54. Кәсіпоорынның пайдасы.

Кәсіпорын жұмысын бүкіл шаруашылық және қаржы жұмыстарын бір көрсеткішпен бағалау жеткіліксіз. Мұнда табыс соңғы көрсеткіш деуге болмайды. Өйткені, өндірістің өндіретін өнім көлемі, оның өндірген өнімнің сапасы, тұтынушылар көңілінен шығуы және шықпауы, сатылатын өнімнен (көрсететін жұмыс, қызмет сапасы) алынатын табыс, пайда, рентабельділік аумағы кәсіпорынның деңгейін көрсете алады.

Пайда- тауарды сатудан (жұыстарды орындаудан,қызметтерді көрсетуден) түскен табыстың өндіру шығындарынан артылу айырмашылығымен көрінеді. Немесе оны былай дәлелдеуге болады:Сатылған тауарлы өнімнен(жұмысты орындаудан,қызметтерді көрсетуден) түскен қаржы мен сол өнімнің толық өзіндік құн теңгелері аралығындағы айырмашылықтан көрінеді.

Сонымен, кәсіпорын жұмысын бағалайтын негізгі бір жинақтаушы көрсеткіш пайда болып табылады.

Пайда маңызды екі функцияны орындайды:

1. Кәсіпорын жұмысында жинақталған ақша соңғы қаржы қортындысының көлемімен сипатталынады;

2. Пайда кәсіпорынның өндірісі мен әлеуметтік жағдайының өркендеуіне (мемлекет бюджетіне түсетін табыстың маңызды элементінің түрі пайдадан алынатын салық) шығынды қаржыландырудың басты көзі.

Кәсіпорынның (фирманың) жоғарғы көлемде пайда алуға ұмтылу жұмысын негізгі принципі деуге болады. Өндірістің тиімділігін көтерудегі негізгі көрсеткішке пайданың маңызы зор.Пайданы анықтауда «бухгалтерлік» есепке сәйкестендіру. Нарыққа көшуде бухгалтерліктен басқа «экономикалық » пайданы есептеу тәсілі қаралған.

Қысқа мерзімге алынған несиесінің пайызы және өткендегі шығындардың орнын толтырудың қалған табыс бөлігінің бухгалтерлік есепте пайдаға көрсетіледі. Оны жалпы түрде төмендегідей жазуға болады;

П=Т-Ш,

Мұндағы:П-пайда; Т-табыс; Ш-өндіріс шығыны.

Пайда түрлері.

Кәсіпорында пайданы қалыптастыру және бөлу ҚР-ның заңына сәйкес жүргізіледі. Шаруашылық субьектілерінде пайданың көптеген жүйесі туындайды:

• Жалпы (баланстық) пайда;

• Кәсіпорынның мүлкін тағы басқа негізгі қорын сатудан түскен пайда,

• Сатудан тыс басқадай опрациядан түскен пайда;

• Таза пайда.

Бұдан басқа, пайданы- салық салуға жататын пайда салық салынбайтын пайда болып бөлінеді.

55. Негізгі капиталды бағалауда қолданатын құндар, олардың өндірістік үрдістегі рөлі Кез-келген кәсiпкер өз бизнесiн тиiмдi жүргiзу үшiн ең алдыменқалыптасуына қатысатын, өндіріс процесiндегi алатын орнына байланысты негiзгi және Кез - келген кәсіпорын материалдық – техникалық базасының сипаты ондағы еңбек Экономика ғылымы барлық әртүрлi машина, ғимараттар, құрылыс, құрал-жабдықтарды «негiзгi «Капитал» терминiнiң түсiнiгi мен мағынасын экономика ғылымдарының барлық iрi Жалпы, капиптал - бұл өндiрiске ресурс ретiнде пайдаланылатын материалдық Қазiргi таңда экономикалық әдебиеттерде «негiзгi капитал» ұғымы көп кездеседi: Кәсiпорынның негiзгi өндiрiстiк қоры - кез-келген өндiрiстiк кәсiпорынның материалдықСонымен, негiзгi құралдар - өндiрiс процесiнде жасалған, тауар өндiру, Негiзгi қорларды есептеу, бағалау және талдау үшiн оларды әртүрлi Заттық-натуралдық құрамы принципі бойынша үйлер мен ғимараттар, табыстау инвентар, ересек жұмысшы және өнiм беретiн мал, арнаулы құралдар Нарықтың капитал әдісі ұксас компаниялардың акцияларының нарықтың бағасына негізделген. Бұл әдіс акциялары қор нарығында қатыспайтын кәсіпорындардың бағасын бағалап , қолданады. Сондықтан бұл әдісті кәсіпорын –аналогі деп атайды, өйткені бұл әдіс шынайы бағаларға сүйене отырып, кәсіпорынның акцияларын нақты бағалай алады. Негізгі капитал - бұл негізгі қорды ұзақ уақыт атқарылатын материалдық құндылық бар ретінде бағалау. Негізгі қордың құрамын жіктегенде екі бөлікке бөлінеді:

·        өндірістік;

·        өндірістік емес;

Өндірістік негізгі қорға:

·        өнеркәсіп;

·        құрылыс;

·        ауыл шаруашылығы;

·        көлік құралдары;

·        байланыс, сауда;

·        басқа да материалдық салалар жатады.

Өндірістік емес негізгі қорға:

·        тұрмыстық-коммуналдық шаруашылық;

·        денсаулық сақтау;

·        білім беру;

·        мәдениет және т.б. қатысты.

Негізгі қор натуралдық заттық белгілеріне қарай:

·        ғимарат;

·        құрылыс;

·        техника күштері және құрал-жабдықтар;

·        көлік құралдары;

·        аспап;

·        өндіріс,

·        шаруашылық мүлкі;

·        жұмыс малдары;

·        көп жылдық көшеттер деп бөлінеді.

Негізгі  қорларды   бағалаудың   өндіріс   процесінде   ұзақ уақыт бойы  қатысып, тозуына байланысты және осы уақыт аралығында  қайта   өндірудің  жағдайына  байланысты   бірнеше түрі болады. Олар - негізгі қорлардьң бастапқы құны, өндіру кұны және қалдык құны. Негізгі қорлардың  бастапқы құны  -  қорларды дайындауға,жинауға, әкелуге, жинауға кеткен  шығындардың түрі.

Қалдық кұн - негізгі қорлардың тозуды алып тастағандағы бастапқы немесе қалпына келтіру құны.

Негізгі өндірістік қорлардың күрылымына мынадай факторлар әсер етеді: шығарылатын өнім түрі, оның жалпы көлемі, автоматтандыру және механикаландыру деңгейі, мамандандыру және бірлестіру деңгейі, кәсіпорын орналасуының климаттық және географиялық жағдайлары және т.б.

Негізгі өндірістік қорларды қолданудың көрсеткіштері 3 топқа бөлінеді:

- негізгі өндірістік қорларды экстентивті қолдану көрсеткіштері;

- негізгі өндірістік қорларды жедел түрде қолдану көрсеткіштері;

- негізгі өндірістік қорларды интегральды қолдану көрсеткіштері

1-топ көрсеткіштеріне: құралдарды экстенсивті қолдану коэффициенті, құралдардың сменалық жұмыс жасау коэффициенті, құралдардың толық пайдалану коэффициенті жатады; яғни бұл көрсеткіштер құралдардың уакыт мөлшерінде қол-данылу деңгейін көрсетеді.

2-топ өндірістік қорларды жедел түрде қолдану көрсеткіші негізгі қорлардың нақты өнімділігін оның нормативтік өнімділігіне бөлу арқылы анықталады.

Құралдарды интегралдық, қолдану коэффициенті кұралдарды экстенсивті және интенсивті қолдану коэффициенттеріне көбейту арқылы анықталады, және олқұралдардың уақыт бойынша және өнімділігі бойынша қолданылуын сипаттайды.