36.Экономикалық өсу. Экономикалық өсудің типтері мен факторлары.

Экономиканы қай жағынан алып қарасақ та, олардың барлығы экономикалық өсу мәселесiне алып келедi. Бұл мәселенiң өзектiлiгi халықтың тұрақты өсуiне, өмiр сүрудiң жоғары деңгейiн қамтамасыз ету болып табылады. Экономикалық  өсу – адамзат қоғамының үдемелі  дамуын бейнелейтін ең маңызды  үдерістерінің  бірі.Соның негізінде адамзаттың “мәңгі” проблемалары: қажеттіліктерді қанағаттандырудың жолдары мен түрлерін іздестіру, ғылымды дамыту, табиғатты сақтау мәселелері шешіледі. Экономикалық өсу ұғымы өндірістің нақты көлемінің қысқа мерзімдік шарықтаулары мен құлдырауларын емес, ал ұзақ мерзімді уақыт аралығында өндіргіш күштердің дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің ұзақ мерзімді өзгерістерін білдіреді.

     Экономикалық  өсу ұғымын бiз ылғида ұзақ мерзiмде  қарастырамыз. Өйткенi, қысқа мерзiмде  өндiрiс факторлары тұрақты болып  келедi. Осылайша, экономикалық өсу толық жұмысбастылық  жағдайындағы потенциалды өнiм өндiру деңгейiнiң ұзақ мерзiмдегi қарқыны  болып табылады.

Қоғамдық өндірістің типіне байланысты, өнімнің өсу шапшандығы мен өндіріс факторлары көлемі өзгерістерінің арасындағы сәйкестік әр түрлі болуы мүмкін, сондықтан экономикалық өсу де бірнеше типке бөлінеді.

1. Интенсивті типі - техника мен технологияның жетілдірілуі арқылы ұлттық өнімнің өсуі. Тиімді экономика экономикалық өсудің интенсивті типін қолдануға тырысады. Экономикалық өсудің интенсивтік факторлары: - қолданылатын ресурстар сапасының өсуі (жұмыс күшінің сапасын өсіру және заттық капиталдың сапасын жақсарту); - ресурстарды пайдалану әдістерін жақсарту (технологияны жетілдіру, өндірісті және өткізуді ұйымдастыру мен басқаруды жетілдіру). 2. Экстенсивті типі – қосымша өндіріс факторларын тарту арқылы ұлттық өнімінің өсуі. Экономикалық өсудің экстенсивтік факторлары: - жұмыс күшінің санының өсуі; - капиталдың көлемі өсуі. 3. Аралас типі - факторлардың өсуімен қатар техникамен технологияның жетілдірілуі арқылы ұлттық өнімнің өсуі.

Экономикалық өсу факторлары қызмет ету әрекетiне байланысты нақты және жанама факторлар болып бөлiнедi. Нақты факторлар экономикалық өсудiң физикалық өсуiнiң мүмкiншiлiгiн көрсетсе, ал жанама факторлар осы әрекеттердiң iске асуын қамтамасыз етедi. Олар нақты экономикалық өсу факторларына оң немесе терiс әсер етуi мүмкiн.

Нақты факторларға негiзгi бес факторды жатқызуға болады, яғни жиынтық ұсыныс пен өндiрiстiң динамикасын көрсететiн факторлар:

- еңбек ресурстарының сандық және сапалық өсуi;

- негiзгi капиталдың сапалы құрамының көлемiнiң өсуi;

- өндiрiстi ұйымдастыру және технологиялар қатысуымен;

- табиғи ресурстардың айналымының сандық және сапасының артуы;

- қоғамдық кәсiпкерлiк қызметтiң дамуы.

Жанама факторларға мына факторларды жатқызуға болады:

- нарықты монополизациялаудың төмендеуi,

- өндiрiстiк ресурстарға бағаның төмендеуi,

- пайдаға салықтың төмендеуi,

- несие алу мүмкiншiлiктерiнiң артуы және т.б.

Негізгі факторлары:

• Жетілдірілген ғылыми-техникалық жаңалықтар;

• Негізгі және айналым қорларын тиімді пайдалану;

• Шаруашылық қызметті тиімді пайдалану.