89. Шетел азаматымен еңбек қатынастарына түсудің ерекшеліктері.

Шетелдiктер жұмыс берушiмен жасалған келiсiмшарттың негiзiнде Қазақстан Республикасының аумағында еңбек және кәсiптiк қызметтi жүзеге асыра алады.Олар еңбек қатынастарында Қазақстан Республикасының азаматтары сияқты құқығы болады және сондай жауаптылықта болады. Бірақ, Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес еңбек және кәсiптiк қызмет лауазымына тағайындалуы немесе қызметтiң осы түрiмен айналысуы Қазақстан Республикасының азаматтығына тиесiлiгiне байланысты болса, жекелеген лауазымдарға тағайындала немесе еңбек қызметiнiң жекелеген түрiмен айналыса алмайды. Жалпы, шетелдiк азаматтардың Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істеуiнiң тәртiбi Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жұмыс берушi мен шетелдiк азамат арасында жасалған келiсiм шарттың (еңбек шартының, келiсiмнiң) талаптарымен айқындалады. Келiсiмшарт (еңбек шарты, келiсiм) мiндеттi түрде жұмыс берушi мен қызметкер туралы деректердi, келiсiм-шарттың нысанасы туралы шартты, еңбекақы төлеудің, жұмыс және демалыс уақытының, өмiрi мен денсаулығын сақтандырудың, жұмыстағы жазатайым оқиғалардан сақтандырудың шарттарын, тараптардың мiндеттемелердi орындауы мен жауаптылығын, еңбек дауларын шешудiң тәсілдері туралы, қызметкердi тұрақты тұратын жерiне жұмыс берушiнiң есебiнен қайтару туралы, келiсiм-шартты қолданудың және оны бұзудың мерзiмдерi туралы негiзгi шарттарды қамтуға тиiс. Келiсiм-шарттың өзге шарттарын тараптар айқындайды.

90. Шетел еңбек күшін ішкі нарыққа тартуда белгіленетін квотаны анықтаудың тәртібі.

2001 жылдан бастап Қазақстанда шетелдік жұмыс күшіне деген сұранысты бағалау оны тартуға арналған квота негізінде жүзеге асырылады, оны ел үкіметі жыл сайын белгілейді. Квотаны бекіту рәсімі халықты жұмыспен қамту туралы Заң ережелеріне негізделеді және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 19 маусымдағы қаулысымен егжей-тегжейлі реттеледі. Жыл сайынғы квотаның мөлшері, жергілікті атқарушы органдардың ішкі еңбек нарығына талдау жүргізу және жұмыс берушілерден өтінімдер жинау арқылы құрастырылатын ұсыныстары негізінде белгіленеді. 2004 жылдан бастап мүдделі орталық атқарушы органдарға да (салалық министрліктер мен ведомстволар) Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған квотаға қатысты ұсыныс енгізу құқығы берілген. Квота айқындауға жұмыс берушілер жергілікті атқарушы органдарға алдағы жылы шетелдік жұмыс күшін тартуға өтінім беру жолымен қатысады.Квота жұмыс күшінің жалпы көлемінен үлес негізінде айқындалады, атап айтқанда, алдыңғы жылғы деректер бойынша республиканың экономикалық белсенді халық санына пайызбен белгіленеді. Соңғы бірнеше жылда Үкімет тиісті шешімді алдыңғы жылдың желтоқсанының соңында қабылдайды, кейіннен бекітілген квотаны Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі облыстардың, Астана және Алматы қалаларының арасында қысқа мерзімде таратып бөледі.

Кесте. Үкімет бекіткен шетелдік жұмыс күшін тарту квоталары

Жылдар 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

экономикалық 0,15 0,14 0,14 0,28 0,32 0,70 0,98 1,60

белсенді

халыққа

шаққанда %

Мың адам 10,5 10,7 10,5 21,2 25,6 56,0 79,5 132,7

Еңбек көші-қонын квоталау жүйесі Қазақстанда ішкі еңбек нарығын қорғау мақсатында енгізілді. Бастапқыда мақсат шетелдік заңды тұлғалардың жоғары және орта білікті жұмыс орындарына (басқарушы қызметкер, жоғары және орта арнаулы білімді мамандар, білікті жұмысшылар) шетелдік еңбекшілерді тартуын шектеу болды. Соңғы жылдары елде қолданылатын шетелдік жұмыс күшін квоталау жөніндегі талаптар елеулі өзгерістерге ұшырады. Біріншіден, олар қазіргі уақытта шетелдік азаматтардың немесе азаматтығы жоқ тұлғалардың бір қатарына қолданылмайды, соның ішінде:

• шетелдік заңды тұлғалардың, олардың филиалдары мен өкілдіктерінің, сондай-ақ банк және сақтандыру ұйымдары мен өзге де кейбір ұйымдар-инвесторлардың бірінші басшылары болып істейтіндерге;

• жұмыс істейтін спортшылар мен әртістерге;

• жеке кәсіпкерлерге;

• «Байқоңыр» ғарыш айлағының қызметіне байланысты, халықаралық шарттарға сәйкес Қазақстан аумағында еңбек қызметін жүзеге асырушыларға;

• білім беру мекемелерінің оқытушыларына;

• Оралмандарды, босқындарды және Қазақстан Республикасының аумағында босқын мәртебесін алған және саяси пана тапқандарды қоса, Қазақстан Республикасын тұрақты мекендейтін тұлғаларға;

• еңбек көші-қоны жөніндегі заңнама талаптары бойынша осы топтарға жатпайтын тұлғаларға.

Екіншіден, 2006 жылдан бастап, Қазақстанда шетелдік жұмыс күшіне арналған квоталар Қырғызстан мен Өзбекстаннан еңбекші-мигранттар көптеп тартылатын маусымдық ауыл шаруашылығы жұмыстарын ескереді. Еңбекші-мигранттардың осы санаттарына рұқсат беру үшін тиісті шығу елдерімен еңбек көші-қоны саласындағы ынтымақтастық және еңбекші-мигранттарды әлеуметтік қорғау туралы келісімнің болуы талап етіледі. Қырғызстанға қатысты, шекара маңындағы облыстарда ауыл шаруашылығы жұмыстарымен айналысатын еңбекші-мигранттар үшін еңбек қызметін жүзеге асыруға арналған өзара квота беру туралы ереже, ауыл шаруашылық еңбекші-мигранттары жөніндегі 2002 жылғы 9 шілдедегі үкіметаралық екі жақты келісімде көзделген болатын; Өзбекстанға қатысты, мұндай келісім жоқ және маусымдық ауылшаруашылық көші-қоны реттелмейтін сипатқа ие. Үшіншіден, ұлттық заңнама бойынша квоталау жөніндегі талаптар біздің аумағымызда заңды тұлға құра отырып, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы бизнес-иммигранттарға қолданылмайды.

91. Ішкі еңбек нарығына қатысты айқындалатын жігерлі халықтың құрамы. Жалпы,ішкі еңбек нарығының экономикасы кез келген мемлекетпен экономиканың микро- және макро деңгейімен байланысты экономикалық білімнің маңызды облысы болып саналады. Еңбек нарығы экономикасының сұрақтары еңбек нарығының экономикасында ұзақ уақыт тарихи қарастырылмады, тек ХIХ ғ. соңында саяси жағдайы әсерінен экономикалық теорияда жаңа кезеңнің пайда болуымен, еңбек нарығының мәселесі аталған шығыс экономистердің жағынан белсенді талдана және қарастырыла басталды.

Егер Қазақстанға байланысты болса, онда экономика білімінің берілген бөлімі ұзақ уақыт талапты болмады, яғни экономика жоспарлы болды, ал одан кейін еңбек нарығының экономикасын оқу артық деп есептелінді. Нарықтық экономика шартында жұмыскер жолдауының шарты анықталатының, жалпы еңбек нарығында нысандардың көбейтілу өзара әрекетімен, соның ішінде сұраныспен және ұсыныспен анықталатын жұмысшы нақты түсіну керек.

Еңбек нарығы жұмыс беруші және жұмыскерлердің әрекетімен сәйкес қоғамдық қатынастардың жүйесін ұсынады

Еңбек – бұл қоғамның мәдени және материалды құндылығын құру және іске асыруға бағытталған мақсатқа лайықты қызмет.

Еңбек қызметі пайда болуының негізгі нысаны болып:

1) адами энергияларының шығындары;

2) жұмыскерлердің бір бірімен өндірістік өзара байланыс және өндіріс қаражаттарымен жұмыскерлердің өзара әрекеттері. Міне осы әрекеттерді жүзеге асыру үшін жігерлі халық құрамы қажет етіледі. Экономикалық белсенді емес жігерлі халық құрамы – бұл жұмыс күшін құрамайтын, сонымен қатар заңнама бойынша жұмыс басының жоғары шегінің құрылуы үшін жасы кішілер жұмыс күшін құрамайтын халық бөлігі.

92. Еңбек нарығында жігерсіз деп танылатын халық. Жалпы,ішкі еңбек нарығының экономикасы кез келген мемлекетпен экономиканың микро- және макро деңгейімен байланысты экономикалық білімнің маңызды облысы болып саналады. Еңбек нарығы экономикасының сұрақтары еңбек нарығының экономикасында ұзақ уақыт тарихи қарастырылмады, тек ХIХ ғ. соңында саяси жағдайы әсерінен экономикалық теорияда жаңа кезеңнің пайда болуымен, еңбек нарығының мәселесі аталған шығыс экономистердің жағынан белсенді талдана және қарастырыла басталды.

Егер Қазақстанға байланысты болса, онда экономика білімінің берілген бөлімі ұзақ уақыт талапты болмады, яғни экономика жоспарлы болды, ал одан кейін еңбек нарығының экономикасын оқу артық деп есептелінді. Нарықтық экономика шартында жұмыскер жолдауының шарты анықталатының, жалпы еңбек нарығында нысандардың көбейтілу өзара әрекетімен, соның ішінде сұраныспен және ұсыныспен анықталатын жұмысшы нақты түсіну керек.

Еңбек нарығы жұмыс беруші және жұмыскерлердің әрекетімен сәйкес қоғамдық қатынастардың жүйесін ұсынады

Еңбек – бұл қоғамның мәдени және материалды құндылығын құру және іске асыруға бағытталған мақсатқа лайықты қызмет.

Еңбек қызметі пайда болуының негізгі нысаны болып:

1) адами энергияларының шығындары;

2) жұмыскерлердің бір бірімен өндірістік өзара байланыс және өндіріс қаражаттарымен жұмыскерлердің өзара әрекеттері. Міне осы әрекеттерді жүзеге асыру үшін жігерлі халық құрамы қажет етіледі. Сонымен, еңбек нарығындағы жігерсіз халық – зейентақы жасына жеткен ерлер мен әйел адамдар және І, ІІ топ мүгедектері.

93. Шетел еңбек күшін ішкі нарыққа тартуда белгіленетін квота: ұғымы және сол квотаны бекітетін орган. Ішкi еңбек рыногын қорғау мақсатында Қазақстан Республикасының Үкiметi Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметiн жүзеге асыру үшiн шетелдiк жұмыс күшiн тартуға жыл сайын квота белгiлейдi.

ҚР-ң Халықты жұмыспен қамту туралы заңы шетелдік жұмыс күшін квоталау және оны тартуға рұқсат беру туралы нормалары Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығында басшылар және мамандар лауазымында жұмыс істейтін Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен расталған құжаттары бар орта білімнен кейінгі және жоғары білімді шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға қолданылмайды. Орталық атқарушы орган Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған квотаны облыстар, Астана және Алматы қалалары арасында Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген шекте және тәртіппен бөледі. Жергілікті атқарушы органдар тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін орталық атқарушы орган бөлген квота шегінде , Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін адамдарды қоспағанда, шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсаттар береді, сондай-ақ аталған рұқсаттарды тоқтата тұрады және кері қайтарып алады. Квота белгiлеу тәртiбiн, жұмыс берушiлерге шетелдiк жұмыс күшiн тартуға рұқсат беру шарттары мен тәртiбiн Қазақстан Республикасының Yкiметi белгiлейдi. Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметiн жүзеге асыру үшiн тартылатын шетелдiк жұмыс күшiнiң бiлiм деңгейi (кәсiби даярлығы) мен практикалық жұмыс тәжiрибесi (стажы) жұмыстар мен кәсiптердiң бiлiктiлiк анықтамалығына және қызметшiлер лауазымдарының бiлiктiлiк анықтамалығына сәйкес жұмысшылардың кәсiптерiне және басшылардың, мамандар мен қызметшілердің лауазымдарына қойылатын біліктілік талаптарына сай келуге тиiс. Қазақстан Республикасынан шетелге жұмыс күшiн шығаруға байланысты қызметке лицензия берудiң шарты мен тәртiбiн Қазақстан Республикасының Yкiметi белгiлейдi.