26. Өнімді өндіру және шығару талдауында қандай көрсеткіштер пайдаланылады және қалай есептеледі?

Өнім өткізу көлемі мен  өндіріс көлемі тығыз байланысты көрсеткіштер болып табылады. Шектеулі өндіріс мүмкіндігінде және шектеусіз  сұраныс шартында өнім өндірісінің  көлеміне басымдылық беріледі, ол өз кезегінде  сату көлемін анықтайды. Шартты-табиғи көрсеткіштер, құндық көрсеткіштер секілді, өнім өндірісінің көлемдеріне жалпылама сипаттама беру үшін қолданылады. Сонымен қатар өнімнің сапасын талдау көрсеткіштері; Өнім тиелуін және сатып өткізілуін талдау көрсеткіштері; Ырғақтылық жұмысын талдау көрсеткіштері қолданылады.

Өнім сапасы – бұл бұйымның параметрлік, пайдаланушылық, тұтынушылық, технологиялық, дизайнерлік қасиеттерін, оның стандартизациялану және унификациялану деңгейін, беріктілігін және төзімділігін сипаттайтын түсінік. Өнім сапасының жалпылама, жеке (индивидуалдық) және жанама көрсеткіштерін айыруға болады. Өнім сапасының кәсіпорын жұмысының құндық көрсеткіштеріне: тауарлық өнім шығарылымына (∆ТӨ), өнімді сатып өткізуден түсім шамасына (∆Т) және пайдаға (∆П) ықпалын анықтауға негізделген. Есептеу келесі түрде жүргізіледі: ∆ТӨ = (Б₁ – Б₀) × М₁, ∆Т = (Б₁ – Б₀) × ӨСӨV_n1, ∆П = [(Б₁ – Б₀) × ӨСӨV_n1] – [(ӨҚ₁ – ӨҚ₀) × ӨСӨV_n1], мұндағы: Б₀ және Б₁ – сәйкесінше сапаны өзгерткенге дейін және өзгерткеннен кейін бұйымның бағасы; ӨҚ₀ және ӨҚ₁ – сәйкесінше сапаны өзгерткенге дейін және өзгерткеннен кейін бұйымның өзіндік құны; М₁ – жоғары сападағы өндірілген өнімнің мөлшері;  ӨСӨV_n1 – жоғары сападағы өнімнің сатып өткізу көлемі. Өнім тиелуін және сатып өткізілуін талдау. Өнімнің сатып өткізілуін талдау әдістемесінің екі нұсқасы бар. Егер кәсіпорындағы түсім тауарлық өнімнің тиелуі бойынша анықталса, онда тауарлық өнімнің балансы келесі түрде болады:  ДӨ_б + ТӨ = СӨӨ + ДӨ_а. бұдан: СӨӨ = ДӨ_б + ТӨ – ДӨ_а. Егер түсім тиелген өнімге ақы төленгеннен кейін анықталатын болса, онда тауарлық балансты былай жазуға болады: ДӨ_б + ТӨ + ТҚ_б= СӨӨ + ТҚ_а + ДӨ_а, СӨӨ = ДӨ_б + ТӨ + ТҚ_б – ТҚ_а – ДӨ_а, Мұндағы:  ДӨ_б, ДӨ_а – сәйкесінше кезеңнің басы мен аяғындағы қоймалардағы дайын өнімнің қалдықтары; ТӨ – тауарлық өнім шығарылымының құны; СӨӨ – есеп беру кезеңдегі сатып өткізілген өнімнің көлемі; ТҚ_б,ТҚ_а – кезеңнің басы мен аяғындағы сатып алушылармен ақысы өтелмеген тиелген өнімнің қалдықтары. Ырғақтылық – жоспармен ескертілген көлемде және ассортиментте графикке сәйкес өнімнің бірқалыпты шығарылымы. Ырғақты жұмыс өнімнің уақытында шығарылуының және сатып өткізілуінің негізгі шарты болып табылады. Ырғақсыздылық барлық экономикалық көрсеткіштерді бұзады. Ырғақтылықтың жанама көрсеткіштері – мерзімнен тыс жұмыстар үшін үстеме ақылардың болуы, шаруашылық жүргізетін субъекттің кесірінен тұрып қалуларды өтеу, ақаулардан жоғалтулар, өнімнің жеткізбеушілігі және уақытында тиелмегендігі үшін айыппұлдарды төлеу, аяқталмаған өндірісітің және қоймалардағы дайын өнімдердің нормативтен артық қалдықтарының болуы. Ең тараған көрсеткіштердің бірі – ырғақтылық коэффиценті (К_ы). Оны ырғақтылық бойынша жоспардың орындалуына кіргізілген соманы өнімнің жоспарлық шығарылымына бөлу арқылы анықтайды. Ырғақтылық бойынша жоспардың орныдалуына өнімнің нақты шығарылымы, бірақ та жоспарланып қойылғаннан астам емес етіп кіргізіледі: К_ы = (∑(ӨШ_жі – ӨШ_{жет.ор.і})) / ∑ӨШ_жі, Мұндағы: К_ы – ырғақтылық коэффиценті; ӨШ_жі – і-ші кезеңдердегі өнімнің жоспарлық шығарылымы; ӨШ_оі – І-ші кезеңдегі өнім шығарылымы бойынша жоспардың жеткіліксіз орындалуы.  Ырғақтылық бойынша жоспардың орындалуын бағалау үшін тікелей және жанама көрсеткіштер пайдаланылады. Тікелей көрсеткіштер – ырғақтылық коэффициенті, вариация коэффициенті, бейырғақтылық коэффициенті, айлық шығарылымына қарай әрбір декада (тәуелік) үшін өнім өндірісінің үлес салмағы, тоқсандық шығарылымға қарай әрбір ай үшін өндіріліген өнімнің үлес салмағы, жылдық өндіріс көлеміне қарай әрбір тоқсан үшін өндіріліген өнімнің үлес салмағы, есеп беру айының бірінші декадасында шығарылған өнімнің алдыңғы айдың үшінші декадасына қатысты үлес салмағы. Басқарушылық талдау өнім динамикасын  және өнім өндірісін зерттеуден, базистік, цептік өсім темптерін және өсімді есептеу арқылы анықтауға болады. Сондықтан өндіріс көлемі және тауарды  өткізу көлемі сәйкестендіру бағасына негізгі базистік периодтағы бағалар  қолданылады.

Базистік  өнім темпі әрбір келесі деңгейдің алғашқы жылдық динамикалық қатарына қатынасы арқылы есептеледі, цептік- өткен көрсеткішке байланысты анықталады.

Орташа жылдық өсім темпін өнімнің және өнім өткізіліміне орташа геометриялық және орташа арифметикалық  арқылы есептеуге болады. Тауардың өндірісінің  және жөнелтілуінің оперативті талдауында факттық және оспарлық тауар  өндірісінің және жалдану көлемінің, 1 күндегі ассортименті (ай басынан  өсетін), жоспардан ауытқуы да негізге  алынады.

Тауар өндірісінің талдануы өнімді жеткізу келісім міндеттерімен  тығыз байланысты. Кәсіпорын үшін жоспарды орындамау пайданың азайып, штрафтарды төлеумен көрсетіледі. Сонымен  қатар бәсекелестік шартында кәсіпорын  өнім өткізу нарығын жоғалтып, өндіріс  көлемін төмендетуі мүмкін.Тауарды уақытылы жеткізбеу  тек кәсіпорын жұмысына, қорытындысына  ғана емес, сонымен қатар сауда  ұйымдарының, көлік ұйымдарына, алып сaтарлардың да жұмысына кері әсерін тигізеді.

Өнімнің өткізілімін талдау барысында айрықша көңілді мемлекеттік  тапсырыс бойынша міндеттерді орындау, жеткізумен байланысты және өнім экспортындағы  міндеттерді де ұмытпау керек.