33.Ұсыныс. Ұсыныс заңы. Ұсыныстың өзгеруіне әсер ететін факторлар.
Ұсыныс дегеніміз – тауар өндірушілердің нарықта сатуға дайын , бағасы белгіленген тауарлар жиынтығы. Әрбір сәтте өз тауарларын нарыққа ұсынушы өндірушілердің жағдайлары әрқилы болып келеді. Олардың бір бөлігі тауарды көп өндіріп, нарыққа көп әкеледі, басқалары аз өндіріп, аз әкеледі. Олардың бәрі де өз тауарларын мейлінше жоғары бағамен сатуға тырысады. Оның өзінде тауарларының бағасы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым белсенді түрде көбірек сатуға, яғни оның ұсынысын ұлғайтуға тырсады. Тауар бағасы мен оған ұсыныс шамасы арасындағы тура тәуелділік ұсыныс заңы деп аталады. Ұсыныстың қисық сызығы - ұсыныс заңының графикалық бейнеленуі. Бағадан тыс факторлар ұсынысты өзгертеді де, ұсыныстың қисық сызығы оң жаққа (өскен жағдайда), сол жаққа (төмендегенде) ығыстырылады.(1 сурет)
P
S
Q
1 сурет.
Ұсыныс икемділігі – ұсыныс өзгерісінің бағалық сипатталуы.
Ұсыныс икемділігінің коэффициенті сұраныстың бағалық икемділігі коэффициентіне сәйкес мына формула бойынша есептеледі:
ЕS = (∆Q/Q / (∆Р/Р)) = (∆Q /∆Р) ∙ (Р/Q).
Егер икемділіктің коэффициенті бірліктен көп болса, ұсыныс икемді болады; егер, икемділіктің коэффициенті бірліктен аз болса, ұсыныс икемсіз болады:Ес = 1
Ұсыныс икемділігіне ықпал ететін факторлар:
Ұзақ сақтауға қабілет пен сақтау құны. Ұзақ уақыт бойы сақталуы мүмкін емес тауарлар үшін, ұсыныс икемділігі төмен болады.
Өндірістік үдерістің ерекшелігі. Өндіруші тауар баға өскенде өндірісті кеңейтуі мүмкін немесе өндіруші бағаның төмендеуі кезінде басқа өнімді шығара бастауы мүмкін, онда бұл тауардың ұсынысы икемді болады.
Уақыт факторы. Өндіруші бағаның өзгерісіне лезде жауап қайтара алмайды, құрал, шикізат және қосымша жұмыс күшін жалдауға белгілі бір уақыт қажет немесе жұмысшыларды қысқартып, банк кредитімен есептесу қажет және т.б.
Ұсыныс икемділігінің коэффициенті әрқашан оң сан, өйткені ұсыныстың бағасы мен шамасы – тең бағытталған шамалар. Сұраныс сияқты (тәрізді) ұсыныс бағасы бойынша икемді, икемсіз, мүлде икемді, мүлде икемсіз немесе бірлі-жарым икемді. Ұсыныстың икемділігіне әсер ететін шешуші (маңызды) фактор ретінде уақыт факторы болып табылады: өндірушіде неғұрлым ұзақ уақыт аралығы бар, соғұрлым жоғарылау дәрежеде ұсыныс шамасы бағаға байланысты өзгеруі мүмкін.
Эконмистер ұсыныстың өзгеру себептеріне ұсыныстың бағадан тыс факторларын (детерминанттарды) жатқызады: басқа тауарлардың бағасы, ресурстар бағасы, технологиялар, салық пен дотация, нарықтағы сатушылар саны, алдағы уақыттан күту.
Басқа тауарлардың бағасы. Тауар шығарушы пайда табу мақсатында өзінде бар шектеулі ресурстарды орналастырудың неғұрлым тиімді нұсқаларын іздейтіндігін бұған дейін айтқанбыз. Сол себепті өндірілуі кезінде тектес (сондай) өндіріс факторлары пайдаланылатын сипаттас өнім бағасының өсуі тауар шығарушыны өзіндегі ресурстардың бір бөлігін пайданы аз беретін өндіріс саласынан пайдасы көбірек болуы мүмкін салаға көшіруге әкеледі
Ресурстар бағасы. Өнім шығару үшін ресурс (өндіріс факторлары) қажет. Өндірістік ресурстар қымбат болған сайын өнім өндіруші нарыққа да соғұрлым аз тауар шығарады, яғни ұсыным азаяды, ал керісінше ресурс бағасының төмен болуы өнім өндірушілерге өндірісті кеңейтуге мүмкіндік жасайды (ұсыныс көбейеді).
Технологиялар. Технология дегеніміз 1) шикізатқа, материалдарға әсер ету тәсілдері туралы ғылым; 2) өнім шығару барысында шикізатты, материалды өңдеу, әзірлеу тәсілдерінің жиынтығы. Технологияларды жақсартып отыру(жетілдіріп отыру) әр өнім бірлігін шығаруға шығатын ресурстарды азайтуға мүмкіндік береді.
Салықтар мен дотациялар. Мұнда салықты көбейту өнім шығару ммкіндігін азайтады, ал салықтың азаюы керісінше кәсіпорынның өнімді көбірек шығаруына жағдай жасайды. Дотациялар және субсидиялар дегеніміз қандай да бір кәсіпорынды, саланы қолдауға, «сауықтыруға» мүмкіндік беретін мемлекеттік бюджеттен төленетін төлемдер. Сондықтан дотациялар өндірісті ынталандырады, соның нәтижесінде аталған саладағы, кәсіпорындағы шығарылған өнім ұсынысы көбейеді.
Сатушылар саны. Бизнесті дамытудағы қолайлы жағдайдың бірі - бір тауарды шығарушы санының көп болуы. Қандай да бір тауар түрін шығарумен айналысатын кәсіпорындар санының көп болуы түтас алғанда тауардың нарықтағы ұсынысын көбейтуге әкеледі.
Келер күннен үміт ету. Бұл ұсыныс факторы ең алдымен кәсіпкерлік шешім қабылдауына мүмкіндік беретін ақпаратпен байланысты. Айталық, ТМД елдері аумағында бірнеше жыл қатарынан дәнді дақыл шықпай қалуы мүмкін екендігі туралы болжамда деректер, яғни соған орай оған бағаның өсу мүмкіндігі фермерлерді алаңдатып, олар бидай алқаптарын көбейтуі мүмкін.