59) Философиядағы адам мәселесі

Адам проблемасы философиямен құрдас. Ертедегі шығыс ойшылдарының көбі өздерінің философия жүйелерінің негізгі өзегі етіп тікелей адам проблемеларын алған. Философия тарихында адам мәселесіне берілген анықтамалар көп. Аристотель бойынша адам қоғамдық хайуан. Басқа хайуандардан адамның айырмашылығы ол қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Философиялық антропологияның материалистік концепциясын ұсынған Фейербахтың айтуынша, жеке дара жалғыз өзі ғана өмір сүре алатын адамның болуы мүмкін емес. «Менің» болуымның міндетті шарты- «Сенің» болуың, басқалардың болуы. Экзистенциализм «өмір философиясындағыдай» жалпы өмір мәселелсін қарастырмай, бар күштерін адамның жеке өмірін- «экзистенция» «адамның өмір сүруі» сияқты мәселелер тұрғысынан қарастыруға жұмсайды. өмір сүру дегеніміз-адамдардың біріккен болмысы. Шынайы өмір сүру дегеніміз күнделікті өмірмен тығыз байланысты,өз басының сезімі мен тілегінің, қамы мен мұқтаждығының жиынтығы негізінде іс әрекет етуі. Адам тіршілігінің негізгі қағидасы- «дүниенің қасында болу».

Тiкелей антропологиялық проблематикаға өту софистердiң сыншыл жəне ағартушылық əрекетiмен жəне философиялық этиканың негiзiн қалаған Сократтың əрекетiмен байланысты болды. Сократ үшiн негiзгi мəселе адамның iшкi əлемi, оның жаны мен қасиеттерi болып табылады. Ол "жақсылық - бiлiм" деп тұжырымдай отырып, алғаш рет этикалық рационализм принципiн негiздейдi. Сондықтан да қайырымдылық пен əдiлеттiлiктi таныған адам жаман жəне əдiлетсiз қылық жасамайды. Адамның мiндетi ақиқатты тану негiзiнде үнемi адамгершiлiк парасаттылыққа ұмтылуда. Жəне бұл ең алдымен өзiңдi өзiң тануға, өз адамгершiлiгiнiң мəнiн ұғынуға бағытталады.

Демокрит - адам туралы iлiмдегi материалистiк монизмнiң өкiлi. Демокрит бойынша, адам - табиғаттың бөлiгi, табиғат сияқты ол да атомдардан тұрады. Адамның жаны да атомдардан құралады. Тəннiң өлуiмен бiрге жан да жойылады. Оның айтуынша өмiрдiң мақсаты -бақыт, бiрақ ол тəннiң лəззат алуы мен өзiмшiлдiк емес. Бақыт бұл ең алдымен рухтың қуанышты жəне жақсы көңiл-күйде болуы. Оның маңызды алғышарты - ақыл-ой. Демокритпен салыстырғанда Платон жан мен тəн антропологиялық дуализмi позициясын ұстанады. Бiрақ жан ғана адамды адам ететiн субстанция болып табылады, ал тəн оған қарсы материя ретiнде қарастырылады. Сондықтан да адамның жалпы сипаттамасы, оның мақсаты жəне əлеуметтiк статусы жанның сапасына бағынышты. Адам жаны үнемi идеялардың трансценденттi əлемiне тартылады, ол мəңгi, ал денеге өлiм тəн. Платон бойынша, адам өмiрiнiң мəңгi трагизмi жанның тұтастығында жəне жан мен тəннiң қарама-қарсылығында.

Аристотельдiң концепциясында адам қоғамдық, мемлекеттiк, саяси деп қарастырылады. Жəне адамның бұл əлеуметтiк табиғаты оны жануарлардан да, "адамгершiлiк тұрғыда жетiлмегендерден" де, "жоғары адамнан" да ерекшелендiредi. Сондықтан да ол былай деп жазады: "егер кiмде-кiм өзiне-өзiн жеткiлiктi санап, ешқандай қарым-қатынасқа түсуге қабiлеттi болмай, оған деген қажеттiлiктi де сезiнбесе, онда ол мемлекеттiң элементiн құрамайтын не жануар, не құдай болғаны". Адамның тағы бiр ерекше белгiсi - оның ақылдылығы, "адам - бұл ең алдымен ақыл-ой". Сонымен, Аристотельдiң пiкiрiнше, адам - бұл ақылға ие қоғамдық жануар. Əлеуметтiк пен ақылдылық - оны жануардан айрықшаландыратын екi негiзгi сипаттамасы. Аристотель адамның əрекеттiк мəнi туралы жағдайды қалыптастыруға өте жақын келедi. Оның ойынша адамның игiлiктi iсi əрекеттен көрiнедi жəне онда тұлғаның өзiн көрсетуiнiң жалғыз мүмкiндiгi берiлген. Қоғам мен тұлғаның арақатынасында Аристотель индивидтен горi əлеуметтiк тұтастықтың басымдылығын мойындайды. Алайда ол жеке меншiктi жақтай отырып экономикалық индивидуализмдi қолдайды жəне ең алдымен "өзiңдi-өзiң көбiрек сүю керек" дей отырып этикалық индивидуализмдi жақтайды. Бұл жерде бiз ақылды эгоизм концепциясымен кездесемiз.