45) Адамның дүниеге танымдық қатынасының ерекшеліктері (таным, шығармашылық, интуиция, түсіндіру және түсіну, ақиқат және адасу).

Дүниені танып-білуге арналған философиялық білімнің бөлігі таным теориясы немесе гносеологиядеп аталады. Гносеология мынандай сауалдарға жауап іздестіреді: «Дүние қаншалықты танылып-білінеді?», «Адам дүниені қалай танып-біледі?», «Ақиқат пен адасулардың ара қатынасы қандай?»,

«Білімнің ақиқаттығының өлшемі не болып табылады?» т.т. Оосы проблемалар жиынтығы философиялық білімнің құрылымындағы онтологиядан кейінгі маңызы жағынан екінші орын алады.

Дүниенің танып-білетіндігі туралы мəселенің бүкіл философиялық ағымдар екі бағытқа (агностицизм, гностицизм) бөлінеді.

Гностицизм-дүниені танып-білуге болады деп есептейтін философиялық ілім.агностицизм-дүниені танып білу мүмкін емес деп есептейтін философиялық ілім.

Таным білім алуға бағытталған процесс ретінде бірнеше компенеттерден тұрады. Олар: танымның объектісі мен сатылары, ақиқат танымның мақсаты ретінде.

Танымның объектісі мен субъектісін айқындау барысында екі бағыт пайда болды. Олар-рационализм жəне эмпиризм. Рационализм-ақылды таным мен адамның мінез-құлқының негізгі деп есептейтін философиялық бағыт. Эмпиризм-танымның негізгі қайнар көзі бірінші кезекте сезімдік тəжірибие деп есептейтін бағыт. Таным процессінің нəтижесі білім болып табылады. Шындыққы сəйкес келетін білімді ақиқат деп атайды. Өзінің мазмұны жағынан ақиқат объективті, яғни өзін танып-білетін субъектіден тəуелсіз болады. Өзінің формасы жағынан ақиқат əрқашан субъективті болып келеді, оның себебі санадан тыс ақиқат өмір сүрмейді. Ақиқат əрқашанда нақты болып келеді, абстракты ақиқат деген болмайды. Философиялық категорияда «ақиқаттың өлшемі» деп ұғынылатын «пракика» деп аталатын философиялық категория бар. Практика-шындықты қайта құруға арналған заттың іс-қызмет болып табылады.

46) Ақиқаттың аспектілері: аксиологиялық, экзистенциалды, концептуалды, операционалды ақиқат. Абсолютті және салыстырмалы ақиқат

Ақиқаттың аспектілері:аксикологиялық, экзистенциалды, концептуалды,операционалды ақиқат.Абсолютті ж/е салыстырмалы ақиқат.Ақиқат – анық және толық емес білімнен анығырақ және толығырақ білімге жүретін процесс. Бұл процесс – абсолюттік ақиқатқа салыстырмалы ақиқаттар арқылы қозғалыс. Әрбір салыстырмалы ақиқатта анық білімнің элементтері бар. Сонымен бірге объективтік ақиқатқа қозғалыс (жету) жолында ақиқат адасу, қателесу,иллюзия,фантазиямен қатар жүреді; салыстырмалы өзгерілетін, болжалды білім –тұрақтаған, анық, абсолюттік біліммен қатар жүреді.Өз кезінде Гегель абстрактілі ақиқат жоқ, ақиқат қашан да болса нақтылы деп әділ ерекше көңіл аударған. Оның мағынасы – кез келген ақиқатты білім өзінің мазмұны мен қолданылуында орынның, уақыттың берілген шарттарымен және көп басқа ерекше жағдайлармен анықталады.Абстрактілі, тиянақсыз ақиқат жоқ, ақиқат әрқашан нақты.Жалпы алғанда, объективтік, абсолюттік, салыстырмалы және нақты ақиқаттар – бұлар ақиқаттың әртүрлі сорттары емес, сол сияқты жеке болатын шындықтар деп ойламау керек (ол қате). Ақиқат біреу.Әрбір объективтік шындықта салыстырмалылық кезең (момент), қала берді абсолюттік кезең де бар. Біздің танымымыз (біліміміз,ақиқатымыз) бір уақытта, бір мезетте - әрі объективті, әрі салыстырмалы, әрі абсолютті, әрі нақты.Ақиқатты диалектикалық түсіну танымды абсолюттендіретін догматикалық, метафизикалық көзқарастан бас тартуды керек етеді.Барлық уақыттарға, өмірдің барлық жағдайларына жарамды болатын мәңгілік, ешқашан өзгермейтін идеялар, теориялар деп есептеуге болмайды. Сонымен қатар диалектика ақиқатта абсолюттікке қарсы болып, нәтижесінде жалпы объективтік ақиқатты жоққа шығаруға келетін, кез келген ақиқатты шартты, кез келген пікірлерді бірдей қолдануға болады деп хабарлайтын (жариялайтын) релятивизмге де қарсы. Бұдан скептицизм мен агностицизмге жол ашық.Ақиқатты адасудан шектеуге, айыруға бола ма, егер болса, онда қалай деген сұрақ танушы ойды әрқашан ынталандырған. Бұл ақиқаттың критерийлері, өлшеуіштері туралы мәселе деген сөз.Білімнің ақиқаттылығын анықтау үшін белгілі бір критерий, білімді тексеру және негіздеу амалын, тәсілін пайдалану керек.Философияның даму барысында ақиқаттың бір қатар критерийлері ұсынылды. Атақты Декарт ақиқаттың критерийі ретінде анықтылық пен айқындылықты ұсынды. Мысалы, 2+2=4 сондай анық және айқын,мұны ақиқаттылық ретінде ешкім жоққа шығара алмайды. Бірқатар философтар ақиқаттың критерийін жалпы маңыздылықта көреді.Бұл көзқарастың тұрғысынан ақиқат дегеніміз барлық адамдар(немесе басым көпшілік) немен келіссе, не жалпы маңызды болса –сол ақиқат. Мах ақиқаттың критерийі ретінде «ойды үнемдеуді»ұсынды. Не қарапайым, не үнемді ойлауға болса – сол ақиқатты.Прагматизм келесі критерийді ұсынды: адамдарға не пайдалы,ұтымды – сол ақиқатты. Ақиқаттың өлшеуіші ретінде ойлардың ішкі үйлесімдігі, бірлігі, олардың құндылығы және т.б. ұсынылды.Диалектикалық-материалистік философия ойлардың анықтылығын, олардың үйлесімділігін және т.с.с. жоққа шығармайды,

бірақ олар ақиқаттың іргелі критерийлері болып таныла алынбайды.Объективтік критерий табу қажет. Ал ондай практика болады.Ақиқаттың критерийлері;Субъективтік критерийлер,Объективтік Критерийлер, Практика

ойдың ішкі үйлесімдігі (бірлігі),(субъективтік идеализм),Адамдарға пайдалылығы (прагматизм). Аксиология (гр. axios – құндылық және logos – ілім) –құндылықтар және олардың табиғаты туралы ілім, құндылықтар теориясы. Бұл ұғымды XVIII ғ. неміс философы Э. Гартман енгізді, бірақ XIX ғ. ортасына дейін құндылықтар мәселесі философиялық талдаудың дербес объектісіне айналмады.Абсолютті және салыстырмалы ақиқат — танымның даму процесін бейнелейтін категория. Ол бұған дейін танылған және алда танылатын нәрселердің, сондай-ақ келешекте бізді таным-түсінігімізде өзгеріске ұшырауы мүмкін және ешбір өзгеріссіз қалатын ақиқаттардың ара-қатынасын айқындайды. Болмыс пен ойлау заңдылықтарының өзара сәйкестілігін көрсетеді. Абсолютті және салыстырмалы ақиқат объективті шындықты адам танымы біртұтас қалпында айқын аңғарта ала ма, әлде тек шамамен, салыстырмалы түрде ғана білдіре ме деген сұраққа жауап береді. Біздің таным-түсініктеріміз адамзат ойының (философияның, ғылымның, техниканың, өндірістің) қол жеткізген деңгейлерімен тікелей сабақтас. Соған қарай адамның тіршілік, болмыс туралы ұғымдары да тереңдеп, нақтыланып, жетіле түседі. Демек, аиқаттың өзі де дамуға байланысты өзгеріп, түрленетін салыстырмалы категория болып табылады. Сонымен қатар салыстырмалы ақиқат абсолютті ақиқатты танудың құрамдас бөлігі де. Егер салыстырмалы ақиқат ғылыми сипатта болса, оның құрамында ақиқаттың белгілері де болмақ. Яғни, абсолют ақиқат салыстырмалы ақиқаттың жиынтық көрінісі де. Салыстырмалы ақиқат болмыстың шартты, өзгермелі, уақытша, қайсыбір жағдайда тәуелді кезеңдік қырларын бейнелейтін болса да, ол әрбір құбылыстың мазмұн-мағынасын, құндылық қасиетін, сипаты мен қолданылу аясын ой елегінен өткізу, зерделеу, саралау барысында қалыптасып, қабылданады. Салыстырмалы ақиқат таным-білімді болмыс шындығына жақындатып, тарихи жағдайларға үйлесімділікті арттырады, жалпыға ортақ идеяларды, абсолют мұраларды іздестіруге ұмтылдырады. Салыстырмалы ақиқаттың мағынасы шектеулі болғанмен оның даму мүмкіндігінде шек жоқ. Ол өзгермелі дүниенің егжей-тегжейін саралай, іріктей, өмірге бейімдей отырып, абсолют мәннің құрамдас бөліктерін жасақтайды. Тіршілік құбылыстарының сәйкестігі де, қарама-қайшылығы да Абсолютті және салыстырмалы ақиқат арқылы түсіндіріледі. Ертедегі грек философиясы абсолют ақиқатты “табиғи”, “таза күйінде”, “өздігінен” қалыптасқан ұғымдарға балап, оны мүлтіксіз нәрсе ретінде түсіндірді. Ал ғұлама діндарлар пікірі бойынша абсолют ақиқат табиғаттан тыс абсолют күш, абсолют рух. Жаңа дәуір философиясы абсолюттілік пен салыстырмалылықты бір-біріне қарсы қоймай, бір-бірінен бөле-жара қарамай, олардың ара-қатынасын ғылыми ұғымдармен айқындады: Абсолютті және салыстырмалы ақиқат тіршілік көріністерінің қарама-қарсы жақтарымен қатар, олардың сәйкесті бірлігін де қамтиды. Екеуі де объективті мазмұнды бейнелейді, нақты білімді толықтырады. Салыстырмалы ақиқат объектіні біртұтас толық күйінде емес, белгілі бір жағдай, қатынас шеңберінде бейнелейді де, осы салыстырмалы кезеңдерден абсолют ақиқат құралады және көрініс табады. Абсолют ақиқат ойды тұтас, шындыққа неғұрлым жақын сипаттайды. Абсолютті және салыстырмалы ақиқат ғылыми таным-түсініктерді бұлжымайтын қағидаға айналдырудан сақтандырады, білімнің даму сабақтастығына жол ашады, зерде-зейінді әлемдік өзара байланыстарды тануға шоғырландырады.