30)Жаңа заман философиясы: р. Декарттың «күмәндану принципі»

Декарт философияны ағаш сияқты жүйе деп есептеді. Бұл ағаштың тамыры философия, діңі – физика, ал сабақтары – басқа ғылымдар: медицина (адамдардың денінің сау болуына жол ашады), механика (тұрмысты оңтайлы ұйымдастыруға бағытталған білімді береді), этика (ізгілікті өмір сүрудің жолдарын анықтайды). Ағаштың діңі мен сабақтары тамырынсыз өсіп – өне алмайтыны сияқты философиясыз ешбір ғылым дами алмайды. Ғылымдар жүйесі үшін философия өте маңызды, сондықтан оның алғашқы бастаулары мен түп неігздерін әруақытта біліп отыру қажет. Осы мақсатты орындау үшін Декарт арнайы тәсіл ойлап тауып, оны картезиандық күмәндану деп атады. «Күмән келтіру» принципін Декарт былай деп суреттеді. «Егер мен күмәнданатын болсам, онда менің ойлағаным. Егер мен ойланатым болсам, онда менің өмір сүргенім». Декарт осы принципі арқылы әлем мен философияның ескі көзқарастарынан арылып, жаңалыққа бой ұруына жол ашты. Ғасырлар бойы өзгермейді деп келген қисынсыз қағидаларды талқандай отырып, рационалдық методтың тууына себепкер болды. Декарт ақыл – парасатты аса жоғары бағалап, оны білімнің қайнар көзі деп есептеді. Жалпыдан жекеге өту арқылы логикалық тұжырым жасау керек деп Декарт дедукциялық әдісті дамытты. Р.Декарт дуалистік ілімнің өкілі болды. Өйткені ол әлемнің, дүниенің түп негізі ретінде екі бастаманы, яғни материалдық және рухани бастамаларды мойындады. Р.Декарттың іліміндегі материалдық субстанцияның негізгі сипаттары созылмалық және бөлінгіштік. Ал рухани субстанцияларға ойлау қабілеті тән, сондықтан олар бөлінбейді. Декарт туа біткен идеялар туралы ілім ұсынған, көптеген білімдер таным мен дедукция арқылы пайда болады. Бірақ ешқандай дәлелдеуді қажет етпейтін білімдер де бар. Олар бірден тікелей белгілі, ұрпақтан ұрпаққа берліп отырады. Бұл идеялар екі түрде болады: ұғымдар және пікірлер. Туа біткен ұғымның мысалы: Құдай (бар), сан (бар), «ерік», «тән», «жан». Туа біткен пікірдің мысалы: «Бүтін өзінің бөлшегінен үлкен», «ештеңеден ештеңе туындамайды».

31) Хiх ғасырдағы қазақ философиясының жаңашылдық сипаты: ш. Уәлиханов, ы. Алтынсарин, а. Құнанбайұлы.

Қазақ ағартушылығында ,қазақ халқының бүкіл прогрессивті мәдениеті тарихында үлкен орын алған ұлы ақын,ойшыл,демократ,сазгер Абай Құнанбаев

Абай қазақ әдебиетінде сыншыл реализмнің негізін салушы.Ол ақынның азаматтық парызы шындықты бейнелеуде,қоғамдық кесірді әділет пен ақылдың билігінде жүгіндіруде деп білді.Дүниетанымдық мәселеде Абай,Алтынсарин сияқты деизмге жақын,Құдай өз заңдары бойынша дамып жататынын өлшемнің алғашқы себепшісі деп түсінді.Абай дін басылары мен діни надандықты,фатализм мен екіжүзділікті атеизм тұрғысынан емес, Қазақстан ағартушы демократтарының көбісінде кездесетіндей нағыз дін немесе рационалдандырылған дін позициясынан сынады.Дін басыларының насихаттап жүрген соқыр сеніміне Абай ақылмен тануды қарсы қойды.Немесе оның өз сөзімен айтқанда алла табарака уатағаланың шәріксіз,ғайыпсыз,бірлігіне ,барлығына хақтығына бірлән дәлел жүргізерлік болып,ақылы дәлел испат қыларға керек. (Қара сөздер 13 сөз)

Абай шығармаларында адамға мейірбандық көрсету сұлулыққа ұмтылу жоғары имандылық қасиетінің белгісі,көрінісі деп айтудан жалықпайды.Адамдардың әртүрлілігі жайлы айта келіп Абай әр адамның өмірде өз орнын табуының маңыздылығын атап көрсетеді.Адам өз орнын өзін табуына жол сілтеу,бағыт беру ағартушының бұқараны тәрбиелеушінің бірінщі міндеті осы деп біледі.Осыдан келіп «Адам бол» деген Абай этикасыныі негізгі принципінің мағынасы мен мәні ашыла түседі,әр адам өз творчестволық потенциясын іске асырып,өзін жетілдіре алады және жетілдіруі тиіс.Сонда ғана ол жаратылысынан өзіне белгіленген орынға сай келеді