стік өнімдерді даралаумен бірге	Өндірушілер көп өнімді нақты немесе қиялдағы айырмашылық- тардың көп болуы.	Бағаларға өте әлсіз бакылау.

"Таза" монополияның абстрактілі жағдайлары мынадай маңызды сипаттармен ерекшеленеді.

Жетілмеген бәсекелік жағдайында монополистің бағаға белгілі бір билігі бар. Баға деңгейіне бақылаудың көлемі жетілмеген бәсекенің формаларына байланысты әр түрлі. Бірақ бастысы — монополист саналы түрде пайда ең жоғарғы болатын баға деңгейін іздейді және соны белгілейді. Мұндайда сұраныс қызметі белгілі болады, яғни монополист оны өзгерте алмайды деп болжанады. Ал, егер сұраныс икемділігі категориясын еске алсақ, мынадай заңдылық бар: егер баға өссе, онда сұраныс (басқа шарттылықта) төмендейді және керісінше, баға төмендесе, сұраныс өседі. Өнімнің даралануы тұтынушыға көрсетілетін игіліктер мен қызметтерде біртектіліктің жоқтығын білдіреді. Бұл жәй ғана

айырмашылық, мысалы, автомобильдің түсінде немесе олардың маркасында емес. Тіпті бір сорттағы банкідегі сыра тұтынушының көзқарасы тарапынан даралануы мүмкін. Мысалы, егер сатып алушы бұл сыраны сымбатты сатушысы бар дүкеннен сатып алуға әдеттенсе, онда басқа дүкендегі осындай сыра оны қызықтырмайды.