3.Ежелгі үнді философиясының негізгі мектептері. Һәм олардың

Ведаға қатынасы: басты мәселелері мен ұғымдарын талдау

Көне Үнді философиясы Көне Үнді философиясын зерттеуші ғалымдар философия ғылымының бастауы, бүкіл Шығыс философиялық идеяларының қайнар көзі Үнді елі деп есептейді.Көне Үнді философиясының басты ерекшеліктері:1.ғылыми оймен байланысының аздығы;2.жеке тұлғалық сипатының нашарлығы;3.діни-мифологиялық оймен тығыз байланыстылығы;4.философиялық ой ескерткіштерінің хронологиялық жағынан жүйесіздігі және белгісіздігі;5.негізгі философиялық ұғымдардың мән-мағынасының күрделілігі және сантүрлілігі. .Ежелгі Үнді философиясының пайда болуы және негізгі кезеңдерінің болмысыВедалық кезең (б.з.д.15-6ғғ) Ведалар (сөзбе-сөз білім деген мағынаны білдіреді)Үндістанға б.з.д 15ң Орта Азиядан,Повольже мен Ираннан келген арийліктер әкелген діни философиялық трактаттар.Ежелгі үнді философиясын зерттеушілердің ең басты көңіл бөлетіні ведалардың қорытынды бөлімі-упанишадтар(сөзбе-сөз «ұстаздың маңайында отыру»)Сутра дәуірі (б.з.д 2ғ-б.з 7ғ)-кейбір жеке проблемаларды қарастыратын қысқаша философиялық трактаттар(мысалы, «нама-сутра» ж.б)-Ежелгі Үнді философиясының соңғы кезеңі.Кейінірек,орта ғасырда үнді философиясында Гаутама Будданың ілімі-буддизм үстемдік етті.Ежелгі Үнді философиясының Онтологиясы(болмыс,бейболмыс туралы ілім)Рита заңына негізделген(ғарыштық даму,цикл,тәртіп және өзара байланыс)Болу немесе болмау Брахма ғарыштық дем шығару шығармауына байланысты.

4. Буддизм философиясы

. Буддизм Үндіде(б.з.д. Vғ) кейіннен Қытайда, азияның оңт-шығыс (б.з.ІІІғ.кейін)кеңінен тараған діни философиялық ілім. Ерекшеліктері: негізін салушы Гаутама Будда(Сидхардха Шакьямуни 563-483 жж б.з.д.); басты идеясы-«орта жол»-шектен шықпау. Біріншісі «өмірден ләззат алу жолы»(көңіл көтеру,той,жалқаулық,тәндік және моральдық азғындау) және «аскетизм жолы» (құштарлықты басу,азаптанудан құтылу); «орта жол»-білім жолы,даналық,өзін өзі жетілдіру,ақыл тоқтату,шектеу(қанағат),жаңару. Осылардың барлығын орындай отырып ең жоғарғы игілік-Нирванаға қол жеткізу. Будданың ашқан төрт ақиқаты: өмір толған азап; азаптанудың себептері бар. Олар-дүние жинау,атақ-мансап,өмірден барлығын алу т.б.;азаптан құтылуға болады;азаптан құтылудың жолы бар. Ол жол-жер бетіндегі талап тілектен бас тарту,жаңару(ояну)-нирванаға ұмтылу. «азаптан босанудың сегіздік жолының» кезеңдері буддизм философиясының әрбір адамға өзін өзі жетілдіруге ұсынатын жолы. Оның мақсаты Ұлы азаттыққа Нирванаға жеткізу. Олар:дұрыс көзқарас,дұрыс ойлай білу,дұрыс сөйлей білу,дұрыс іс әрекет,дұрыс өмір сүру,дұрыс тіршілік,дұрыс көңіл бөлу,дұрыс бағдар. Буддизмнің бес уағыз бағдарлары:кісі өлтірме,ұрлық жасама,ақылға жүгін,өтірік айтпа,миыңды уландыратын заттарды қолданба,тілектен бас тарту,жаңару(ояну) Нирванаға ұмтылу.

.5)Ежелгі Қытай ойлау дәстүрі: дао мектебі, заңшылдар мектебі.

Қытай философиясы өз бастауын біздің дәуірімізге дейінгі VIII-VI ғасырлардан алып, тарихи даму барысында көптеген философиялық мектептер мен бағыттарды, ғұлама философтарды дүниеге әкелді.Ең басты ерекшелігі – саяси-практикалық сипатының басымдылығы, яғни философиялық ой мемлекет мүддесіне қызмет етті.Келесі ерекшелігі – философиялық мектептердің барлығының дерлік қарастырған мәселесі – адам, оның бойындағы ізгілік пен зұлымдық мәселесі болды.Көне Қытай философиясының негізгі мектептері: Конфуций мектебі, даосизм, легизм, моиз, натурфилософия және номиналистер мектебі.Олардың бастысы – Конфуций мектебі, ол б.д.д. екінші мыңжылдықтан бастап, ХХ ғасырдың басына дейін Қытай мемлекетінің ресми идеологиясы қызметін атқарды.Конфуцийлiктiң (confucianism) негiзiн қалаған Конфуций (Кун-Фу-Цзы). Шамамен б.з.д. 551-479ж өмiр сүрген. Ол кiшкене ғана Лу (қазiргi Шаньдун провинциясы) хандығында дүниеге келiп, өмiрiнiң бiршама мерзiмiн осы жерде өткiзген. Ата-анасы кедейленген ақсүйектер, Конфуций ата-анасынан ерте айырылған, тек 15 жасында ғана бiлiмге ұмытылады, 50 жасында өз мектебiн ашады.Ол өмiрiнiң соңғы кезеңдерiңде өзiнiң iлiмiн жасады. Сонымен бiрге Қытай әдебиетiнiң негiзiн құрайтын мәтіндердi редакциялау және түсiнiктемелер жазумен шұғылданды.Конфуция мектебiнiң негiзгi зерттеу объектiсi “Алты қағида”, яғни, ақсүйектердi оқытудың негiзiн құрайтын алты кiтап, олар кейiннен конфуцийшiлер әдебиетiнiң құрамына кiрдi.1. И цзин (өзгерiс кiтабы – жорамал (болжау) кiтабы)2. Ши цзинь (өлең кiтабы)3. Шу цзин (iс қағазы (құжат) кiтабы)4. Ли цзин (салт-жоралар туралы жазу)5. Ю цзин (музыка кiтабы – жеке шығарма ретiнде сақталған)6. Чунь-цу (көктем және күз жылнамасы – Лу патшалығы туралы деректер б.з.д. 722 жылдан басталып б.з.д. 479 ж. аяқталды, яғни Конфуцийдiң қайтыс болу жылы). Конфуций iлiмiнiң қайнар көзiнiң негiзi Лунь Юй (әңгiмелер мен пiкiрлер) кiтабы болады. Конфуций өзiнiң негiзгi мiндетi шәкiрттерiне өткен мәдени мұраны жеткiзу деп есептедi. Ол «Мен жасамаймын, тек жеткiзiп беремiн» - дейдi. Дәстүрлi iлiм мен идеяларды жеткiзумен бiрге, ол көзқарас пен әдептiлiк қағидасын жиi-жиi өзiнше түсiндiрдi. Оның философиясында ескi мен жаңа арласа кездеседi, ескi әдет-ғұрыптарды сақтау, патриархалдық-рулық қоғамды қайтару, жасы үлкендi сыйлау және тыңдауға шақырды. Даосизм. Даосизмнiң негiзiн салаушы Лао Цзы (“қарт данышпан”, немесе “кәрi бала”, немесе “бала мiнездi данышпан қария”). Даосизм философиялық iлiм ретiнде Чжуан Цзы (б.з.д. 339-329 ж. шамасында, немесе 369-386 ж.), Ле цзы, Ян Чжу және олардың шәкiрiттерi мен iзбасарларының еңбектерiнде өзiнiң классикалық түрiнде дайындалып жүйеге келтiрiлдi.

6	) Конфуцийдің этикалық философиясы

Конфуцийдің этикасы:

Қоғамда және қоғам үшін өмір сүру

Бір біріне кешірімді болу

Үлкендерді жасына,атағына қарай тыңдау

Императорға сөзсіз бағыну

Ұстамды болу,шектен шықпау,қанағат жасау

Адамгершілікті болу

Алтын ережесі Өзіңе тілемегенді басқаға жасама

Цзюн цзы текті адам .Текті адам тек қана этикалық ұғым емес,ол саяси ұғым да.Ол халықты басқарады.Ал басқарудың негізгі қайнар көзі басшының өз басының әдептілік қасиеттерін өзінен төмен тұрғандарға мысал ретінде көрсету.егер басшылар дао жолымен жүрсе,онда халық оларға қарсы келмейді.

Конфуция мектебiнiң негiзгi зерттеу объектiсi “Алты қағида”, яғни, ақсүйектердi оқытудың негiзiн құрайтын алты кiтап, олар кейiннен конфуцийшiлер әдебиетiнiң құрамына кiрдi.

1. И цзин (өзгерiс кiтабы – жорамал (болжау) кiтабы)

2. Ши цзинь (өлең кiтабы)

3. Шу цзин (iс қағазы (құжат) кiтабы)

4. Ли цзин (салт-жоралар туралы жазу)

5. Ю цзин (музыка кiтабы – жеке шығарма ретiнде сақталған)

6. Чунь-цу (көктем және күз жылнамасы – Лу патшалығы туралы деректер б.з.д. 722 жылдан басталып б.з.д. 479 ж. аяқталды, яғни Конфуцийдiң қайтыс болу жылы).

Конфуций iлiмiнiң қайнар көзiнiң негiзi Лунь Юй (әңгiмелер мен пiкiрлер) кiтабы болады.

Конфуций өзiнiң негiзгi мiндетi шәкiрттерiне өткен мәдени мұраны жеткiзу деп есептедi. Ол «Мен жасамаймын, тек жеткiзiп беремiн» - дейдi. Дәстүрлi iлiм мен идеяларды жеткiзумен бiрге, ол көзқарас пен әдептiлiк қағидасын жиi-жиi өзiнше түсiндiрдi. Оның философиясында ескi мен жаңа арласа кездеседi, ескi әдет-ғұрыптарды сақтау, патриархалдық-рулық қоғамды қайтару, жасы үлкендi сыйлау және тыңдауға шақырды.

7. Ежелгі грек натурфилософиясы (иониялықтар, пифагоршылдар, элейліктер, атомистер).

Пифагоршылдар-б.д.д. 6-ғасырдың 2-жартысында пайда болған философиялық ағым. негізін қалаған көне грек философы, математик және астраном. Пифагордың философиялық теориясы біртұтас жүйе болып қалыптасты. Пифагоршылдар бастапқы негізді санмен таңбалап, осы бағытта жұмыс жасайды. Сан-негіз; сан-заттар үшін материя; сан-үйлесімді тіркестерге тән ерекшеліктермен қатынастардың көрінісін, арақатынасын зерттей отырып, кез-келген процестердің бастауында теориялық жағынан санмен өрнектелетін жекелеген пропорция, заңдылық бар деген қорытынды жасайды. Бірліктен ондыққа дейінгі сандық қатарды Пифагор дүниенің сандық алуакн түрлілігінің түп негізі деп санаған.

Сандардың қасиеттерін зеттей отырып, Пифагоршылдар жұп және тақ сандарды ашуымен бірге, тік бұрышты және үшбұрышты сандарды сипаттады. Ойдың қалану геометриясы-нүктеге, сызыққа, жазықтыққа, көлемге негізделген. Демек, Пифагоршылдар жүйесіндегі сандар болмыстың жалпылама негізіне байланыстырылған кеңістіктің таңбалануы. Соған орай «бәрі-сан» деген тұжырым қалыптасты. Олардың музыкалық интервал туралы ілімінде акустика мен аспан механикасының математикалық негіздері баяндалған. Пифагоршылдар философия мен ғылымның әрмен қарай дамуына орасан зор әсер етті.

Демокрит (б.д.д. 460-370 ж.ж.)-ежелгі грек материалист-философы, Левкипптің шәкірті, гректердің тұңғыш энциклопедист ойшылы. Демокрит-атомдық көзқарастың негізін салушылардың бірі. Ол дүниенің бастамасы ретінде екі негізді-атом мен бос кеңістікті алға қояды.

Атомдар бос кеңістікте бір жерден екінші жерге ауысып, үздіксіз қозғалып отырады. Осы қозғалыс процесінде олар бір-бірімен қосылып, тұтас материяны құрайды: отты, суды, жерді тудырады. Атомдар-болмыс, ал бос кеңістік-болмыс емес.

Демокрит танымның материалистік теориясын дамыта келіп, адамның санасы-обьективті түрде атомдардың сезім мүшелеріне жасайтын әсерінің нәтижесі деп есептеді. Дүниені танып-білудің екі түрін көрсетеді:

1. Сезім арқылы танып-білу,

2. Ақылмен танып-білу.

Демокрит біздің сезім мүшелеріміз-көру, есту, иіс сезу, дәм білу, тән сезімдеріміз-заттар мен қозғалыстардың бәрін бірдей қабылдай алмайды, дүниеде шексіз ұсақ нәрселер бар, адам оларды ақыл-ойы арқылы ғана тани алады.

Демокриттің атомдық теориясы көптеген ғасырлар бойы ғылымға жол көрсеткен ілім болды. Оның материялық атомдардың обьективті өмір сүретіндігі туралы жалпы философиялық көзқарасы ғылым мен филосогфияның тарихында орасан зор маңызға ие. Демокриттің көзқарастарын Эпикур мен Лукреций Кар әрі қарай датытты.

Софистер (гр. sophists-өнерпаз, дана)-«даналықтың,» «шешендіктің» кәсіби ұстаздары ретінде саналған ежелгі грек философтарын осылай атаған. Олардың халықты риторикаға, философияға үйретудегі атқарған еңбектері зор. Діннен бас тарту, табиғат құбылыстарын ұтымды түсіндіру, этикалық және әлеуметтік релятивизм-олардың ортақ көзқарасы болып табылады. Софистер екі топқа бөлінді: «Аға софистер»-табиғатты материалистік тұрғыда түсіндірді. Бұл топтың өкілдері-Протагор, Гиппий, Продик, Антифондар-алғашқы ағартушылар. Екінші тобы- «Кіші софистер» (ақсүйектер тобы)-Гипподам, Критий-философиялық идеализмге ден қойғандар. Софистер дау–дау кезіндегі кейіпке байланысты пайда болған «Софистика» деген әдісті қолданды. Софистика – дауласу немесе дәлелдеу кезінде қисынсыз пікірлерді, софизмдерді, яғни сырттай ғана дұрыс болып көрінетін айлаларды саналы түрде қолдану. Сондықтанда Аристотель оларды «жалған даналық» ұстаздары деп атады.

Элей мектебі-б.д.д. 6-5 ғ.ғ. Элей қаласында (оңтүстік Италия) пайда болған философиялық мектеп. Басты өкілдеріКсенофан, Парменид, Зенон, Мелисс. Элей мектебінің негізгі мәселесі-болмыс болды.

Ксенофан (б.д.д. 6-5 ғ.ғ.)-Элей мектебінің негізін салушы. бүкіл мифологияны алғаш сынаушылардың бірі: «адамдар Құдайды тек өздеріне ұқсатып жасайды, егер жануарлар Құдайға сенетін болса, оларда Құдайды өздеріне, яғни жануарға ұқсатып елестетер еді»,- дейді. Дүние жер мен судан пайда болды деген көзқарасты ұстанады. болмыс-барлық жерде бірдей, өзіне тең, біртекті, өзгеріссіз деп санады.

Парменид - «болмыс» ұғымын алғаш рет философияға енг3зген6 ежелг3 грек философы, Элей мектебінің өкілі. Парменид дүниені қозғалмайтын, тұтас, толтырылған шар түрінде елестетті. Екі бастаманы көрсетеді-от, жарық және қараңғылық. Сезімнің көрсетуіне сенбеу, пайымдық білімді жоғары бағалау Парменид іліміндегі рационализмнің басым екендіген аңғартады. «Болмыс-бар нәрсе, олай болса ол туралы ойлауға, оймен бейнелеуге, зерттеуге, сипаттауға болады»,-дейді.