2. Шалаөткізгіш стабилитрон. Құрылысы, жұмысы.

Стабилитрон және стабистор тұрақты токтың сызықты емес тізбектерде кернеуді тұрақтандыру үшін қолданылады. Стабилитронның стабистордан айырмашылығы кернеуді тұрақтандыру үшін ВАС-тың қай тармағы алынатығында.

Стабилитронның негізгі параметрлеріне жататындар келесі:

- берілген ток мәнінде номиналды тұрақтандыру кернеуі;

         - берілген ток мәніндегі дифференциалдық кернеуі;

         - тұрақтандырудың минималь жарамды тоғы;

         - максималь жарамды шашырайтын қуат;

         - тұрақтандырудың кернеуінің температуралық коэффициенті

 [K^-1] өлшем бірлігімен беріледі де өтіп кеткен дәрежесі (2.3) өрнек бойынша:

,

бұл жерде - аралықта температура өзгергендегі U_{тұрақ ном.}- номинал мәнінен U_тұрақ кернеуінің ауытқуы.

                Кернеудің екі полярлы тұрақтандыру схемаларында симметриялы стабилитрон қолданылады, оның белгіленуі келесі:

        

8- Сурет. ШӨ стабилитронның ВАС-ы:

U- аспаптың шықпаларындағы кернеу;

U_тұрақ- тұрақтандыру кернеуі;

I- стабилитрон арқылы жүретін ток.

         ШӨ стабилитронда ВАС-тың жұмысшы учаскесі оның е^—ды – кемтіктік өткелінің электрлік тесіп өтілуіне сәйкесті болатын кері кернеулердің тар аймағында жатыр. Тесіп өту механизм туннельдік эффектпен, немесе соққы иондау және көшкіндік тесіп өтумен түсінідіріледі. Сонымен, ШӨ стабилитронда U_тұрақ шамасы тәжірибе жүзінде электрлік тесіп өту кернеудің шамасымен дәлдеседі.

3. Өрісті транзисторлар, сипаттамалары.

Өрістік транзистор дегеніміз жұмыс істеу принципі шала өткізгіштің кедергісін көлденең электр өрісімен модуляциялауға негізделген, :

а)шала өткізгішті аспап. Оның күшейткіштік қасиеттері, өткізуші арнасы  арқылы өтетін бір таңбалы негізгі заряд тасушылардың (униполюсті) ағынымен анықталады.

Транзисторлар мына түрлерге бөлінеді:

а) Басқарушы p-n өткелі бар (ПТУП-АБӨТ);

б) оқшауланған тиегі бар (МДЖ, МОЖ);

в) диэлектрлік табандағы шел тәрізді  өрістік (ҚӨТ).

 

6.1 Басқарушы p-n өткелі бар өрістік транзистор

Мұндай транзисторлардың бірнеше түрі бар. Транзистордағы өткізуші арна тиектен, кері бағытта ығысқан p-n өткелдермен, оқшауланған. Құйма және бастау электродтары арасындағы арна бойынша негізгі тасушылардың тогы ағады.Бастау (Б) деп арнадағы негізгі заряд тасушылардың қозғалысы басталатын  электродты атайды. Заряд тасушылар жиналатын (құйылатын) электрод құйма (Қ) деп аталады. Басқарушы кернеу үшінші электрод – тиекке (Т) беріледі. Мұндай транзистордың құрылымы кернеу беру сұлбасымен және токтардың бағытымен 6.1-суретте бейнеленген.

   делік:

 

а) егер  болса, онда біркелкі р-п өткел пайда болады, |U_ТБ | кернеуі өскен сайын, өткел кеңейеді, ал өткізуші арна тарылады;

б) егер  кернеуі нөлге тең болмаса, онда арнаның ені, құйма тогының I_қ әсерінен арна кедергісіндегі кернеудің түсуі себебінен әркелкі болады. а нүктесінде кернеу U_а=U_ТБ -ға тең,  б нүктесінде  – U_б = U_ТБ + U_ҚБ.

Арнаның қимасы бастаудан құймаға қарай тарылады.

 

Б асқарушы р-п  өткелді транзистордың жұмыс істеу принципі, кері кернеудің әсерінен р-п  өткелдің заряд тасушылар үлесі азайған облысының енінің өзгеруі себебінен, арна кедергісінің өзгеруіне негізделген. U_ТБ артқан кезде р-п өткел арнаға қарай өседі, арнаның көлденең қимасы және құйма тогы азаяды. Тиекте кернеу U_тб үлкен болған кезде арна жабылады (қабысады) да, ток нөлге ұмтылады. Тиек пен бастау арасындағы бұл кернеу U_ТБ ток токтату кернеуі U_ТТ деп аталады.

         Транзистордың негізгі сипаттамалары U_қб = const болғандағы құйма тиектік I_қ = f(U_тб) (сурет 6.3,а) және U_тб = const  болғандағы құймалық немесе шығыс сипаттамалары I_қ = f(U_қб) (сурет 6.3,б). Шығыс сипаттамаларды екі облысқа бөлуге болады: I-облыс токтың күрт  өзгеруі (сипаттаманың сызықты омдық бөлігі) және қанығу режиміне сәйкес келетін П облысы (бейсызықты жазық, жұмыстық бөлік). Аз  U_қб кезінде жабушы қабаттың кеңеюі мардымсыз. U_қб артқан кезде құйма тогы Ом заңы бойынша өседі, динамикалық тепе-теңдік туындайды: құйма тогының артуы р-п өткелдегі кернеудің түсуіне және құйма тогын азайтатын, арнаның тарылуына әкеледі.