57.Дисконттық құн.

Кәсіпкер тауар үшін белгілі соманы төлеуге міндетті, ал табыс бірден келе қоймай, бipнeшe жыл ішінде біртіндеп келуі мүмкін. Инвестиция салынған кезеңнен бастап, келешекте кәсіпркер канша табыс алатынын аныктау керек. Мұндай ecenтi жер жүзі тәжірибесінде дисконтирленген деп аталып, ал осы есептін қортындысы бойынша алынған, мөлшерді дисконтирленген немесе ағымдағы кұны деп аталады. Дисконтйрленген құн (Дк) қандай болмасын табыс (Т) белгілі 6ip кезенде (К) пайыздық ставкада (г) тең болады:

Т Т2 Т3 Тn n Ті

Д= —— + —— + —— +... —— = ∑ —— ,

(1+п) (1+п)² (1+п)³ (1+п) n і=j (1+п) n

Мұнда 1,2,3.. .n –жылдар, осы уақыт ішінде табыстың жылдар бойғы күтілу1 Т_ь Тз, Т₃..., Тп.

Бұл көрсетілген формуладан байқайтынымыз, дисконтирленген кұнның сомасы қандайда төмен жағдайда болса, оның мepзiмі ұзак болғанда, салушы осы арқылы ойлаған (Т) ізделетін соманы алуына, бұл жағдайда пайыздық ставка (т) жоғары болғанда табысқа қолы жетеді.

Жоғарыда айтылғанындай, салынған инвестицияның пайдалылығы, сұраныс бағасы мен ұсыныс бағасын салыстыру жолымен анықталады. Тауарға деген сұраныс бағасы (Сб) - бұл кәсіпкердің төлеуге жататын ең жоғарғы бағасы. Ол салынған инвестициядан күтілетін база табыстың дисконтирлген құнына тең: С_б=Д_к күтілетін таза табыс.

Осы жағдайда кәсіпкер инвестицияны бұл сомадан артық (сұраныс бағасынан) салуды көздейді, өйткені, олай болмаған күнде, оған ақшаны банкке пайызға салу пайдалырақ екенін түсінеді. Тауардың ұсыныс бағасы (Yб) сол өнімге кеткен өндірістік шығындары мен осы сатуға жұмсалған шығын көлемімен анықталады.

Осыдан, келесі қортынды жасауға болады: егер тауарға деген сұраныс бағасы ұсыныс бағасынан артық кетсе, онда кәсіпорынға қосымша тауар бірлігін игеруге тура келеді; егер сұраныс бағасы ұсыныс бағасымен тең болса, онда кәсіпкерге инвестициялық шешімінде - қосымша тауарды игеруге немесе игеруге бірдей қарайтынын көреміз; кәсіпкерге инвестицияны салу тиімсіз, егер сұраныс бағасы ұсыныс бағасынан төмен болған жағдайда, яғни

фирманың қабылданған инвестициялық стратегиясының соңғы қортынды шешімі сұраныс бағасы мен ұсыныс бағасының қатынасымен аныкталады.

58.Дисконттық құнды есептеу әдісі

Өтеу мерзімі - жобаланған пайда толтыру мезгілі деуге болады. Сонымен, таза пайда дегеніміз - табыста төлемдерді, одан қоса шығындар, пайыздар мен амортизацияны алып тастағаннан кейінгі сома. Салынған капиталды өзін-өзі өтеу кезенінде құрлысты кіргізуге не болмаса кіргізбей – ақ болады. Мысалы: 120,0 мың теңге салынса, одан жылына 40,0 мың теңге түседі делік. 120:40 = 3 жылда өзін-өзі өтейтін көрінеді. Келешек дисконттелген құнның күрделі пайызын мына төмендегі формуламен шығарамыз: S Р= ------------, (1+%)n Мұнда S - п – жылының соңындағы алынған көлем; Р - дисконттік құн; %-пайыздыкқұн; n - жыл саны; (1+%)n - дисконттеу құнының факторы. Мысалы: Егер біз бүгін инвестицияға 100,0 мың теңгені; жылына 10 ставкада, 6ip жылдан кейін 100,0 мың теңгеге (100%+10%) немесе 100000 теңге : (1+0,1) =110000 теңге.Екі жылдан кейін:100000 теңге : (1+0,1) • (1+0,1) =121000 теңге т.с.с. әpi қарай жыл сайын қосылады. Ол инвестицияны қайтару мерзіміне тікелей байланысты. Бұл үрдесті келесі мезгілдегі қосылатын табыстардың пайыздық қосындыларына келесі формуламен есептеге болады: Бк=Кк*(1+r)n Мұнда: Бк - дисконттеу коэффициенті немесе, болашақ ақша сомасы, болашақ құн; Кк- бастапқы (казіргі ағымдағы) құн; г-пайызставкасынемесетабыс мөлшері; п - табыстықосыпесептеудепжыл саны. 59.Өндірістік қуат, оның ұғымы, мақсаты.Кәсіпорынның өндірістік қуаттылығы – бұл белгілі уақыт мерзімінде шығарылған өнім бірліктерінің саны немесе көлемі. Белгілі уақыт мерзімінде алынған кәсіпорындар қуаттылығы тұрақты көлеммен есептеледі. Сондықтан өндірісті өзгерту шаралары бойынша өзгертулерді енгізу және бұйымдардың номенклатурасы өзгерту қажеттілігі туады. Қалыпты жетістік қуаттылығы – бұл бір жыл ішінде анықталған жағдайларда өндірілген өнім бірліктерінің саны, ол нарық конъюктурасын зерттеу кезінде қарастырылып сұраныс көлеміне қатысты болу керек. Қалыпты жетістік қуаттылығы қалыпты жұмыс жағдайларында жүзеге асады, ол құрал – саймандарды орнату есебінен, кәсіпорынның техникалық ережелерді сақтау (жұмыс кезінде қалыпты үзіліс уақыты, тоқтатулар, мейрам күндер;техникалық қызмет көрсетуге бөлінген уақыт; жұмыс ауысымы құрылымын талап ететін құрал – сайман ауыстыру; негізгі құрал – саймандарды бөлшектер бойынша қолдану еместігі) және басқару жүйесінде қолданылады. Номиналды максималды қуаттылық – бұл техникалық қол жеткізілетін қуаттылық – ол негізінен орнатылған құралдың қуаттарына қатысты болады және жеткізушімен кепілденеді. Өнімнің максималды шығаруына қол жеткізу үшін мүмкіншілік шектеріндегі жұмыстарды орындау керек, өндірісті қамтамасыз ету құралдарын жоспардан тыс қолдану, регламенттелген жұмыстар үшін өндіріс шығындарын қалыпты деңгейінің көшірілуіне алып келетін материалдар, детальдар, қор бөлшектері және көмекші құралдар қолданылады. Кәсіпорынның қажетті қуаттылығын анықтау техника – экономикалық зерттеу есебі кезінде жүзеге асады:-нақты бір бұйымның нарыққа ену деңгейі және сұранысты болжау;-талап етілген ресурстардың болуы; -өндірістің типтері (бірліктік және сериялық); -шығарылған өнімнің түрлері және көрсетілген қызмет түрлері; -қолданылатын технологиялар; -берілген өндіріс түрінің минималды рентабельділік мөлшері. Дамыған елдердің өнеркәсіптік экономиканың көптеген секторларында кәсіпорынның өндірістік қуаттылығы тез өсу тенденциясына ие болған. Ол өндіріс масштабының тиімділігімен шартталады. Үлкен және қуаттылығы инвестициялық шығындарды талап етеді. Олар кері төмен болады. Өйткені өнім көлемін ұлғайту өндіріс шығындарының төмендеуіне алып келеді. Қуаттылық – бұл белгілі кезеңдегі жүйенің максималды мүмкіндігі. Өндірістік қуаттылық өндірістің шығару мөлшерін күнтізбелік кезеңде (апта, ай немесе жыл) анықтайды. Кәсіпорынның (цех, участкінің) өндірістік қуаттылығы - бұл белгіленген мамандығына, өндірістің кооперациясына және жұмыс тәртібіне сәйкес, белгілі кезенде (бір жылда, тәулікте, ауысымда) максималды өнім шығаруға оған бекітілген еңбек құралдарының (машина, құрал-жабдық және өндірістік аудандардың технологиялық жиынтығы) мүмкіндігі. Өндірістік қуаттылық көбінесе, жоспарланған өнім шығару көлеміне сәйкес натуралды (натуралды-шартты) бірлікте, ал кей жағдайда құндық мағынада, станок-сағат ретінде есептелінеді. Кәсіпорынның өндірістік қуаттылығын есептеу үшін келесідей бастапқы мәліметтер қолданылады: 1. Құрал-жабдықтың саны, құрамы мен техникалық жағдайы және өндірістік аудандар туралы мәліметтер. Есепке кәсіби-техникалық оқыту үшін мамандандырылған учаскілер мен тәжірибе-эксперитменталды құрал-жабдықтар және резервтегі құрал-жабдықтардан басқа, негізгі өндірістің барлық қолда бар құрал-жабдықтары (оның ішінде жөндеуге, ақауға және модернизацияға байланысты әрекетсіздер санына жататындар) кіреді 2. Құрал-жабдық өнімділігінің техникалық мөлшері және шығарылатын өнімнің еңбек сыйымдылығы. Жаңадан салынған кәсіпорындар үшін құрал-жабдықтың өнімділігі негізінде құжаттық мөлшерлері, ал жұмыс істейтін кәсіпорындар үшін – өнімділіктің техникалық негізделген (құжаттық мөлшерден төмен емес) көрсеткіштері алынады. 3. Кәсіпорынның жұмыс тәртібі және құрал-жабдықтың жұмыс уақытының қоры. Есептеу кезінде максималды мүмкін жабдық жұмысының жоспарлы жылдық уақыт қоры алынады. 4. Шығарылатын өнімнің номенклатурасы және оның бағдарламадағы сандық қатынасы. Есептеуде шығарылатын өнімнің жоспарлы номенклатурасы мен ассортименті (еңбексыйымдылығы) қолданылады. Орташа жылдық қуаттылықты есептеу кезіңде өнім номенклатурасының өзгеру (азаю немесе көбею) есебінен қуаттылықты көбейту (азайту) көлемі толық өлшемде есептелінеді. 60.Өндірістік қуатты есептеу әдісі. Кәсіпорынның өндіріс қуаттылығы - бұл бегілі бip уакыт бір уақыт бірлігінде өндіріс жабдықтарын, өндіріс алаңын, прогрессивті технологияны қолдана отырып, еңбекті ұйымдастыруды тиімді және өндірісте өнім сапасын жоғары денгейге жеткізуді қамтамасыз етіп өнім көлемін барынша мол өндіру (жұмысты орындау, қызмет көрсету) деп түсінеміз. Ереже бойынша, өндіріс қуаттылығы, табиғи өлшем өнім өндірілуі көлемі жоспарланады. Мысалы, машина жасау зауытын өндіріс қуаттылығы жылдық машина өндірісі, жабдықтар, қосалқы бөлшектер өндіру негізінде саналады. Кәсіпорынның өндіріс қуаттылығы жабдықтар бойынша технологиялық және экономикалықнегізі қатынастары арқылы белгіленеді. Өндірістің қуаттылығын анықтайтын, негізгі элементтерге жататыны: - орнатылған машина, механизмдер, агрегатордыңт.б. саны; - кәсіпорындағы және цехтардағы өндіріс аландары; - кәсіпорынның жұмыс режимі; - машинаны, механизмдерді, агрегаттарды т.б. пайдаланудың технико-экономикалык мөлшepi. Кәсіпорынның жұмыс режімін, күнтізбе негізінде (Ук), нақты көрсетілген(Ун) жұмысының уақыт қоры негізінде жоспарлайды (тиімділігі) (Уж): Уж =[(УК - Д - M)AtaJJ- Ужж , Мұнда Ук- жабдықтың күнтізбе жұмыс уакыт қоры, күндер; Д - жыл бойғы демалыс күндер саны; М - жыл бойғы мейрам күндер саны; А -алмасу саны; taл - алмасудын ұзақығ, сағат; Ужж -жоспарлы жөндеуге, құрастыру, техникалыкқ қызмет керсетуге кеткен уақыт, сағат. Ун = [(Ук- Д - M)Atan,] Кәсіпорында үздіксіз жұмыс режимінде: Ук –Ун Кәсіпорында өндіріс қуаттылығы бip типтес жабдықтармен қаруланған жағдайдакелесіформуламен анықталуы да мүмкін. К = NTм Уж Мұнда: N - орнатылған жабдықтар бірлігінің саны; Тм - сол жабдықтың техникалық өнімділік мөлшері. Өндіріс қуаттылығын келесі түрлері бойынша ажыратуға болады: жобатапсырма сыныңбелгіленген, жобадағы қуаттылық кәсіпорынның жетекші өндіріс бөлімшелерінің қуаттылығы бойынша анықталу; бастапқы жоспарлау мезгілдегі анықталған кірістегі қуаттылық; жоспарлау мезгіл соңындағы белгіленген, қуаттылық; өндіріс бағдарламасын есептеу негізінде ортажылдық, қызметкерлер саны. 61.Қойма шаруашылығына қажеттілікті есептеу Қойманың жалпы алаң бөлмелері (Ржал)материалдар запас мөлшерінің жоғарғы есепте(Źmax), онда пайдалы алаңды ендіргенде (Рn)материалдар орналасқан немесе оларды сақталуға арналған тетік;шапшандық (оперативный) алаң (Рш), қабылдау- босату және іріктейтін алаң, оған кіретін жолдар жатады; Конструктивті алаң (Рк) онда қоршама колонналы, баспалдақ, көтергіштер т.б; қызмет көрсету алаң бөлмесі(Рқ): Ржал = Рn +Рш+Рк+Рқ Пайдалы алаңның, жалпы алаңға қатынасын – қойманың пайдалану коэффициенті деп атаймыз: Кn =Pn/Рж, Мұнда: К n-пайдалану коэффициенті;Рn-пайдалы алаң көлемі; Рж-алаңның жалпы көлемі. Пайдалы алаңның есебін жүктеме үлгісі бойынша шығарылады(материалдарды қатарда сақтау) немесе көлем өлшемімен (қатар-қатар үлдіріктерде сақтау). Пайдалы алаңға жүктеме үлесі бойынша анықтауда,қойма запасының ең жоғарғы мөшеріне (Zmax) 1м2 қойма еденінің алаңына (Ду) жүктеу мүмкіндігіне бөлу арқылы анықталады,яғни Рn= Zmax/Ду.Мұндай жағдайда жалпы алаң Рж =Рn/Кn. Пайдалы алаңның көлемдік өлшемі бойынша есптеудің алдында, ұя санын(Nұя) анықталады. Мұны анықтауда ең жоғарғы запастағы Zmax бір ұя санының көлеміне(Vұя) материал массасының көлемін (екг/см3) еспке ала отырып және ұяны толтыру коэффициентіне(Кт) бөлу арқылы анықталады. Nұя= Zmax/( Vұя е Кт) Керекті қатар-қатар үлдіріктер санын (Nүл ) жалпы ұя санына (Nұя)бір үлдіріктегі ұя санына (n) бөлу арқылы анықталады, яғни Nүл= Nұя/ n. Үлдіріктегі алаңды (католог бойынша) (Р)біліп, пайдалы алаңда анықталады: Рn= NүлР. Қалған қойма алаңдарының түрін құрлыс және технологиялық жобалау мөлшері бойыша анықталады. Шапшаңдық (оперативная) алаң қойманың жалпы пайдалы алаңның 40-70%құрайды. Зауыт территориясындағы қоймалардың орналасуы жүкті қысқа мерзім ішінде тасымалдау және оларды тез арада цехтарға жеткізуді қамтамасыз етілуі тиіс.Бұл жағдайда келесі мәселелер ескертілуі тиіс:Жүк тасқыны тура бағыттылықта, жүкті тасымалдаудың ыңғайлы және кіре беріс жолдардың жақсы байланыстылығы, сақталатын материалдардың басты цех- тұтынушыларға жақындығы, өрттен сақтандыру т.б. болуы. Қойма бөлмелері үлгіліктермен, көтергіш көліктермен, таразы және басқадай жабдықтармен қамтамасыз етілуі тиіс. Қойма жұмысында материалдарды сақтауға керекті жарықпен қамтылуы тиіс және қойманың сиымдылығын көбейту мәселесінекөңіл бөлу. Қазіргі кезде кейбір кәсіпорындарда механикаландырылған жеке автоматтан-дырылған қоймалар жұмыс істейді, онда бөлшектер жүйеге келген ыдыстарға сиғызылып автоматтанған штабелдермен жоғарғы үлділікте орналасқан бос ұяларға немесе қоймадан компьютер арқылы басқарылып көтеріп, беріліп отырады. Запас бөлшектердің орналасу деңгейі жөніндегі бағдарламаны компьютердің көмегімен алады. 62.Кәсіпорында көлікке  қажетілікті есептеу. Көлік құралын түрлерін таңдау– жүк айналым көлеміне, жүктің габаритіне және физикохимиалық қасиетіне, жолдың қашықтығы мен оның жағдайына, жүктердің орын ауыстыру бағыты және оны тиеу және түсіру, көліктеу арналуы, ғимараттың конструкциясы мен планировкасы, зауыд терроториясының рельефі т.б байланысты . Көлік құралын таңдаудағы, шешетін мәселе ол, жүк көтеру жабдықтары мен тара айналымын пайдалануға байланысты. Таңдалған көлік құралында техникалық сипаттама бергенде, олардың экономикалық мақсатына сәйкес , келесі көрсеткіштерді қолдану есебі толтырылады : көліктің сағаттықөнімділігі,1т жүкті тасылудыңөзіндік құны, бір рейіске кететін шығын, орта техн иикалық жылдамдықтағы жүру коэффиценті т.б . Таңдап алынған көлік құралдары , нақты өндіріс жағдайына сәйкес келуі керек , сонымен бірге барлық кәсіпорынның бөлімшелерінде белгіленген ырғақты а3 шығын жұмсай отырып көлікті пайдалану жұмысын белгіленген жұмысты қамтамасыз ету . Көлік құралының сандық есепте (с) жалпы түрдегі нәтежиеде тәулік бойғы жүк айналымын (Q тәу ) көлік бірлігінің жүк көтерулігі (q), жүк көтеруді пайдалану коэффиценті (к q) және тәулік бойғы рейіс саны (пр): С =[Qтәу / (q КqП р Q )]Кқол, Мүнда: Кқол – бір қалыпсыздық коэффицентін есептеу. Көлік құралының санынның есебін, олардың сағаттың Рс немесе тәуліктік Рт өнімділігі нәтежиесінде жасауға болады : С = [Qтәу / (Рс Fн)]Кқан немесе, С = [(Q тәу / Рт )]Кқол, Мұнда: Fн – тәулікте көлік құралының жоспарлы жұмыс уақыты. 63.Кәсіпорында энергетикалық шаруашылықтағы қажеттілікті есептеу. Энергетикалық шаруашылықтың негізгі міндеті сенімді және үздіксіз кәсіпорынды барлық энергия түрімен белгіленген мөлшерде төменгі шығынмен қамтамасыз ету. Энергоресурстарды қолдану көлемі мен құрамы, кәсіпорынның қуаттылығына, өндірілетін өнім түріне технологиялық үрдісін, сонымен бірге кәсіпорының аудандық энергожүйелерімен қарым- қатынасына байланысты. Өндірісте (сұраныс ) пайдаланатын электроқуат тәуелділіктің сағат бойынша, күн, апта және басқадай күнтізбе мезгілдерінде пайдалану біркелкі емес. Сондықтан, өндірісте барлық энерго түлері, тікелей кәсіпорынның пайдалану режиміне байланысты кәсіпорынның энергетикалық шаруашылығы екі бөлімге бөлінеді- жалпы зауыдтық және цехтық болып. Жалпы зауытқа – қуатты қайта құру жүйесі арқылы бірнеше арнаулы цехтарды(бөлімшелерді) бірлестіріп- электрокүш, жылу күші, газ, электромеханикалық жүйелер жатады. Цехтар құрамы өндірістің энергосиымдылығына және зауыттың сыртқы энергожүйелеріне тәуелді. Ірі және орта машина жасау кәсіпорындарында энергетикалық шаруашыылқты бас энергетик басқарады. Кішігірім кәсіпорындарда барлық энергошаруашылықты бірлестіріп бір–екі цех немесе бөлімшелердегі бас механик қызметтері басқаруы мүмкін. Цехтағы энергошаруашылық бөлімі бастапқы энергоқабылдаушы (энергияны тұтынушы- пештер, станок, көтергіш- көлік жабдықтары т.б) цехтың қайта құру қондырғылары мен ішкі цехтағы бөліну сеттерін құрайды. Энергетикалық ресурстадың режим экономикасын алдын- ала керктігін энергияны мөлшерленуін энергоқолданушы белгілейді. Мөлшер- дифференцирленген жіктеу және іріленген болып бөлінеді. Дифференцирленген мөлшерді және агрегаттар бойынша, жеке бөлшектер және басқадай өнім өлшем бірлігіне белгіленеді: Іріленген- бөлімшелер, цех бойынша және кәсіпорын бірлігіне немесе шартты өнім бірлігіне белгіленеді. Іріленген мөлшер 1т дайындама жинақталған бөлшек бұйымға, құрастырылған бірлік немесе бұйымның 1000 теңге өніміне есептеуледі. Техникалық мөшерді негіздеуде есптеу операция әдісі бойынша анықталады. Кәсіпорын бойынша энергияның жалпы шығыны (Qэн.ж) шартты түрде екі бөлімге бөлінеді- тәуелділікте (айнымалы) (Qэн.а) және тәуелсіздікте (тұрақты) (Qэн.т) өнім шығару көлеміне қарай. Жалпы жағдайда айнымалы бөлімі негізгі технологиялық опрацияны орындауға арналған барлық энергия түлерінің шығынын құраса, ал тұрақтауға- жарық шығындары, ауа үрлеуіш (вентиляция) жетектері, жылыту, ауаны конденсациялау т.б. Айнымалы бөлігіндегі энергия шығынын уақыт негізіне жабдықау жұмыс уақытын іріленген жағдайға немесе тіпті анықтау- мөлшер жиынтығы бойынша анықталуы мүмкін. Бірінші жағдайдағы әдісте, жабдықтар жұмыс жағдайы бойынша топтастырылады пайдалану мерзіміне, қуаттылығына, жүктеу дәрежесіне қарай және басқадай факторларын ескереді. Мысалы, жабдық топтары бойынша элетроқуаттық күш шығынына қарай Квт.сағ. Qэн.т=Қэн.б FнRқRу/(η1 η2) Мұнда: Қэн.б-жабдықтардың топтар бойынша қуттылық жиынтығымен белгіленген, Квт; Fн- жабдықтардың қуаттылығы бойынша ескерілетін жүктеу коэффициенті; Rу- жабдықтарды пайдаланудың бірдей еместігін ескертетін уақыт бойынша коэффициенті; Rқ- жабдықтардың қуаттылығы бойынша ескерілетін жүктеу коэффициенті. η1 η2- тиісінше двигательдің (КПД- коэффициент действия) ескеретін және желідегі ысырап коэффициенттері. Энергияның жиынтық мөлшері бойынша: Qэн.т=Qэн.мөл .Nө мұнда :Qэн.мөл- әр 1000 теңгеге жиынтық мөлшер шығыны; Nө- өнімді шығару бағдарламасы, мың тен. Тұрақты бөлімінің шығынын, сол сызықты есептеу әдісімен, жарық беру мөлшері бойынша бөлшектерді жылыту т.б анықтауы мүмкін. Электроқуатқа және энергоқолданушының сұранысын баланстық әдіс жоспарлау негізі арқылы анықталады. Есеп балансында шығыс жағын баланстағы жоспарланған энергияға керктілікте барлық өндіріс, шаруашылық- тұрмыстық және өндірістік емес кәсіпорынның жұмысына жұсалатын энергия көрсетілсе,ал кіріс жағына- бұл көздерді жабу талабын – энергияны және отынды аудан жүйесінен, кәсіпорынның өндірілген энергиясы көрсетіледі. Кәсіпорында энергиямен қамтамасыз етудің негізгі жоспарлану формасы жылдық энергия балансы деуге болады. Мұнда, әртүрлі энергия түріне қарай тәуліктегі пайдалану графигі арқылы, күнтізбе мезгіліне (сезонға) пайдалану мөлшерін анықтау. Энергетикалық шаруашылығын дамыту мен жаңалаудың негізгі бағытына, әсіресе машина жасау кәсіпорындарында энергиямен қамтуды орталықтандырылған жүйеге көшу, оларды ірілендіру, энергияны пайдалануды техникалық негізделген мөлшер шығыны, энергияны қолданушылардың үнемді қолдануы,энергияның екінші қайтара ресурстары, энергияның дәстүрсіз түрлерін, өндіріске тиімді жөндеуді ұйымдастыру әдістерін, ендіру және жабдықтарға техникалық қызмет ету, өндірісті автоматтандыру арқылы басқару және энергияны тұтыну жұмыстарын айтамыз. 64.Жұмысшыорнынесептеу. Мамандандыру принципі (жұмысшы орны)-бұл жұмыс әрбір жұмысшы орнында жұмыс түрінің операция санын қысқарту Егер бір өндіріс бөлімшесінде әртүрлі операция бекітілсе, онда өндіріс үрдісін қайтажөндеу, қайта құруға әкеліп, жұмыс уақытының ысырабын өсіреді.Сондықтан, бұл мәселені шешудің жолы, ол мамандандыру үрдісін қолдануды керек етеді. Жабдыққа толық жүктеу арқылы элементті өндеуде тек бір бұйым жүктелген жағдайда немесе бір операцияны істеген жағдайда жұмыс уақыты үнемделеді. Өндіріс үрдісін мамандандыру деңгей санын мамандану коэффициенті мың (км) сипатталынып, оны төмеңгі формуламен анықтауға болады : Км = Сбүй/ Жорн Мұнда: Сбүй - өндіріс бөлімшелерінде талдау мезгілінде (ай,жыл)бұйым операциясын өңдеу саны; Жорн -өндіріс бөлімшелеріндегі (бөлімше,цех).Бұл көрсеткіш талдау жасау мезгілде жабдықтарды қайта жөңге келтірудің жылдық орта санына сәйкес келеді. Жұмысшы орнын ұйымдастырудың ерекшелігі келесі жағдаймен қорытындалады: жұмыс басталар алдында станоктер жөнге келтіреді, сонымен бірге үздіксіз жұмысты қамтамасыз етуде жұмысшыға барлық керекті жарақтар мен тораптар қамтылуы тиіс; тетіктерді тасымалдау тоқтаусыз іске асқытрулуын және жұмысшылар орындарында басқадай артық запастағы дайындамалар болмауы тиіс. Бөлімшелерді жоспарлауды жақсарту. Жұмыс түрі бойынша бөлімшелерді жоспарлау жеке өндіріс сипатына қарап жасалынады. Бұл жағдайда бөлімшелер біртекті станоктармен құралады: мыс. токарлық, фрезарлық т.б. бөлімшелердің цех алаңында орналасу ретін көпшілік тетіктердің типтеріне қарап анықталады. Тетіктердің орын ауысуын жоспарламағанда қашықтығы жақын және оның бағытын бұйымды дайындап бітетініне ғана қарап орналастыруды жоспарлаған дұрыс. Жұмысшы орнының жүктеу коэффициенті (Кж) формула бойынша анықталады. Кж = Се-Сқа 65.Өндірісті ұйымдастырудың топтар әдісі. Өндірісті ұйымдастыруды жаңалау және жобалау кеңестігінде уақыт кезеңінде өндіріс үрдісі элементтерінің негізгі тиімді үйлесу ережесімен қабыл алудың жиынтығын-өндіріс ұйымдастыру әдістері деп түсінуге болады. Өндірістің жеке ұйымдастыру әдісінде өнімді өндіру жекелген жағдайда немесе оны аз сериялы өндірісте орындау. Мұндай жағдайда: жұмыс орнында маманданудын, жоқ болуы; кең әмбебап жабдықтарды қолдану, тек оны өзінің функциясында пайдалану. Жұмыс орнында қызмет ету жағдайы, жұмысты бірғана аспаппен тұрақты қолданып, тозған және сынған торапты мезгілімен ауыстыруды керек етеді. Өндірісті ұйымдастырудың топтар әдісі Бұл әдісте, жектелген конструктивті номенклатурадағы және бір түрлі технологиялық бұйымдарда қайтадан дайындалатын партиялы бұйымдарды жасауда қолданады. Әдістің маңызы бөлімшелергдегі әртүрлі технологиялық жабдықтардың топтастырылып тетік топтарын өңдеу бір жүйеге келтірілгетін технологиялық үрдісте жұмыс істеу. Мұндай өндірісті ұйымдастырудың нышанын сипаттағанда; өндіріс бөлімшелерінің жеке бөлшек бойынша мамандану; арнаулы жасалынған график бойынша өндірісте партиялап тетік шығару; қатарластырылған -дәйіктілік операция бойынша тетіктер партиясының жүру жолы; бөлімшелердге (цехтарда) аяқталған комплексті жұмыс технологиясын орындау. Енді өндірісті ұйымдастырудың топтар негізгі кезеңдерін қараймыз. Бөлшектерді конструктивті технологиялық жіктелуі. Әртүрлі конструкциядағы және көп рет қолданатын, машина бөлшектері көп болуына қарамастан конструктивті, өлшем мөлшері және технологиялық белгісіне қарай сәйкестік жағы бар. Осы жүйені пайдалана отырып, бұл жалпы белгісі бойынша тетіктері біріктіру жағын анықтап белгілі топқа бөлуге болады. Біріктіруде жалпы қолданатын жабдықтар мен технологиялық үрдісін бірітіру сапасын топқа, біртиптес жабдықтау жұмысын айтуға болады. Бекітілген бөлімшеге тетік топтарымен ең соңғы жабдықтау, еңбек-сиымдылығын және оның өндіру көлемін, салыстымалы еңбексиымдылық көрсеткішімен есепке ала отырып іске асырылады (Жт): Жтет = Мұнда Жтет= тетік топтарын жабдықтау; Nі-жоспарлы мерзімдегі i–й тетіктерді шығару көлемі, дана; Коі-технологиялық үрдісі бойынша і-й тетікті өңдеу операция саны; tqij- j-й операция бойынша і-й тетікті даналап өңдеу уақыты, мин; Koj-норманы орындау орта уақыт коэффициенті FT- j-й топтағы бір станоктың жұмыс уақыт фондасының тиімділігігі Көрсетілген көрсеткішпен, жеке тетіктер бойынша талданатын жиынтықта есептеп шығарылады. Жабдықтарға қажеттілікті анықтау . Әрбір топтарға жыл бойғы бағдарламаға белгіленген өнім шығаруға керекті жабдық бірлігінің санын бағалауда төменгі формуланы қолданамыз. , Мұнда Ксоі – жұмыс орнында і-дегі орындалатын операция саны. Кжо – бөлімшелерде немесе цехте жұмысшылар саны. Қабылдаудағы станок санын, алынған мәнді(Sрi) дөңгелектеу жолымен бүгінге дейін белгіленеді. Мұндай жағдайдағы бір станокқа жүктеу 10% -дық есепте ұйғарылады. Топтар бойынша (Кж j) жабдықтың орта жүктеу коэффициентін және жалпы бөлімшеде (Кжі) есептеуге болады: ; Мұнда Sei–жабдықтар тобын бойынша есепті станок саны; Sқаj-қабылданған станок саны; Һ-бөлімшелерде жабдықтар тобының саны.

66. Өндіріс әдісі.Адамзат баласы өз басынан әр түлі қоғамдық өндіріс әдістерін өткізгені тарихтан белгілі. Олардың даму дәрежесін сиппайтын ортақ көрсеткіш бар. Ол-еңбек құралдары. Экономикалық дәуірдің айырмашылығы не нәрсе өндірілетіндігінде емес, оны қалай және қандай еңбек құралдарымен өндірілетіндігінде. Шындығында еңбек құралы қоғамның өсу дәрижесін анықтайды. Ұзақ мерзімді қамтыған қоғам дамуының тарихы, еңбек құралдарының даму тарихы десе де болады.Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс сонау ерте заманнан басталған еңбек құралдары дамуының түпкі нәтижесі және шарықтау шегі Материалдық игіліктерді жасап шығаратын процесс өндіріс деп аталады. Өнім өндірісінде адам табиғат объектеріне әсер етеді, оларға өзінің материалдық қажеттерін қанағаттандыратындай форма береді. Айтқандай, өндіріс дегеніміз тікелей тұтыну үшін, немесе, өндірісті әрі қарай жүргізу үшін, табиғат заттарын өндеу болып табылады. Өндірістің осы қызметі онын әлеуметтік формасы қандай болмасын сақталады. Игіліктерді дайындауға қатысатын факторларды аныктап білу маңызды мәселе болып табылады. Экономмкалық теорияда өндірістін, мүмкіндігі мен нәтижелілігіне шешуші әсер ететін ерекше маңызды элементті, немесе объекті, өндіріс факторлары деп атайды. Өнім өндіруде пайдаланатын осындай факторлар өте коп болады. Және әр жекелеген өнімді өндіруге икемделген өзіндік факторлар болады. Сондықтан оларды біріктіріп, топтастыру қажет. Факторларды бөліп, топтастырудың көптеген әдістері бар. Қоғамдағы экономикалық қатынас – күрделі ұғым. Бір жағынан, олар адамдардың табиғатқа қатынасын, адамның табиғатпен өзара әрекетпен көрсетеді. Бұл қатынас табиғи ресурстарды рационалдық пайдалану бойынша болып табылады. Өндіріс – қоғамның өмір сүруі және дамуы үшін қажетті материалдарды, өнімдерді шығаратын процесс. Өндірістің дамуын еңбек құралдарынан, еңбек заттарынан және басқада мақсатпен жасалатын жұмыс процесінен тұратын еңбек ету жағдайынан көруге болады. (Еңбек құралы – техникалар өндіретін; Еңбек заты – шығарылатын өнім.)

67.Өндірісүрдісініңқұрылутәртібі. Қазіргі ғылыми – техникалық үрдісте негізгі өндірісті үйымдастырудың тиімді принциптері маңызды роль атқарады . Өндірісті ұйымдастыруда жалпы заңдылықта жаңа өнімді жасау үрдісінде өндірісті тиімді ұйымдастыру негіз бола алады: ● Кәсіпорынның алдына қойған мақсаты,өндірісті ұйымдастырумен оның сәйкестігі; Өндірісті ұйымдастыру формасы мен әдістерінің сипаттамасы және оның материалды –техникалық бағасының сәйкестігі; Нақты өндірістік–техникалық және экономикалық жағдайға бейімделуі; Өндіріс үрдісі мен жұмысшылар еңбегін ұйымдастыру ерекшіліктері мен сипатының өзара сәйкес келуі. т.б Жаңа бұйымды шығару үрдісіндегі ерекшіліктерін ескере отырып, өндірісті дайындау жүйелерін құру және жаңалауда бірнеше өзгешелік принциптерін басшылыққа алуға болады:Кешенді принципі, мамандандыру үрдісі (жұмысшы орны), ғылыми - технологиалық және өндірістік интеграция, құжаттардың жиынтығы мен бұйым құру бөлшектерінің принципі, пропорцианалдық, қалыптылық, (ырғақтылық) немесе бірқалыптылық, ұздіксіз, қатарластыру, тура дәлділік . Кешенді принципі - өндірісті орындау бойынша жұмыс жүргізуде бірегей жоспар бойынша, барлық үрдістерді қамтуда ғылым- зерттеуден бастап, жаңа техниканы игеруге дейіңгі және бұл жағдайға техникалық, ұйымдастыру, экономикалық және басқадай пайда болған мәселелерді ескеретін кешен Ғылыми- технологиалық және өндірістік интеграция. Жалпы мақсаттағы көптеген мамандалған бөлімшелер мен орындаушылардың бірдей жетістікке жетуін қамтамасыз етудегі жиынтығын көрсететін жұмыс. Құжаттардың жиынтығы мен бұйым құрал бөлшектерінің принципі –кешенді жұмыстарды бір мезгілде орындауда, әрі қарай оларды жалғастыруға құжаттардың толық жинағы немесе бұйымның құрам бөлшектері болуы. Мамандандыру принципі (жұмысшы орны)-бұл жұмыс әрбір жұмысшы орнында жұмыс түрінің операция санын қысқарту Егер бір өндіріс бөлімшесінде әртүрлі операция бекітілсе, онда өндіріс үрдісін қайтажөндеу, қайта құруға әкеліп, жұмыс уақытының ысырабын өсіреді.Сондықтан, бұл мәселені шешудің жолы, ол мамандандыру үрдісін қолдануды керек етеді. Жабдыққа толық жүктеу арқылы элементті өндеуде тек бір бұйым жүктелген жағдайда немесе бір операцияны істеген жағдайда жұмыс уақыты үнемделеді. Өндіріс үрдісін мамандандыру деңгей санын мамандану коэффициенті мың (км) сипатталынып, оны төмеңгі формуламен анықтауға болады : Км = Сбүй/ Жорн Мұнда: Сбүй - өндіріс бөлімшелерінде талдау мезгілінде (ай,жыл)бұйым операциясын өңдеу саны; Жорн -өндіріс бөлімшелеріндегі (бөлімше,цех).Бұл көрсеткіш талдау жасау мезгілде жабдықтарды қайта жөңге келтірудің жылдық орта санына сәйкес келеді. Пропорцианалдық принцип -өндіріс үрдісін ұйымдастыруға, барлық бөлімшелерде немесе кәсіпорында, өндірісті дайындауға белгіленген мезгілде, жоспарға қаралған, өндіріс жобасын орындауда, бірдей еңбек өнімділігінде жұмыс атқарып, онда қатысатын бөлімшелердің жұмысын қамтамасыз ету. Өндіріс үрдісінде пропорцианалдық коэффицентін (Кпр) формула бойынша анықтауға болады. Кпр = Өжаб /Өқ Мұнда Өжаб – нақтыоперацияны орындауды қолданғандаөндіріс бағытындағықұрамдар жабдықтардың өнімділігі; Өқ - Өндіріс қуаттылығының бағыты.

68.Өндіріс үрдісін ұйымдастыруды негізгі принциптері. Қазіргі ғылыми – техникалық үрдісте негізгі өндірісті үйымдастырудың тиімді принциптері маңызды роль атқарады . Жаңа бұйымды шығару үрдісіндегі ерекшіліктерін ескере отырып, өндірісті дайындау жүйелерін құру және жаңалауда бірнеше өзгешелік принциптерін басшылыққа алуға болады:Кешенді принципі, мамандандыру үрдісі (жұмысшы орны), ғылыми - технологиалық және өндірістік интеграция, құжаттардың жиынтығы мен бұйым құру бөлшектерінің принципі, пропорцианалдық, қалыптылық, (ырғақтылық) немесе бірқалыптылық, ұздіксіз, қатарластыру, тура дәлділік . Кешенді принципі - өндірісті орындау бойынша жұмыс жүргізуде бірегей жоспар бойынша, барлық үрдістерді қамтуда ғылым- зерттеуден бастап, жаңа техниканы игеруге дейіңгі және бұл жағдайға техникалық, ұйымдастыру, экономикалық және басқадай пайда болған мәселелерді ескеретін кешен Ғылыми- технологиалық және өндірістік интеграция. Жалпы мақсаттағы көптеген мамандалған бөлімшелер мен орындаушылардың бірдей жетістікке жетуін қамтамасыз етудегі жиынтығын көрсететін жұмыс. Құжаттардың жиынтығы мен бұйым құрал бөлшектерінің принципі –кешенді жұмыстарды бір мезгілде орындауда, әрі қарай оларды жалғастыруға құжаттардың толық жинағы немесе бұйымның құрам бөлшектері болуы. Мамандандыру принципі (жұмысшы орны)-бұл жұмыс әрбір жұмысшы орнында жұмыс түрінің операция санын қысқарту. Егер бір өндіріс бөлімшесінде әртүрлі операция бекітілсе, онда өндіріс үрдісін қайтажөндеу, қайта құруға әкеліп, жұмыс уақытының ысырабын өсіреді.Сондықтан, бұл мәселені шешудің жолы, ол мамандандыру үрдісін қолдануды керек етеді. Жабдыққа толық жүктеу арқылы элементті өндеуде тек бір бұйым жүктелген жағдайда немесе бір операцияны істеген жағдайда жұмыс уақыты үнемделеді. Өндіріс үрдісін мамандандыру деңгей санын мамандану коэффициенті мың (км) сипатталынып, оны төмеңгі формуламен анықтауға болады : Км = Сбүй/ Жорн Мұнда: Сбүй - өндіріс бөлімшелерінде талдау мезгілінде (ай,жыл)бұйым операциясын өңдеу саны; Жорн -өндіріс бөлімшелеріндегі (бөлімше,цех).Бұл көрсеткіш талдау жасау мезгілде жабдықтарды қайта жөңге келтірудің жылдық орта санына сәйкес келеді. Пропорцианалдық принцип -өндіріс үрдісін ұйымдастыруға, барлық бөлімшелерде немесе кәсіпорында, өндірісті дайындауға белгіленген мезгілде, жоспарға қаралған, өндіріс жобасын орындауда, бірдей еңбек өнімділігінде жұмыс атқарып, онда қатысатын бөлімшелердің жұмысын қамтамасыз ету. Өндіріс үрдісінде пропорцианалдық коэффицентін (Кпр) формула бойынша анықтауға болады. Кпр = Өжаб /Өқ Мұнда Өжаб – нақтыоперацияны орындауды қолданғандаөндіріс бағытындағықұрамдар жабдықтардың өнімділігі; Өқ - Өндіріс қуаттылығының бағыты.

69.Кәсіорыныңөндірісқұрлымы.

Кәсіпорынның өндіріс құрылымы дегеніміз - кәсіпорында құрам және өзара байланыстағы өндіріске кіретін бөлімшелерін айтамыз . Кәсіпорында өндіріс үрдесін іске асыруда негізгі, көмекші цехтар және қызмет көрсететін шаруашылықтардан тұрады. Кәсіпорында өндіріс бөлімшелері бөлініп, өзінше цехка, бөлімшелерге, қызмет етуге өздерінің орналасу принципіне қарай, өзара байланыс жасай, кәсіпорын өндірісініңқұрылымын құрайды. Мұнда, кәсіпорын өндіріс құрылымында ішкі зауыт, жеке цехтар, бөлімшелер т.б еңбек бөлісінде, мамандануды анықтайды. Әрбір ірі кәсіпорындарда бөлінген өзінше цехка, қызмет көрсету, шаруашылыққа және төмеңгі бөлімшелер ретіне қарай учаскіге, бөлімшелерге, жұмысшы орнынажіктеледі. Жұмысшы орны – бұл зауыттағы бастапқы өндіріс құрылымының буыны. Цех– бұл зауыт бөлімшелерінің негізгі өндірісі.Әрбір цехтар өздерінің мамандануына сәйкес, өндіріс үчаскісіне тиісті белгілі бөлімінде жұмысын орындап, арнаулы бұйымын шығарады. Кәсіпорын цехтары, әсіресе ірі кәсіпорында цехтар, өзінше бөлінеді: негізгі көмекші,қызмет көрсетуші, және жанама цехтар болып . Негізгі цехта – бұл цехта сапа жағынан өзгеруі немесе еңбек заттарын өңделіп, дайындалып біткен өндірілініп топтастырылған үрдесі. Көмекші цех тікелей өнім өндіруге қатыспайтын, ол тек, негізгі цехтың жұмысына жағдай туғызатын цехты айтамыз,- мысалы, жөндеу, аспап әлектр цехтары жатады. Қызмет көрсетушілер - негізгі және қосымша, көмекші цехтардың жұмыстарын орындайтын; мысалы, қойма шаруашылығы, көлік шаруашылығы т.б. Жанама цехтар негізгі өндіріс қалдықтарын пайдалану және өңдейтін мысалы, тауарды халықтың тұтыну цехы жатады . Кәсіпорынның өндіріс құрылымы – тұрақты емес ол өндірістің номенклатурасы, ассортименті және өндірілетін өнім саны, техниканың технологиялық және өндірісті ұйымдастыруда жаңалануына байланысты өндіріс құрылымы өзгеріп отырады. Әрбір кәсіпорынның қызметін негізгі өнімді дайындауға бағытталған жұмыстарды орындауда бөлшектердің өзара байланысын; негізгі қосалқы және қызмет көрсетуші етіп өндіріс үрдесін бөлуге болады . Негізгі үрдес әстілі дайындайтын, өңдейтін және құрастырушы сатыдан тұрады . Дайындайтын сатыда – шыңдау, құю,қалыптау (қаңылтыр металдан) жұмыстарын жасаудан кейін ереже бойынша, сол кәсіпорында әрі қарай өңдеу жұмысына беріледі . Өңдейтін сатыда дайындама немесе материал өңделуге жатады, осының қорытындысында олар дайын бөлшектерге айналады. Бұл сатыда өндіріс үрдесінің механикалық, термиалық цехтарға жүргізіледі . Құрастырушы саты - бұл үрдісте бөлшектер мен тораптар құрастырылады одан кейін дайын бұйым жинақталады. Қосалқы үрдесте, мысалы машина жасауда: жабдықтарды жөндеу, үйлер, ғимараттар; техникалық жабдықтау, жөндеу және дайындау; өндіру және барлық энергия түрлерін беру ( электірлік , жылу, қысынған ауа). Өндіріс құрылымының түрлері Әрбір өндіріс жағдайында жұмыстың тиімділігіне жетуге, кәсіпорынның өндіріс құрылымының түрлерін таңдау орынды. Негізгі цехтардың мамандануы өндіріс құрылым түрлері нің бес түрі кең таралған: Толық технологиалық циклде істеитін зауыт – мұнда барлық цехтардың жиынтығының болуы – дайындайтын, өңдейтін және жинақтайтын; Жинақтаитын зауыд түрі,- мұнда бүйымды шығаруды басқа маманданған кәсіпорын өндірген бөлшектер, тораптар мен агрегаттар ды жинақтау . Механикалық жинақтау түріндегі зауыт мұнда басқа кәсіпорындардың дайындаған бұйымдары арқылы машина бөлшектерін жинақтау. Маманданған зауыт, тек қана өндірісте дайындаумен айналысатын, мыс, металды құю, металды шыңдау т.б . Жекелеген бұйымдарды даярлайтын маманданған заыу, мыс, тіреу, тиісті дөңгелек, подшивниктер, т.б қосалқы бөлшектер жасауға маманданған.

71 Кәсіпорынның өндірістік бөлімшелері, цехтар, бөлімшелер, қызмет көрсетуші шаруашылықтар мен жұмыс орындары (өндірістік үрдіске тікелей немесе жанама қатысушы) арасындағы байланыстар жиынтығы өндірістік құрылымды құрайды. Ол еңбек өнімділігінің, өндіріс шығындарының деңгейін, материалдық өндірістің техника-экономикалық және географиялық жағдайы мәліметтері бойынша табиғат байлықтарын және техникалық тиімділігін анықтайды. Кәсіпорынның ұтымды өндірістік құрылымын құру келесі тәртіппен жүргізіледі: А) кәсіпорынның цехтар құрамын және оның берілген өнімді өндіруді қамтамасыз ететін қуатын анықтау; Б) әрбір цехтың және қоймалардың орналасатын өндірістік алаңдарын есептеу; В) кәсіпорынның ішіндегі барлық тасымалдау жұмыстарының сыртқы жалпы орталық жолдармен өзара байланысын жоспарлау; Г) өндірістік үрдістің орындалуына байланысты еңбек затттарының цехтар арасындағы ең қысқа маршрутын белгілеу және т.б. Өндірістік бөлімшелерге – цехтар, бөлімшелер, негізгі өнімді сынау, бақылау, тексеру жүргізетін зертханалар, комплекстік бұйымдарды, материалдар мен жартылай фабрикаттарды, пайдалану кезінде жөндеуге және бұйымдаррға қызмет көрсету үшін қажетті запас бөлікктері, технологиялық мақсаттар үшін керекті өндірілетін энергияның түрлері және тағы басқалары жатады. Жұмыскерлерге қызмет көрсететін бөлімшелерге тұрмыстық-коммуналдық бөлімдер, олардың қызмет түрлері, асханалар, буфеттер, бала-бақшалар мен демалыс үйлері, профилакторийлер, дәрігерлік пункттер, спорт қоғамдары, өндірістік біліктілікті көтерумен айналысатын техникалық оқыту бөлімі мен оқу орындары жатады.Өндірістік үрдістің жіктелуі де кәсіпорынның өндірістік құрылымын көрсетеді. Өндірісті ұтымды ұйымдастыру және ыңғайлы басқару қағидасы бойынша кәсіпорынның өзара байланысты бөлімшелерінің жекелену жүйесі де оның құрылымын анықтайды. Осыған орай өндірістегі мынадай бөлімшелерді атап өтуге болады:кәсіпорын;өндірістік бірліктер;цехтар;ағындық жүйелер;секциялар (бөлімшелер); жұмыс орындары.Кәсіпорынның негізгі құрылымдық бөлімшесіне цех жатады. Цехта маманданудың заттың белгісіне қарай толық өндірістік үрдіс орындалады да, өнім өндірудің көп белгісі немесе толық өндіру жұмыстары жүзеге асырылады. Цехтардың өндірістік-шаруашылық дербестік белгілері болуы керек. Өндірісті дайындау құрылым жүйесінде ұйымдастырудың тиімділігін жасау – оны ұйымдастыру үрдесі ғылымды пайдалану негізінде болуы тиіс.

72. Бөлімшелердің жеткілікті толық істеп шығару қабілетін, олардың жүктеу коэффицентін анықтау арқылы еңбек ресустары жабдықтар , алаңның коэффиценттерін

есептеледі.

Еңбек ресустары бойынша бөлімшедегі жұктеу коэффицентін анықтауға төмендегі формуланы қолданамыз:

Мұнда: t жос, tн – жоспарлы және нақты бөлімшелерге белгіленген бір айға, тоқсанға, жылға, жұмысты орындаған еңбек сиымдылығы; мөлшер сағат;

Ком – еңбек мөлшерін орындау коэффиценті; Жжос, Жн– жоспарлы және нақты бөлілімшелердегі жұмысшылар саны, адам.

Бөлімшедегі жабдықтар бойынша жүктеу коэффиценті

Мұнда: Е ең- белгілі бір мезгілде сол жабдықты қолданудың нәтежиесіндегі орындалған жұмыстың сыиымдылығы.

Фн – мөлшер сағ ауысуды қабылдаған мезгілдегі жабдықтың нақты жұмыс уақытын қоры, сағ;

Кө - өңдеу мөлшерінің коэффиценті :

Бөлімшедегі алаң бойынша жүктеу коэффиценті:

Мұнда: S жос – еңбек ресустарына және жабдықтар санына жоспарлы есеп бойынша керекті алаң, м² ;

S жоқ – нақты ғылыми, техникалық және өндіріс бөлімшелерінің нақты алаңы, м^2. Өндіріс құрылымын жобалағанда, бөлімшелердің нақты орындау мүмкіндігін, жоспардағы мен салыстырып, жұмысты және ресустарды қайта бөлу есебінен теңестіріледі. Мұнда негізгі көрсеткіш жұмыстың еңбек өнімділігін көтеру, жабдықтардың ауысу жүмысына мән берілуі тиіс .

73. Өндіріс циклі- дегеніміз бұйымды өндіріске жіберу кезегімен бастап, оны толық дайындағанға дейінгі, жинақталынған, қабылданған және қоймаға өткізілгенге дейінгі аралықтағы уақытты айтуға болады. Өндіріс циклінің ұзақтық көрсеткішін ішкі зауыдтық жоспарлауда кең қолданады: кәсіпорынның, цехтың бөлімшенің өндіріс бағдарламаларының деңгейін негіздегенде: өндіріс үрдесінде еңбек затының күнтізбе кесте бойынша қозғалысын жақсарту үрдесі; аяқталып бітпеген өндіріс көлемінің және айналым құралдарының мөлшерін, есебін шығаруда қолданады

Өндіріс циклінің ұзақтығы - бұл күнтізбе уақыт мезгілінде, материал , дайындама немесе басқадай өңделетін зат, өндіріс үрдесінің операциясынан өтіп немесе оның белгілі бөлігі және дайын өнімге айналуы .

Цикл ұзақтығы күнтізбе немесе сағатпен көрінеді .

Өндіріс циклінің құрылымына жұмысшы уақыты және үзіліс уақытын кіргізеді. Ағындағы жұмысшы мезгілінде жеке технологиялық операцияларды және дайындау қорытындылау сипаттағы жұмыстарды орындайды. Сонымен бірге жұмысшы уақытына, бақылау және көлік операциясы мен табиғи уақыт үрдестері жатады . Үзіліс уақытына – еңбек режімі, операциалар аралығында жатып қалған тетіктер мен еңбекті өндірісті ұйымдастырудың кемшілігінен болған себепсіз үзілістер жатады . Операциялар аралығында уақыт партиондық, күту мезгілі және жабдықтау үзілістеріне кеткен уақытпен анықталады . Партиондық үзіліс бұйымды партиямен дайындауда және өңделуге жататын бұйымдардың жинақталып қалу себебінен пайда болған үзілістер . Мұнда барлық партия өңделіп бітпей, келісі сатыдағы, сол операциядан өтпей, соңғы операцияға жібермейді. Осыдан біртектес бұйымның топтары және сол аттас, көлемі жағынан типтес бұйымдарды дайындау – қорытындылайтын мезгілдегі белгіленген уақыт ағынындағы өндірістен шығаруды - өндіріс партиалары деп аталады . Бұйымның бір жинағына енетін, барлық дайындаманы, тетікті немесе жинақтау бірлігін жасап бітіріп, екі байланыстағы операция технологиялық және жинақтаушы үздіктеріндегі келісілмеген үздіктердің ұзақтығы көп жағдайда өндіріске өзінің әсерін тигізеді.

Мұнда, іріктеп жинау кездерінде , бір өндіріс сатысының үрдісінен екінші сатыға ауысуда үзілістер пайда болады. Көп жағдайда жалпы өндіріс циклінің ұзықтығын (Уц) формуламен анықталады :

Уц = Ут + Уд-қ + Утаб + Уб + Ккөл + Уоп + Ууз,

Мұнда: Ут – технологиялық операцияның уақыты;

Уд-қ – дайындау қорытындылау сипатындағы жұмыс уақыты ;

Утаб – табиғи үрдісте пайда болған уақыт;

Уб – бақылау операциясындағы уақыт ;

У көл – еңбек заттарын тасмалдау уақыты ;

Уоп - операция аралығындағы жинақталған, жатып қалған бұйымдар (ішкі ауысу

үзілістері).

Ууз – еңбек тәртібінде белгіленген, үзіліс уақыты .

Технологиялық операцияның және дайындық – қорытынды жұмыстардың ұзақтығының жиынтығын, операцияның цикл (Уоп) құрайды.

74. Өндіріс циклі- дегеніміз бұйымды өндіріске жіберу кезегімен бастап, оны толық

дайындағанға дейінгі, жинақталынған, қабылданған және қоймаға өткізілгенге дейінгі аралықтағы уақытты айтуға болады.

Өндіріс циклінің ұзақтық көрсеткішін ішкі зауыдтық жоспарлауда кең қолданады: кәсіпорынның, цехтың бөлімшенің өндіріс бағдарламаларының деңгейін негіздегенде: өндіріс үрдесінде еңбек затының күнтізбе кесте бойынша қозғалысын жақсарту үрдесі; аяқталып бітпеген өндіріс көлемінің және айналым құралдарының мөлшерін, есебін шығаруда қолданады . Өндірістік цикл жеке еңбек затын (бұйымдар, жинақтау бірліктері, жартылай фабрикаттар) дайындауға байланысты болатын ұйымның өндірістік үрдісінің бір бөлігі. Өндірістік циклдың ұзақтығы өнделетін зат (материал, дайындау бөлшектері) өндірісінің нақты кезеңіндегі дайын ауысатын уақыттың күнтізбелік кезеңі. Өндірістік цикл ұзақтығы өндірістік үрдістерді көрсетеді.

75. Өндіріс циклі- дегеніміз бұйымды өндіріске жіберу кезегімен бастап, оны толық

дайындағанға дейінгі, жинақталынған, қабылданған және қоймаға өткізілгенге дейінгі аралықтағы уақытты айтуға болады.

Өндіріс циклінің ұзақтық көрсеткішін ішкі зауыдтық жоспарлауда кең қолданады: кәсіпорынның, цехтың бөлімшенің өндіріс бағдарламаларының деңгейін негіздегенде: өндіріс үрдесінде еңбек затының күнтізбе кесте бойынша қозғалысын жақсарту үрдесі; аяқталып бітпеген өндіріс көлемінің және айналым құралдарының мөлшерін, есебін шығаруда қолданады . Өндірістік цикл жеке еңбек затын (бұйымдар, жинақтау бірліктері, жартылай фабрикаттар) дайындауға байланысты болатын ұйымның өндірістік үрдісінің бір бөлігі. Өндірістік циклдың ұзақтығы өнделетін зат (материал, дайындау бөлшектері) өндірісінің нақты кезеңіндегі дайын ауысатын уақыттың күнтізбелік кезеңі. Өндірістік цикл ұзақтығы өндірістік үрдістерді көрсетеді. Цикл бір операциялық және көпоперациялық болуы мүмкін. Операцияның цикл ұзақтығы мыс көпоперациялық үрдісінде бұйымды бір операциядан, келесі операцияға берілінуіне және оның беру тәсіліне байланысты. Сонымен , еңбек заттарын дайындауда үш қозғалыс түрінде болатынын көреміз : дәйекті, қатарласқан және қатарласқан – дәйекті немесе араласқан болып бөлінеді . Дәйікті түрдегі қозғалыс

Барлық бұйым партиасы алдыңғы операциядан, өңдеуден өткеннен кейін, әрі қарай бұйымды келесі операцияға берілуі. Мұндағы, әдісте үзілістің болмауын байқаймыз. Бірақ өндіріс циклі, жұмысты мұндай ұйымдастыруда, кәсіпорынның, цехтың техника экономикалық көрсеткіштеріне кері әсерін тигізуі мүмкін. Өйткені бұл циклде өндіріс циклі ұзақтау келеді .

Қатарласқан түрдегі қозғалыста

Бұйымды алдыңғы операциядан өткеннен кейін , яғни өңдеуден кейін, дереу келесі операцияға көлік күшімен партианы көшіріледі . Мұндай жағдайда ең үлкен қысқа циклді қамтамасыз етіледі . Бірақ , қатарластыру қозғалыс түрін қолдану шектелген, мұндайда, міндетті түрдегі жағдайда оны іске асыру бірдей теңдікте немесе операцияны орындауда еселік ұзақтылықта қамтамасыз етілуі тиіс .

Жұмыстың бұл әдісінде жабдықтар мен жұмысшыларда үзілістің болмауы тиіс .

Қатарластырылған – дәйектілік қозғалыс түрінде бұйымдар бір операциядан , екінші операцияға көлік күшімен әрі қарай келесі операцияға беріледі. Партия немесе даналап бұл жағдайда ішінара уақыты үйлестіруде көршілес операцияны орындап шықса, ал барлық партия әрбір операцияда үзіліссіз өңделеді .

Өндіріс циклі қатарластырған мен салыстырғанда ұзақтау, ал дәйектіліктен салыстырғанда қысқалау келеді .

Жай өндіріс үрдісінің: - цикл есебі .

Дәйектілік түріндегі қозғалыста тетіктердің өндіріс циклінің операциясы төмендегідей есептеледі :

Тцқат =

Мұнда:n- өндіріс партиасындағы тетіктер саны, дана

Т оп –технологиялық үрдістегі олперация саны;

t_{дана і} - әрбір операцияны орындауда уақыт мөлшері,мин;

С ж.оі - әрбір операцияда, тетік партиясын жасауда, икемденген жұмысшылардың

орын саны.

Күрделі үрдес циклі ұзақтығының есебі.

Бұйымның өндірістік цикілінде, тетікті дайындау, тораптарды жинақтау және дайындау, сынау операциясынан өткізеді. Бұл жағдайда қабылдануға жататыны, әртүрлі тораптар біруақытта дайындалады. Сондықтан, өндіріс циклінде өте еңбекті көп керек ететін, еңбек-сиымдылығы жоғары (жетекші) тораптарды жинақтау цехінде операцияны бірден осы бұйымнан басталады.

Өндіріс циклінің ұзақтығы төмендегі формуламен есептелінеді:

Тө.п+Тц.Т+Тц.ж,

Мұнда: Тц.Т- еңбекті көп керек ететін күрделі тетікті дайындаудағы өндіріс циклінің ұзақтығы, күнтізбе, күн.

Тцж- өндіріс цикліндегі жинақтау және сынау жұмыстары, күнтізбе, күн.

Еңбекті көп керек ететін күрделі өндіріс үрдісінің цикл ұзақтығында графикалық әдіс қолдалынады. Алдын ала жай үрдістің күрделілігіне кіретін өндіріс циклі белгіленеді.

76 ,78 Өндіріс типтері.Қазіргі кезде өндірістің мына типтері кең тараған:

• жаппай;

• сериялық;

• жеке-дара;

• аралас өндірістер.

Өндіріс типтері әдетте жұмыс орнын мамандандыру коэффициенттерімен немесе сериялық коэффициенттермен (К_с) сипатталады, яғни бұл орта есеппен бір жұмыс орнында қанша бөлшек операция орындалатынын көрсетеді:

К_с - сериялық коэффициент;

Р — жұмыс орнының саны;

r — ор бөлшекті дайындау арқылы орындалған орташа операция саны;

n — жұмыс орнының топтарында өңделетін аталған бөлшектер саны.

Бұл коэффициенттің мөлшері өнеркәсіп кәсіпорындарының көпшілігінде, мәселен:

• жаппай өндіріс бойынша 1-ден 3-ке дейін,

• ірі сериялықта — 4-10,

• орта сериялықта —11-20,

• аз сериялықта — 20 және одан жоғары құрайды.

Жеке-дара өндіріс типінде өнім түрі мен көлемінің тез өзгеруі стандартты конструкциялы технологиялық шешімдерді пайдалану мүмкіндіктерін шектейді.

Жеке-дара өндіріс типінің айрықша ерекшеліктері:

• цехтардың, учаске мен жұмыс орындарының технологиялық жағынан мамандандыру деңгейінің басымдығы және бұлар үшін бұйымдардың үнемі бір түрін өндірудің міндетті еместігі;

• әмбебап жабдықтарды пайдалану және оларды бір типті топтарға орналастыру;

• қолмен атқарылатын жұмыстар үлес салмағының көптігі жөне өндірістік циклдің ұзақтығы;

• жүмысшылардың жоғарғы біліктілігі. Жеке-дара өндіріс типінің өнімдеріне қатыстылар;

• бірегей станоктар;

• темірді жұқарту стандары;

• автоматты реакторлар;

• қуатты электр машиналары,

• құрылыс объектілерінің көпшілігі жатады.

Сериялық өндірістер:

• аз сериялы;

• орта сериялы;

• көп сериялы болып бөлінеді.

Сериялық өндіріс типі дүркін-дүркін біркелкі партия (серия) күйінде келіп түсуімен сипатталады, ал жеке-дара өндірісте жұмыс орнына қарай еңбек заттары бір-екі данасы ғана түседі.

Мұның жеке-дара өндірістен ерекшелігі: өнімнің белгілі бір бөлігін дайындау жыл бойына немесе жылдар аралығында қайталанып отырады, ал бұл өнім өндіруді технологиялық мамандандырылған учаскелер бойынша ұйымдастыруға бірден-бір қолайлы жағдай жасайды.

Жаппай өндіріске тән сипат: үнемі қайталанатын бір-екі операцияны орындауға бағдарланып, жұмыс орны мамандандырылады (көп жағдайда К_с=1).

Жаппай өндіріс типінің негізгі белгісі — шығарылуы ұзақ мерзімге көзделінген біртекті өнімді неғұрлым көп өндіру. Сондықтан жаппай өндіріске жататын кәсіпорындарға шығарылған бұйымдардың номенклатурасын шектеп отыру тән. Өнім өндіру көлемінің ауқымдылығы және жүйе тұрақтылығының биік деңгейде болуы егжей-тегжейлі орындалған технологиялық процестердің экономикалық тиімділігін қамтамасыз етеді. Өндірісті арнайы құрал-жабдықтармен жарақтандыру еңбек өнімділігінің қарқынды өсуіне бірден-бір қолайлы жағдай жасайды.

Жаппай өндірісте мамандандыруды тереңдету өнімнің өзіндік құнын төмендететін өнім сапасын, оның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін негізгі фактор. Мәселен, жеке-дара өндіріс тәсілімен шығарылған автокөліктің өзіндік құны жаппай өндіріс әдісімен шығарылған автокөліктерге қарағанда 20—30 есе жоғары келетіні тәжірибеден белгілі.

Сонымен қатар жаппай және ірі сериялық өндірістерде кемшіліктер де жоқ емес. Солардың қатарынан мыналарды атап көрсетуге болады:

өндірістің нақты тұтынушы сұранымына емес, негізінен орташа стандартқа бейімділігі;

қолда бар арнайы жабдықтарды қайта құрудағы қиындықтардың техникадағы өзгерістерді қысқа мерзім ішінде атқаруға болмайтындығына байланыстылығы.

Жаппай өндірістің осал жақтарын жою үшін дайын өнімнен комплектелетін материалдарды, бөлшектерді, тораптар мен агрегаттарды стандарттаудың және оларды бір жүйеге келтірудің технологиялық тәсілдерін қолдануға болады.

77. Цех —1) өндірістік кәсіпорынның белгілі бір өндірістік өнім немесе дүмбілзат жасалатын (өндірістік цех) не көмекші материалдар дайындалатын, қызмет көрсету операциялары жүргізілетін (көмекші Ц.) құрылымдық бөлімшесі; белгіленген бір бұйымдарды жасап шығаратын немесе технологиялық үрдісінің белгіленген бір түрімен шұғылданатын енеркәсіпорынның негізгі өндірістік бөлімшесі.^[1]

2) орта ғасырларда қалалық қолөнершілердің кәсіптер бойынша біріккен бірлестігі. Ортағасырлық қалалардың қалыптасу кезеңі 11 — 12 ғ-ларда Батыс Еуропада, Францияда, Англияда, Германияда, Италияда дүниеге келіп, 13 — 14 ғ-ларда толық даму кезеңіне жетті

Өндірістің да~ муын еңбек кұралдарынан, еңбек заттарынан және белгілі бір мақсатпен жасалынатын жұмыс процесінен тұратын еңбек ету жағдайы анықтайды.

Қазіргі заманғы өндіріс, ғылыми-техникалық процестің нә-тижелерін қолдану, соның ішінде автоматизацияландыру арқы-лы дамиды. Әрбір өндірістік кәсіпорьш - цехтардан, учаске-лерден, қосалқы шаруашылықтардан, басқару және ұйым-дастыру шаруашылығы ұйымдарынан тұрады.

Өндірістік бөлімдердің жиынтығы, олардың саны мен өзара қарым-қатынастары және өндірістің келемі мен жұмыс-шылардың саны кәсіпорынның жалпы құрылымын құрайды.

Кәсіпорынның өндіріске байланысты бөлімдері: цех, участок, қызмет көрсететін шаруашылықтар бірігіп, кәсіп-орынның өндірістік құрылымын құрайды. Өндірістік құрылым еңбек өнімділігінің деңгейін, өндіріс шыгындарын, табиғи байлық пен техниканы колданудың экономикалық тиімділігін анықтауға ықпал жасайды.

Кәсіпорынның негізгі өндірістік құрылымының бөлігі болып цех саналады. Цех - әкімшілік жағынан оқшауланған, жай өндіріс процесінде белгілі бір жұмысты атқаратын буын.

Цехтардың 3 тұрі болады:

негізгі;

көмекші;

қосалқы және т.б.

Негізгі цехтарда сатуға әзірленген дайын өнімдер шығарылады. Кемекші цехтарға - құрал-жабдықтар, жөндеу жұмыстары, энергетикалық, көлік цехтары жатады. Қосалқы

цсхтарға - қайта өндеу цехтары, шығарылған өнімді өндіретін қораптар мен баска да жұмыстар жатады (орау, жуктсу, тасымалдау, түсіру).

Цехтар - учаскелерден тұрады. Учаскелер 3 түрге бөлінеді:

• негізгі;

көмекші;

қосалқы.

79,80. Көлік шаруашылығын ұйымдастыру. Кәсіпорында өндірістік үрдісті жүргізу үшін шикізат, матери-алдар, құраушы өнімдер пайдаланылады. Жалпы өндіріс үрдісінде кеп мөлшердегі еңбек құралдарын пайдалану үшін оларды тасымалдаумен қатар, өнім дайын болғаннан кейін оны кәсіпорыннан сыртқа тасып әкету қажет. Міне, осындай барлық тиеу-түсіру, тасымалдау жұмыстарын кәсіпорынның көлік шаруашылығы атқарады. Ал оны ұйымдастыру деңгейі ендірістің техника-әко-номикалық көрсеткіштеріне елеулі ықпал етеді. Мұны тек көлік шығындарының енімнің езіндік құнындағы алатын ұлкен үлесімен ғана емес, сонымен қатар осы аталған жұмыстардың материалдық құндылықтардың тасымалдау керсеткіштері мен сақталуына қа-лай әсер ететіндігінен де көруге болады. Кәсіпорынның көлік шаруашылығының міндетіне барлық тиеу-түсіру және тасымалдау жұмыстарын уақтылы, сапалы және үнемді жүргізу жатады. Кәсіпорында пайдаланылатын көлік қызмет көрсету аумағына қарай: сыртқы, яғни, оған кәсіпорынның сыртқы жабдықтаушы- ларымен және өнімді тұлынушыларымен байланысьш қам- тамасыз ететін көлік түрлері жатады. Мұндай тасымалда- улар әдетте орталықтандырылған тасымал қызметтерінің күшімен және қаражатымен жүзеге асырылады; цехаралық, яғни, жүктерді цехтар арасында тасу және жүктерді бір қоймадан екінші қоймаға және кәсіпорын цех- тарына тасуға арналған көлік болып бөлінеді; цехішілік,яғни бір цех ішінде ғана тасымалдау жұмыстарын орындайтын көліктерді айтады. Коліктің бұл түрі технологиялық үрдістің ажырамас бөлігі бо­лып саналады және еңбек заттарының жұмыс орындары мен цех учаскелері арасында тасымалдау жұмыстары үшін қолданылады. Кәсіпорынның көлік шаруашылығы барлық тиеу-түсіру және тасу жұмыстарының сипатын айқындайтын кешенді технология негізінде ұйымдастырылуы тиіс. Кәсіпорында өндірілетін өнім сипатына, оның дайындалу тех-нологиясына қарай түрлі тасымалдау құралдары қолданылады:рельсті және рельссіз жүретін Көлік, автомобильдер, конвейерлер және транспортерлер, түрлі арбалар, лифттер, лебедкалар, аспалы жолдар, крандар, тасу құралдары және т.б. Кәсіпорындағы тасымалдау жұмыстарының көлемі көлік құ-ралдарына деген қажеттілік және жүктерді тасымалдауды ұйым-дастыру жүк айналымы мен жүк ағынының есебі негізінде анық-талады. Жүк айналымы деп белгілі бір уақыт аралығындағы белгілі бір болімше шеңберінде тасымалданатын жүктің жалпы санын атайды. Жүк ағыны дегеніміз - белгілі бір уақыт аралығындағы тиеу-түсіру пунктерінің арасындағы бір бағыттағы тасымалданатын жүк саны. Жүк ағындарының жиынтығы кәсіпорынның жүк ай-налымын құрайды. Жүк ағынының кестесін тиімді құру деңгейі Көлік қызметтері-нің үнемділігіне ықпал етеді. Жүк ағынының кестесін құруда не-гізііісіі жүкті тасымалдаудың ең қысқа жолдары, қарама-қарсы та-сымалды болдырмау, көлік құралдарының бос жүрмеуін болдыр-мау шаралары қарастырылады. Ірі кәсіпорындарда жүк ағынының кестслері әкономико-математикалық әдіс бойынша және компью-терлік технология көмегімен атқарылады. Жүк ағыны әр уақытта әртүрлі болуы мүмкін. Осыған орай тәуліктік жүк ағынының максималды мөлшері былай анықталады: Q =Q R /D мұнда: Q_x - жылдық жүк ағыны; R_H - жүк ағынының біркелкісіздік коәффициенті; D_T-6ip жылдағы жұмыс күнінің саны. Әрбір цех пен қойманың жүк ағыны мәліметтері бойынша кәсіпорынның жалпы жүк айналымының шахматты кестесі жа-салады, осының негізінде цехтардың, қоймалардың және жалпы кәсіпорынның жүк ағындарының кестесі жасалады. Шахматты кес-теде тігінен жүкті тиеуші-цехтар мен қоймалар, ал колденеңінен жүкті қабылдаушы-цехтар мен қоймалар көрсетіледі. Жүк айналымы мен жүк ағындары негізінде көлік құралдарына деген қажеттілік және тиеу-түсіру жұмыстарының келемі есепте-леді. Цехаралық тасымалдар маятниктік және сақиналық жүйе бойынша ұйымдастырылады. Маятниктік жүйе 2 тұрақты пункт арасындағы жүк тасыма-лы үшін қолданылады. Сақиналық жүйе бойынша тасымалдауда жүкті бір пункттен келесі бір пунктке кезекпен тасып, ең соңында бастапқы пунктке қайта оралу негізінде бірнешс пункт арасында тасымал жүргізіледі. Көлік құралдарының қозғалыс маршруттары құралдар уақыт бойынша да, жүк кетергіштігі бойынша да неғұрлым толық қолданылуы қамтамасыз ететіндегідей деңгейде ұйымдастырылуы қажет. Көлік шаруашылығын жетілдірудің басты бағыттары болып барлық тиеу-түсіру, тасымалдау жріыстарын автоматтандыру, ме-ханикаландыру негізінде қол еңбегін мейлінше азайту, жүктердің жеткізілу пунктерін автоматты түрде белгілеу жүйелерін қолдану, өнеркәсіптік манипуляторларды қолдану, теледидар арқылы басқарылатын көлік құралдарын қолдану болып табылады. Сыртқы және цехаралық колік жұмысын кәсіпорынныц Көлік бөлімі басқарады. Белім көліктің барлық түрлері бойынша тиеу-тұсіру, тасу жұмыстарын жоспарлайды, кәсіпорынға әкелетін жүктердің тасылуын қамтамасыз етеді, цехаралық тасымалды және дайын енімнің кәсіпорыннан сыртқа әкетілуін ұйымдастырады. Цех ішілік Көлік әдетте цехтің жоспарлы-диспетчерлік бюро-сының қарауында болады. Көлік қызметін техника-экономикалық жоспарлау бес жылдық жоспар құрудан және тоқсандарға бөлінген жылдық жоспар жа-саудан тұрады. Жоспарды құру барысында жук айналымы мен жүк ағындары есептеледі, тиеу-тасу жұмыстарының келемі, көлік құралдарына, материалдарға, жұмыс күшіне, еңбекақы қорына және тағы басқаға қажеттілік есептелінеді. Осының негізінде Көлік және тасымал жұмыстарының өзіндік құнын калькуляциялау және шығындар кестесі жасалынады. Кәсіпорынның Көлік шаруашылығын ұйымдастыру деңгейі мыпадай жалпылама керсеткіштермен сипатталады: Көлік шаруа-іпылығы жұмысшыларының жалпы өндірістік және қосалқы жұ-мысшылар санындағы орташа үлес салмағы, көлік құралдарының косіпорынның жалпы құралдары құлындағы орташа үлес салмағы, колік кұралдарының жүк кетергіштік уақыты және тағы басқа керсеткіштер.