18. Күрделі қаржыны қалыптастырудың негізгі көздері.

Өндірістік күрделі қаржы – кәсіпорынның дамуына бағытталған салым, ал өндipicтiк емеске - әлеуметтік шеңбердегі дамуды қамтамасыз ететін қаржы жатады.

Ұдайы өндірісте нeгізгі қорлар өзінің формасы бойынша күрделі қаржыны жұмсауда төмендегідей ажыратылады:

• icтeп тұрған кәciпopынды кайта құру және техникалык қайта қарулануына;

• icтeп тұрған кәсіпорынды кеңейтуге;

• жабдықтарды талапқа сәйкес жаңалауға.

Қаржыландыру көзіне карай күрделі қаржыны- орталықтандырылған және орталықтандырылмаған болып бөлінеді. Күрделі қаржы құрылымы түрін төмендегідей айыруға болады:

• технологиялық; • ұдайы өндіріс; • салалык; • аймақтык.

Технологиялық құрылымдағы мақсатқа күрделі қаржы бөлу - мұнда қандай болмасын, бөлінетін ipi кұрлыс oбьeктісіне арналған шығын көлемінің жалпы сметадағы күн үлесіне қатынасымен түciндipeдi.

Бұл кұрылымды жоғарғы сатыда көтеруде үйлесімді деңгейіне жасалынған смета жобасының кұнында машина және жабдықтардың үлeciн көтеруді қортындылайды.

Келешек кәсіпорында технологиялык құрылымға күpдeлi қаржы бөлу негізгі өндіріс қорларының белсенді және енжарлы негізгі бөлімдерінің ара қатынасын қалыптастырады.

Бөлінген күрделі қаржы арқылы белсенді бөлімінің өсу деңгейін, кәсіпорынның өндіріс қуаттылығын арттыруға жағдай жасалынады.

Ұдайы өндіріс құрылымына күрделі қаржы бөлу – негізгі өндіріс қорының ұдайы өндірістік формасына бөлінген күрделі қаржының жалпы сметадағы құнына үлес қатынасын білдіреді. Мұнда күрделі қаржыға бөлінетін жалпы бөлімде: жаңа құрлысқа, қайта кұру, icтеп тұрған өндірісті техникалық жабдықтау, кеңейту және модернизациялауға жұмсалатын күрделі қаржыны есептеуге назар аударылады. Салалар құрылымына күрделі қаржы бөлу - тұтас алғанда халық шаруашылығына және өнеркәсіп салалары бойынша бөлінген қаржының қатынасын білдіреді. Барлық халық шаруашылығының ішіндегі ғылыми- техникалық үрдесті тездетіп, тез уақытта пропорционалды дами алатын салаларға күpдeлi қаржы бөлу тиімді болып саналады.

Аймақтық кұрылымға күрделі қаржы бөлу.

Республикадағы аудандарға күpдeлi қаржы бөлу арқылы дамыту.Сонымен, қандай да болмасын кәсіпорында және ел экономикасында манызды роль атқаратын, күрделі қаржы бөлу, яғни нақтылы инвестиция еліміздің экономикасын жеке кәсіпорынның қай- қайсысы болмасын маңызды роль атқаратын инвестиция болып саналады:

• ұлғаймалы ұдайы өндірістік саясатын icкe асыруға және кәсіпорынның негізгі өндіріс қорын үнемі жаңалауда;

• өнім сапасын жақсарту және ғылыми - техникалық пpoгpecтi тездетуге;

• барлық халық шаруашылық салаларының тең дамуына және қоғам өндіріс кұралдарының қайта құрылуына; • өнеркәсіпке керекті шикізат базаларын жасауға;

• азаматтық құрылыстар, денсаулық сақтауды дамыту, жоғарғы және орта мектептерді дамытуға: • жұмыссыздық проблемасын шешу немесе женіллдетуге;

• табиғатты қорғау және басқадай мақсаттарға жетуге.

19. Күрделі қаржының тиімділігін қалай арттыруға болады?Жоспарлы экономика кезінде арнаулы бекітілген күрделі қаржы жұмсаудың экономикалық тиімділігін анықтау әдістемесі бойынша жұмыс істейді. Соған сәйкес күрделі қаржы салу тиімділігін абсолюттік және салыстырмалы түрінде анықталады. Әр түрлі деңгейдегі абсолюттік күрделі қаржы салу тиімдділігі төмендеп формула бойынша есептеледі:

а) халық шаруашылық деңгейінде:

Мұнда - К_х/ш халык шаруашылығы деңгейіндегі күрделі қаржы салудың абсолюттік тиімділік коэффициенті.

У_т - ұлттық табыстың өcyi;

К - ұлттық табыстың өсуіне қарай күрделі қаржы салу;

У_өт - күрделі қаржыны өтеу уақыты.

б) Салалар деңгейінде (Cg) :

; ;

Мұнда, Төмө - таза өнім мөлшерінің өcyi;

в) кәсіпорын дeңгeйiндe пайдамен жұмыс істейтін кәсіпорын үшін:

; ;

зиянымен жұмыс істейтін кәсіпорын үшін:

; ;

Мұнда: П - инвестиция салу ece6iнен кәсіпорында пайданың өcyi;

Ө1-Ө2- инвестиция салуға дейін және кейінгі өнім бipлiгiнiң өзіндік құны;

Өк₂ - күpдeлi қаржы салудан кейінгі өнім шығару көлемі.

Сонымен, eceптeлiнгeн мөлшерлік көлeмi абсолюттік күрделі қаржы салу көрсеткішімен салыстырылады. Егер олар бipдeй немесе күрделі қаржы салу коэффицентінің көрсеткішінен артса, онда күрделі қаржы салу экономикалық жоспарда негізінен болып саналады.Күрделі қаржы салу коэффицентінің мөлшерінің маңызы шаруашылық салаларында жіктелініп оның көлемі 0,07-ден 0,25-ке дейін аралықта болды. Қазіргі жағдайда бұл әддстеменің нeгiзгi кемшілігі, күрделі қаржы салу мөлшерлік коэффицентінің тиімділігі көп жағдайдағы дәрежеде төмендетілген. Нарық жағдайындағы экономикада оның көлемі, инфляция денгейінің өзгеруіне байланысты тепе-теңдікте болуы тиіс және пайыздық ставкасының денгейінде немесе девиденд ставкасын алуға болады. Келтірілген шығын түрлерін күрделі қаржы салу тиімділігін салыстыру әдістемедегі анықтау қажет. Осы әдістемедегі экономикалық мақсатқа сәйкес келтірілген шығынның төменгі деңгейін қамтамасыз ететін түрін есептейді, яғни: Ш1=ө+К_қК_қарі Мұнда: Ш₁- шығын түpi; Ө _і - өнімнің түрлері бойынша өзіндік құны;Қ_қарі - түрлері бойынша күрделі қаржы салу.

Сонымен, жылдық экономикалық тиімділіктің дұрыс түрін анықтау бойынша төмендегі формуланы қолданады:

Э = (Ш₁ - Ш₂) - (Ө1+к_кк_кар1) - (Ө₂+к_кк_кар2),

Мұнда: Ш1 Ш₂ — шығынның түрлері бойынша келтіру;Ө₁Ө₂- өнімнің түрлері бойынша өзіндік кұн;К_кар1, К_кар2 - күрделі қаржы болу түрлері бойынша.

Күрделі қаржы салу салыстырмалы коэффицентін темендегі формуламен анықтаймыз:

Егер К_салыс>К_К мұндай жағдайда, күрделі қаржы салудағы экономикалық жоспары негізделген деуге болады.

20. Қандай шығындар тұрақты және өзгермеліге жатады? Шығьндар өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі және шартты-тұрақты болып бөлінеді. Өзгермелі шығындар өндіру көлеміне байланысты пропорционалды түрде өciп немесе кеміп отырады. Бұған шикізат пен материалдардың, технологиялық мақсаттағы отын мен энергияның құны өндірістік жұмысшылыардың кесімді жалақысы жатады. Егер кандай да бip себеппен өнім шығару уақытша тоқтап қалса, онда осы уақытта өзгермелі шығындар да болмайды. Шартты - тұрақты шығындар өзгермелі шығындарға қарағанда өндіріс көлемінен тіпті тәуелсіз. Бұл - басқару шығындары, ғимараттар мен үй -жайды жылыту және жарықтандырумен байланысты шығындар, жалға беру ақысы және т.б. Шартты - тұрақты шығындар өнім өндіру тоқтап қалса да, кәсіпорынның банкроттылығы және оның, ресми жабылуы жарияланғанға дейін орын алады.Айнымалы шығындарға өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты өзгеретін тікелей шығындар жатады: шикізат және негізгі материалдар, технологиялық мақсаттарға жұмсалатын отын және энергия, өндірістік персоналдың жалақысы, тиісті төлемдерімен бірге жабдықтарды күту және пайдалану шығындары және бірқатар басқа да үстеме шығындар. Тұрақты шығындарға әкімшілік, басқарушылық, коммерциялық және жалпы шаруашылық шығындары жатады. "Тұрақты шығындар кезеңдік шығындар болып есептеледі және бұйымдар арасында бөлінбейді, олар тура нәтижелерге жатқызылады". Айнымалы шығындар тұрақты шығындармен салыстырғанда күшейтілген бақылауды талап етеді. Тұрақты шығындардың мөлшері тұрақты болып қалады және өндіріс көлеміне пропорционалды өзгермейді, мысалы, жал төлемі, несиені пайдаланғаны үшін пайыз-дар, негізгі құралдарға есептелген амортизация, кәсіпо-рын басшысының жалақыларының кейбір түрлері және басқа да шығындар.

Тұрақты шығындар бірдей уақыт аралығында бірдей сомамен есептеледі. Оларға кәсіпорын және оның бөлім-шелері бойынша смета есептеледі. Ескерілген ауытқулар (үнемдеу немесе артық шығындалу) негізінде кәсіпорынның шаруашылық нәтижесіне әр бөлімшенің салы-мын анықтауға болады. Айнымалы шығындарға қара-ғанда, тұрақты шығындар, жоғарыда аталғандай өндіріс көлемінің өзгеруіне тәуелді емес. Сондықтан оларды азайтудың басты резерві өндіріс көлемінің өсуінде жатыр. Шығарылған өнім көлемі қаншалықты көп болса, өнім бірлігіне тұрақты шығындар соншалықты аз келеді.

Шығындарды тұрақты және өзгермелі деп жіктеу біршама шартты сипатта екенін айта кеткен жөн, себебі шығындардың бір бабы әр түрлі жағдайда өндіріс көлеміне тәуелді немесе тәуелсіз болуы мүмкін. Тұрақты шығындар қатарына жатқызылған жеке баптар бойынша өнім шығару көле-мінің тұрақсыздығына тәуелсіз бір кезеңнен екіншіге өзгеру байқалуы мүмкін Басқа бір жағынан алғанда, айнымалы шығындар, өндірісті ұйымдастыру және технологияның жаңаруы сияқты факторлардың салдары-нан өндіріс көлемінің өзгеруі кезінде өзгеріссіз қалмай-ды. Шығындарды түрақты және айнымалы деп бөлу қысқартылған (толық емес, шектеулі) өзіндік қүнды есептеу мақсатында жүргізіледі. Оны есепке алу және жоспарлауға тек айнымалы шығындар ғана қосылады, яғни "директ-костинг" жүйесі кезінде өнімнің толық өзіндік қүнын калькуляциялау әдісі қолданылмайды. Біздің елімізде бухгалтерлік есептің қазақстандық стан-дартына көшпес бүрын, толық өзіндік құнды есептеу және калькуляциялау жүйесі кеңінен тарады, ал "директ-костинг" жүйесі іс жүзінде қолданылмады.

21. Өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты шығындар қалай өзгереді?Өнімнің өзіндік құнына кіретін барлық шығындарды талдау, есепке алу және жоспарлау мақсатымен, сонымен қатар әртүрлі кәсіпорындарда өндірілетін өнімнің өзіндік құнын салыстыру үшін бipiн - бipi толықтырушы екі жіктеу тәсілі қолданылады: элементтер бойынша және калькуляциялық. Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар өздерінің экономикалық мазмұны бойынша келесі элементтерге топтастырылады:

1. Heгiзгi шикізат және материалдар;

2. Көмекші материалдар;

3. Отын (сырттан әкелінетін);

4. Энергия (сырттан әкелінетін);

5. Өндірістік персонал жалақысының шығындары;

6. Әлеуметтік мұқтаждықтара аударымдар;

7. Амортизациялық аударымдар;т.б.

"Материалдар" ("материалдык шығындар") элементінің құрамына мынадай құндар кіреді: - өндірілетін өнімнің құрамына жататын, оның негізгін құрайтын шикізат пен материалдардың; - өндіріс үрдісінде қолданылатын, сатып алынған материалдың; - қалыпты технологиялык үрдісті қамтамасыз ету үшін қажеті бұйымдардың; - материалдык ресурстарды жеткізумен байланысты шығындардың кұны.

Материалдық шығындарға қайтатын қалдықтардың құны қосылмайды. Қайтқан қалдықтар деп- өнімді өндіру үрдісінде қалыптасқан, бастапқы қасиеттерін толығымен немесе жарым - жартылай жоғалтқан және осыған байланысты жоғары шығынмен (өнім шығыны азайғанда) пайдаланылатын немесе өз орнында тіпті пайдаланылмайтын шикізат, материалдар, жартылай фабрикаттар және материалдық ресурстардың т.б. түрлерінін қалдықтарын айтады.

"Жалакы шығындары" элементінде негізгі өндірістік персоналдың жалақысы, оған қоса өндірістік нәтижелер үшін берілетін сыйақылар, ынталандырушы және орнын толтырушы төлемдер, сонымен бipгe негізгі қызметке қатысушы, кәсіпорынның штатында тіркелмеген жұмысшылардың жалақысының шығындары бейнеленеді. Әлеуметтік мұктаждықтарға, мысалы әлеуметтік сақтандыру қорына аударымдар белгілі бip нормативтер бойынша еңбекақы қорынан жүргізіледі. Бұл нормативтердің көлемі заң тәртібімен тағайындалады және қайта қаралуы мүмкін. Негізгі қорлар амортизациясына негізгі қорлар бойынша барлық амортизациялык аударымдар жатады. Бастапқы төрт элемент өзінің экономикалық мазмұны жағынан толығымен біртектес болып табылады. Шартты түрде "тағы басқа шығындар" деп аталатын соңғы топ өзінше ерекше. Бұл топқа шығындардың өзге элементтерінің қай - қайсысына да қосуға болмайтын, өздерінін, экономикалық құрамы жағынан әр түрлі шығындар кіреді. Бұл - пайыз бойынша төлемдер, материалдық емес активтердің тозығы, ic-caпap шығындары, өкілдік шығындары, жарнама шығындары, кадрлар дайындау шығындары және т.б. Шығындар элементтері бойынша есептелген өзіндік құн өнімнің қандай нақты түpiне пайдаланылғанына байланыссыз өндірістік бағдарламаны орындау үшін тұтынылған ресурстардың жалпы көлемінің құндық өлшемін бейнелеуге мүмкіндік береді. Экономикалык элементтер бойынша жіктеу, сонымен қатар, шығындардын, қалыптасуы кезіндегі әр элементің мәнін анықтауға және өзіндік құнды төмендетудің, айналым құралдарына қажеттіліктерін есептеуге, және инвестициялар мен несиелерді экономикалық орналастыру үшін, яғни бизнес -жоспар құру кезінде шығындар сметаларын есептеуге мүмкіндік береді.

22. Өнімнің өзіндік құны дегеніміз не? Өнімнің өзіндік құнын есептеудеі калькуляция дейді. Ол жоспарлы және нақты өзіндік құнды ажыратады. Өнімнің жоспарлы өзіндік құны нормативті, есептеу және жоспарлы көрсеткіштің негізінде анықталады. Ал нақты өзіндік құны бухгалтерлік есеп беру мәліметтері бойынша нақты шығын арқылы анықтайды. Өнімге жұмсалған шығындардың қалыптасу кезеңдеріне байланысты өзіндік құнды үш түрге бөлуге болады:

• технологиялық өзіндік құн

• өндірістік өзіндік құн

• коммерциялық (немесе толық) өзіндік құн

Технологиялық –өндіріс (цехтық шығындар) өзіндік құнға-өнімнің технологиялық өндірісінде пайда болған шығындар, сонымен бірге өндірісті ұйымдастыру мен басқаруға кеткен шығындар кіреді.

Өндірістік (жалпы зауыттықң шығындар) өзіндік құнға-өнім өндіруге байланысты жұмсалған барлық шығын және өнімді цехтар арасында тасымалдауға жұмсалған шығынның бәрі кіреді.

Коммерциялық толық өзіндік құнға өндірістік өзіндік құн оған қосымша транспорт шығындары және өнімді сатуға байланысты басқа да шығындар кіреді.

Өнімнің өзіндік құнына кіретін барлық өндіріс шығындар өзінің әртүрлі белгісімен жіктеледі.

Негізгі белгісі бойынша жіктелу екіге ажыратылады:

а) Шығынның бастапқы элементтері бойынша (экономикалық маңызда);

б) Шығьшның пайда болу түріне және мақсатына қарай (калькуляция статьялары бойынша).

Өнімнің өзіндік құны өздерінің құрамы мен экономикалық міндеті, сонымен қатар өнімді өндіру мен өткізуде алатын ролі бойынша әртектес шығындардан құралған. Сондықтан өндірістік өзіндік құнын жоспарлау мен есептеу негізінде шығындарды олардың әртүрлі белгілері бойынша жіктеп, біртектес топтарға біріктіру қажет. Мысалы: шығындардың пайда болу жеріне байланысты (өндіріс, цех, участок).

Шығындарды жоспарлау мен есептеу кезінде бөлінетін өндіріс тізімі (coның ішінде кайта өндеу) субъектінің eceптік саясатымен анықталады. Өндіру үpдici негізгі және көмекші болып бөлінетіндіктен, көмекші өндіріс шығындары өздерінің негізгі өндірістегі атқаратын рөлі бойынша топтастырылады.

23. Кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын арзандату жолдары.Өнімнің өзіндік құнын кеміту өнімнің жоғарғы сапасына тікелей байланысты. Өнім сапасы жақсарған сайын экономикалық көрсеткіштер деңгейі өсе береді.

Өнімнің өзіндік құнын арзандату факторлары үнемі бақылауда болуы тиіс. Бұл мақсатта шығын құрамын жүйелі талдаудан өткізеді. Өндірістің ғылыми - техникалық жабдықталу деңгейін, өнім өндірудегі технологияның жағдайын, еңбекті дұрыс ұйымдастыру мен басқару мәселелерін қадағалап бақылап отыруды керек етеді. Міне осы аталған мәселелерден шығынды азайту көздерін іздеп табуға болады.

Өнімнің өзіндік құнын арзандату көздеріне жататындар:

а) материалдарды, шикізаттарды қолдануды жақсарту, әcipece шикізат, материалдар, отын, электро және жылу қуатын дұрыс пайдалану;

б) өнімді өндіруде еңбекті көп керек ететін шығын түрін азайту;

в) еңбек өнімділігін арттыру;

д) өндріске қызмет ету және басқарудағы шығындарды азайту;

г) өндірістен тыс шығындарды үнемдеу т.б.

Өндіріс шығындарын азайтудағы техникалық және экономикалық факторлардын келесі топтарға бөлуге болады: • Өндірістің техникалық деңгейін көтеру; • Өндірісті ұйымдастыру және еңбекті жақсарту;• Өнімнің көлемін және құрамын өзгерту; • Салалар және басқадай факторлар. Әp6ip топ факторлары жеке кіші топтардан тұрады:

бірінші топтағы факторға жататыны:

• өндіріс үрдісін механизациялау және автоматизациялау; • алдағы қатарлы технологияны және автоматизацияны басқару жүйесін өндіріске ендіру;

• өндіріс технологиясын жаңалау және техниканы қолдануды жақсарту;

• өнімнің сапасын арттыру;

• өндіріске шикізат, материал, отын, электрокуат және ауыстыратын түрлерін енгізу;

• Өндірістің техникалық денгейін көтеретін басқадай факторларды өндіріске -енгізу.

Eкінші топтағы факторларға жататыны:

• Өндірістегі басқаруды жаңалау;

• Еңбек ұйымдастырылуын жақсарту;

• Материалды - техникалык жабдықтауды жақсарту;

• Өнімсіз шығындарды жою;

Yшінші топтағы факторларға жататыны:

• Өндіріс көлемінің өcyiнe байланысты шартты-тұрақты шығындарды барынша қысқарту;

• Heriзri өндіріс қорларын және осыған байланысты амортизациялық төлемдер жөніндегі жұмысты қамтамасыз ету;

• Өндірілетін өнімдер құрамын өзгерту

Төртінші топтағы факторларға жататыны:

• Өндіріс және жабдықтаудың жаңа цехтарын ендіру;

• Өндіріс тeгi кейбір тиімсіз және пайдасыз цехтарды жою;

Шығынның әр түрінен төмендеуі- көп факторлардың әсерінің қорытындысы болып келеді. Сонымен бipre кейбір жеке факторлардың әcepi бірнеше шығындарды азайтуы мүмкін. Шығындарды үнемдеуге әcepiн тигізетін жеке факторларды өнімнің өзіндік құнын арзандатудағы жинақталған есепте талдап қорытылады. Техникалык - экономикалык факторларга өнімнің өзіндік кұнына әcepiн, сол сиякты нақтылы өзіндік құн талдауында анықталады.

24. Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар құрамын айтыңыз.Өнімнің өзіндік құнына кіретін барлық өндіріс шығындар өзінің әртүрлі белгісімен жіктеледі.

Негізгі белгісі бойынша жіктелу екіге ажыратылады:

а) Шығынның бастапқы элементтері бойынша (экономикалық маңызда);

б) Шығьшның пайда болу түріне және мақсатына қарай (калькуляция статьялары бойынша).

Өнімнің өзіндік құны өздерінің құрамы мен экономикалық міндеті, сонымен қатар өнімді өндіру мен өткізуде алатын ролі бойынша әртектес шығындардан құралған. Сондықтан өндірістік өзіндік құнын жоспарлау мен есептеу негізінде шығындарды олардың әртүрлі белгілері бойынша жіктеп, біртектес топтарға біріктіру қажет. Мысалы: шығындардың пайда болу жеріне байланысты (өндіріс, цех, участок).

Тікелей шығындар деп - өндірістік өзіндік құнына тура және тікелей өз бетімен кipe алатын, өнімнің жеке түрлерінің өндірісімен байланысты (шикізат, негізгі материалдар, сатып алынатын бұйымдар мен жартылай фабрикаттар, өндірістік жұмысшылардың негізгі жалақысы және т.б.) шығындарды айтады. Жанама шығындар деп - өнімнің өзіндік құнына бөлінген сон, кіретін жабдықтарға (деуге болады) өнімнің түрлерінің өндірісімен байланысты шығындарды (құрылғыны ұстау және пайдалану шығындары цехтік шығындар және т.б.) айтады.

Кәсіпорын шығындары өнімді дайындау үрдісіне қатысу сипатына байлнысты негізгі және қосымша болып бөлінеді.

Heгізгі шығындар - өнімді дайындаудың технологиялық үрдісінің жүруімен тікелей байланысты. Оларға өнім дайындалатын шикізат пен материалдар шығындары, технологиялық үрдісте қолданылатын отын және энергия (ғимараттарды жылыту мен жарықтандыру шығындары емес) шығындары, негізгі өндірістік жұмысшылардың жалақысы, құрылғыны күту, ұстау, пайдалану шығындары кіреді.

Қосымша шығындар өнім өндірумен емес,өндірісті ұйымдастыру, басқару және пайдаланумен тікелей байланысты. Оларға әкімшілік - баскару персоналының жалақы шығындары үй - жай, ғимараттарды жылытумен жарық беру шығындары және олардың амортизациясы жатады.

Шығьндар өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі және шартты -тұрақты болып бөлінеді.

Өзгермелі шығындар өндіру көлеміне байланысты пропорционалды түрде өciп немесе кеміп отырады. Бұған шикізат пен материалдардың, технологиялық мақсаттағы отын мен энергияның құны өндірістік жұмысшылыардың кесімді жалақысы жатады. Егер кандай да бip себеппен өнім шығару уақытша тоқтап қалса, онда осы уақытта өзгермелі шығындар да болмайды.

Шартты - тұрақты шығындар өзгермелі шығындарға қарағанда өндіріс көлемінен тіпті тәуелсіз. Бұл - басқару шығындары, ғимараттар мен үй -жайды жылыту және жарықтандырумен байланысты шығындар, жалға беру ақысы және т.б. Шартты - тұрақты шығындар өнім өндіру тоқтап қалса да, кәсіпорынның банкроттылығы және оның, ресми жабылуы жарияланғанға дейін орын алады.

25. Калькуляцияның негізгі түрлері және өнімнің бір өлшемінің өзіндік құнын анықтау тәртібі.Өнімнің өзіндік құнын есептеудеі калькуляция дейді. Ол жоспарлы және нақты өзіндік құнды ажыратады. Өнімнің жоспарлы өзіндік құны нормативті, есептеу және жоспарлы көрсеткіштің негізінде анықталады. Ал нақты өзіндік құны бухгалтерлік есеп беру мәліметтері бойынша нақты шығын арқылы анықтайды. Шығындарды қалыптасу орындары бойынша бақылау және нақты бip өнім түрнің бірлігіне кеткен шығындарды анықтау мақсатымен шығындарды олардьң калькуляциялык статьялары бойынша жіктеу қолданылады. Аталуына байланысты жоспарлы, нормативтік және есептік калькуляция түрлері ажыратылады.Жоспарлы калькуляция фирманың экономикалық бөлімімен белгілі -бip мерзімге (жыл, тоқсан, ай) жасалынып, жұмыс уақыты, материалдар, электроэнергия және т.б. шығындар нормасы негізінде құрастырылады. Жоспарлы калькуляция мынадай мақсатпен пайдаланылады:

- өнімнің нақты түpлepiнe шығару бағаларын белгілеу үшін, фирманың материалдық, еңбек және қаржы ресурстарына қажеттіліктерін анықтау үшін;

- жоспарлы калькуляцияның мәліметтерін есептік калькуляцияның мәліметтері мен салыстыру жолымен өндірісті басқарудың сапасын бақылау үшін.

Нормативтік калькуляция фирманың кызмет етуі жағдайында нақтылы қол жеткен анағұрлым үдемелі нормалары мен нормативтеріне карай отырып есептеледі. Өндірісті баскару тәжірибесінде нормативтік калькуляция өзгеше эталон ретінде колданылады, онымен мәліметтерді салыстыру арқылы өнімнің әр түрінің өзіндік құнын төмендету арқылы шығындарды азайту жолдары мен пайданы көбейту көздерін табуға болады.

Есептік калькуляция фирманың бухгалтерлік бөлімімен құрастырылады және ол жоспарлы мәліметтермен салыстырудан басқа, ресурстардың әр түрлерінің тиімді пайдалануын бақылау құралы болып табылады.

Өзіндік құн калькуляциялаудың бірнеше әдістері бар шығындарды толык аркылы өзіндік құныды калькуляциялау;- өзгермелі шығындар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау;- өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым тәсілi;- өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі;- өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қайта бөлу әдісі;- дамыған нарықтық қатынастары бар елдерде қолданылатын өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістері.

Шығындарды толық бөлу кезінде өнімнің өзіндік құны барлық өндірістік факторлар шығындарымен анықталады:оларға материалдар,еңбек, энергия, амортизация, сактандыру және т.б. жатады.

Өндірістегі шығындарды есептеу мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым тәсілі біртектес өнім шығаратын (көмір, газ, руда өндіру) кәсіпорындарда қолданылады.

Шығындарды есептеу мен өнімнің өзіндік құны калькуляциясының тапсырыстық әдісі аз сериялы және дара өндірісті кәсіпорындарда, жөндеу кәсіпорындарында және тәжірибелік цехтарда қолданылады.

Шығындарды есептеу мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қайта бөлініс әдісі көлемді сипаттағы өндірісі бар кәсіпорындарда қолданылады.

Дамыған нарықтык экономикалы елдерде шығындарды есептеу мен өзіндік құнды калькуляциялаудың келесідей жүйелері қолданылады: стандартты-кос жүйесі және директ-кост жүйесі.

Өзіндік құн калькуляциясы өндірістік үрдіске тікелей байланысты шығындарды өндірісті басқару мен оған қызмет көрсету шығындарынан бөлуге және мұны жеке өнім бірлігінің өзіндік құнын анықтауға пайдалануға жол береді.

Өнімнің өзіндік құнын анықтауды дұрыс қолдана білсе, тежрибе жұмыстарында өндірісті жоспарлау, өндіріс салаларына талдау жасауда, қолданбай жатқан ішкі мүмкіндіктердің көзін ашуға, кәсіпорын жұмысының өcyiнe әcepi мол екенін байқаймыз.

Өнімнің толық өзіндік құн өндіруге және сатуға кеткен шығынның табиғи өнім бірлігін көрсетеді. Бұл көрсеткіш өнімге баға белгілеуге және әртүрлі кәсіпорындары мен мекемелерде өнімнің өзіндік құнын салыстырып және әртүрлі мерзімдегі динамикасын анықтауға қолданылады.

Әрбір өнімнің өзіндік құнының жалпы көлеміндегі шығынына қатынасын өнімнің өзіндік құнының құрамы дейді. өзіндік құнның құрамы әртүрлі салада әртүрлі. Ол ондағы өндірістің бағытына, мамандалуына, техникалық денгейше, шығыннын көлеміне т.б. байланысты. өнімнің өзіндік құнының құрамын калькуляция статьялары бойынша да анықтауға болады. Мұндай есепті бip өндіріс саласында өндірілген әртүрлі бұйымдар бойынша шығарылады. Өнімнің өзіндік құнының құрамы ереже бойынша пайыз есебімен белгіленеді.

26. Өнімді сатудан түскен пайданы қалай анықтауға болады?Кәсіпорында пайданы қалыптастыру және бөлу ҚР-ның заңына сәйкес жүргізіледі. Пайданы- салық салуға жататын пайда салық салынбайтын пайда болып бөлінеді.

Жалпы (баланстық) пайдаға өнімді сатудан түскен пайда (жұмыс,қызмет), кәсіпорынның негізгі қорын, басқадай мүліктерін және сатудан басқа операциядан түскен,осы операциялар бойынша сомасын төмендеткен шығындар көрсетіледі:

Пж=Пөс+Псн+Пбс,

мұндағы, Пж-жалпы пайда;

Пөс- өнімді сатудан түскен пайда;

Псн- негізгі қорды, басқадай мүлікті сатудан түскен пайда;

Пбс- сатудан тыс басқадай операциялардан түскен пайда.

Өнімді сатудан (жұмыс, қызмет) түскен пайда- өнімнің өзіндік құнына ендірілген және өнімді өндіруге, сатуға кеткен шығын мен өнімді сатудан түскен түсім (қосылған құнға салынатын салық және акциздер) арасындағы айырмасымен анықталады:

Пөс=Жт-Қсс-А-Ш,

мұндағы: Пөс- Пөс- өнімді сатудан түскен пайда;

Жт- сатудан түскен ақша(жалпы табыс) және (жұмыс,қызмет);

Қсс- қосылған құнға салынатын салық;

А- акциз;

Ш- Өнімді өндіруге және сатуға кеткен шығын (жұмыс, қызмет).

Негізгі қорды және басқадай мүлікті сатудан алынған пайданы төмендегі формуламен анықтаймыз:

Пқ.м=Тқм – Бқм*Jинф,

мұндағы :Пқм- негізгі қор мен мүлікті сатудан түскен пайда;

Тқм- негізгі қор мен мүлікті сатудан түскен ақша(түсім)

Бқм*Jинф- негізгі қордың құнын инфляция индексімен түзетілу есебінде.

• Сатудан тыс операциялардан түскен табыс (шығыс) құрамына кіретіні:Кәсіпорынның басқадай кәсіпорын жұмыс үлесіне қатысуынан табыс алуы мүмкін жалға беруден, кәсіпорынның акцияларынан, облигациясынан т.б.құнды қағаздан девиденд, пайыз, сонымен бірге өнімді өндіру және оны сатуға байланысты емес (қызмет)оған қоса шығынды орнына келтіру және түрлі төлемдер кіреді.

Сатудан тыс операциялардан алынған пайданы есептеу:

Пст=Тст – Шст,

Мұндағы:Пст- сатудан тыс операциялардан түскен пайда;

Тст - сатудан тыс операциялардан түскен табыс;

Шст – сатудан тыс операциялардан шығындар.

Өнімнің өзіндік құнын арзандату – ол негізгі бір қорланудың көзі, өндірістің дамуына әсері мол.

27. Баланстың және таза пайданың  құрамын айтыңыз. Пайда және рентабельділік кәсіпорын қызметінің тиімділігін көрсетеді. Пайда баланстық және таза пайда болып бөлінеді.

П_б=П_р.п +П_р.м.п+П_в.о

П_р.п-өнім өткізуден алынған пайда

П_р.м.п-негізгі құралдар мен материялдық құндылықтарды өткізуден түскен пайда

П_в.о-өнім өткізуден тыс операциялардан түскен пайда

Өнім өткізуден түскен пайда. П_р.п=PП-С_n

РП-ҚҚС мен акцизді есептемегендегі өнім, жұмыс ,қызметті өткізуден алынған түсім

C_n-толық өзіндік құн

Негізгі құралды өткізуден түскен пайда деп –мүлікті өткізуден алынған түсіммен баланс бойынша қалдық құнның айырмасы

Өнім өткзуден тыс опера циялардан алынған пайда деп-осы операциялардан алынған табыс шығындардың айырмасы. Оларға:басқа кәсіпорынның қызметіне үлестік қатысудан алынатын табыс, мүлікті жалға беруден алатын табыс, акция, облигация, басқа да құнды қағаздардан алынатын табыс.

Таза пайда-баланстық пайдамен пайда салығы, нормативтен тыс қоршаған ортаны ластау төлемдері мен баж салығы және салықтық төлем тәртібін бұзғаны үшңн айыппұлдардың айырмасын айтамыз. Кәсіпорынның пайдасы екі көрсеткішке байланысты :Өнім бағасы және оны өндіруге кететін шығындар. Нарықтағы өнім бағасы –сұраныс пен ұсыныстың өзара іс-қимылының нәтижесі.Еркін бәсеке жағдайында нарықтық баға құрылымы знңының ен болуы өнірушінің немесе сатып алушының қалауынша болуы мүмкін емес ол автоматты түрде теңеседі.

Пайданың түрлері және оны есептеу әдістері:

Жалпы пайда=жалпы табыс-өндіріс шығындары

Экономикалық пайда=жалпы табыс-барлық ресурстардың экн-қ шығындары

Бухгалтерлік пайда=жалпы табыс-оның шығындары

Таза экн-қ пайда=бухгалтерлік пайда-өндірістің анық шығындары

Таза пайда=жалпы пайда-салықтар,міндетті төлемдер

Қалыпты пайда=капиталға нормативті қайтарым-кәсіпкерлік табыстың мөлшері

Шаруашылық пайдасы=қалыпты пайда-экономикалық пайда

Шекті пайда =шекті табыс-шекті шығындар

Кәсіпорынның қарауында қалатын барлық пайда екі бөлікке бөлінеді.Біріншісі- кәсіпорынның мүлкін көбейтеді,және тұтыну пройесіне қатысады.Екіншісі- тұтынуға пайдаланатын пайда үлесін сипаттайды.

29. Кәсіпорында таза пайданы қалыптастыру үрдісіне қалай түсінесіз және көрсеткішетр жүйесі қандай?Кәсіпорын жағдайын оның нарықтағы орнын көптеген көрсеткіштер параметрімен сипатталынады:

. 1.Өндірілген өнімнің көрсеткіштер параметрі:

- Өнім көлемі және ассортиментімен ;

- Рынокте сұраныс пен өткізуіне ;

- сапасына;

- Өзіндік құнына және өнім бағасына;

- Бәсекеге төтеп беруіне.

2. Кәсіпорынның техникалық деңгейінің көрсеткіштеріпараметріне:

- техниканың және технологияның жағдайына;

- өндіріс икемділігіне;

- еңбектің техникалық қарулануына;

3.Әлеументтік- экономикалық көрсеткішіне:

- өнімнің өзіндік құнына;

- орташа еңбек ақы көлеміне;

- еңбек жағдайына;

- еңбек өнімділігіне;

- рентабельділік деңгейінет.б.

4.Қаражат көрсеткіштеріне:

- өтімділігіне және төлеу мүмкіндігіне;

- капиталдың айналымына;

- капиталдың рентабельділігіне,

- несие және өзінің қаржысна.т.б;

Пайда- тауарды сатудан (жұыстарды орындаудан,қызметтерді көрсетуден) түскен табыстың өндіру шығындарынан артылу айырмашылығымен көрінеді.

П=Т-Ш,

Мұндағы:П-пайда; Т-табыс; Ш-өндіріс шығыны.

Кәсіпорында пайданы қалыптастыру және бөлу ҚР-ның заңына сәйкес жүргізіледі. Шаруашылық субьектілерінде пайданың көптеген жүйесі туындайды:

• Жалпы (баланстық) пайда;

• Кәсіпорынның мүлкін тағы басқа негізгі қорын сатудан түскен пайда,

• Сатудан тыс басқадай опрациядан түскен пайда;

• Таза пайда.

Бұдан басқа, пайданы- салық салуға жататын пайда салық салынбайтын пайда болып бөлінеді.

Жалпы (баланстық) пайдаға өнімді сатудан түскен пайда (жұмыс,қызмет), кәсіпорынның негізгі қорын, басқадай мүліктерін және сатудан басқа операциядан түскен,осы операциялар бойынша сомасын төмендеткен шығындар көрсетіледі:

Пж=Пөс+Псн+Пбс,

мұндағы, Пж-жалпы пайда;

Пөс- өнімді сатудан түскен пайда;

Псн- негізгі қорды, басқадай мүлікті сатудан түскен пайда;

Пбс- сатудан тыс басқадай операциялардан түскен пайда.

30. Өндірістің рентабельдігі дегеніміз не?Рентабельділік – кәсіпорынның өндіріс шаруашылық қызметінде қортындылаушы, салыстырмалы көрсеткіште, көрінетін дәрежесі пайдамен көрінеді.

Бір жолғы және күнделікті шығынның тиімділік көрсеткішін рентабельділік деп айтамыз. Жалпы көріністе- пайданың бір жолғы және күнделікті шығынға қатынасы мен анықталады.

Рентабельділіктің бірнеше көрсеткіші қолданылады. Оның бәрі пайыз есебімен көрсетіледі. Рентабельділік түрлері:

1)Инвеститциялаудың рентабельділігі – ұлғаймалы өндіріс пен жаңа техникаға жұмсалған күрделі қаржының тиімділігі. Инвеститциялау рентабельділігі- күрделі жұмсалымның пайдалығымен және оның өтелу мерзімімен сипатталынады.

2)Капиталдың рентабельділігі – капиталдың бір теңгесіне шаққандағы алынған пайданың шамасын сипаттайтын көрсеткіш. Абсалюттық есеппен (теңгеге тиын есебімен), бірақ көбінесе салыстырмалы көрсеткішпен (пайызебен) тұлғаланады.

Пайданың қандай кпиталға жатқызылатынына қарай өндірістің пайдалығы, атаулы меншікті капиталдың пайдалылығы баланс бойынша капиталдың қосынды шамасының пайдалылығы түрлеріне бөлінеді.Капитал пайдалылығы (рентабельділігі) мен айналымның пайдалылығы арасында өзара байланыс болады, ол кәсіпорынның өнімді өткізуден алған табысындағы пайданың үлес салмағымен сиппатталады.

3) Өндірістің рентабельділігі өндіріс тиімділігінің жалпылама көрсеткіші, ол өндірістік қордың бір теңгесіне шаққанда келетін пайданың мөлшерін көрсетеді. өндірістіңк ресурстардың (негізгі өндіріс қорлар мен мөлшерленетін айналым қаражатының) құнына байланыстылығы пайданың қатынасымен (пайыз есебімен) айқындалатын жалпы өндіріс пайдалылығы; Пайданы алуға қатысатын өндірістік ресурстардың құнына таза пайданың қатынасымен анықталатын есептік пайдалылық түріне бөлінеді. Оны мына формуламен анықтаймыз:

Мұндағы: Өр - өндіріс рентабельділігі;

Пб – баланс пайдалылығы, мың теңге;

Нқ – орта жылдық негізгі қордың құны, мың теңге;

Ақ – айналым құралының көлемі, мың теңге.

4) Өнімнің рентабельділігі - өнімнің тиісті түрін өткізуден алынған пайданың оны өндіру мен өткізуге жұмсалған шығынға немесе өнімнің өзіндік құнына қатынасы мен айқындалатын көрсеткіш.

Мұндағы: Рө - өнімді сату рнетабельділігі,%

Өсп - өнімді сатудан алынған пайда, мың теңге;

Өсө - сатылған өнімнің өзіндік құны, мың теңге.

Өнімнің рентабельділігін барлық өнімдер бойынша, әйтпесе жеке өнімдер бойынша

анықтауға болады.

31.	Рентабельдік түрлері.

1)Инвеститциялаудың рентабельділігі – ұлғаймалы өндіріс пен жаңа техникаға жұмсалған күрделі қаржының тиімділігі. Инвеститциялау рентабельділігі- күрделі жұмсалымның пайдалығымен және оның өтелу мерзімімен сипатталынады.2)Капиталдың рентабельділігі – капиталдың бір теңгесіне шаққандағы алынған пайданың шамасын сипаттайтын көрсеткіш. Абсалюттық есеппен (теңгеге тиын есебімен), бірақ көбінесе салыстырмалы көрсеткішпен (пайызебен) тұлғаланады.

Пайданың қандай кпиталға жатқызылатынына қарай өндірістің пайдалығы, атаулы меншікті капиталдың пайдалылығы баланс бойынша капиталдың қосынды шамасының пайдалылығы түрлеріне бөлінеді.Капитал пайдалылығы (рентабельділігі) мен айналымның пайдалылығы арасында өзара байланыс болады, ол кәсіпорынның өнімді өткізуден алған табысындағы пайданың үлес салмағымен сиппатталады.

3) Өндірістің рентабельділігі өндіріс тиімділігінің жалпылама көрсеткіші, ол өндірістік қордың бір теңгесіне шаққанда келетін пайданың мөлшерін көрсетеді. өндірістіңк ресурстардың (негізгі өндіріс қорлар мен мөлшерленетін айналым қаражатының) құнына байланыстылығы пайданың қатынасымен (пайыз есебімен) айқындалатын жалпы өндіріс пайдалылығы; Пайданы алуға қатысатын өндірістік ресурстардың құнына таза пайданың қатынасымен анықталатын есептік пайдалылық түріне бөлінеді. Оны мына формуламен анықтаймыз:

Мұндағы: Өр - өндіріс рентабельділігі;

Пб – баланс пайдалылығы, мың теңге;

Нқ – орта жылдық негізгі қордың құны, мың теңге;

Ақ – айналым құралының көлемі, мың теңге.

4) Өнімнің рентабельділігі - өнімнің тиісті түрін өткізуден алынған пайданың оны өндіру мен өткізуге жұмсалған шығынға немесе өнімнің өзіндік құнына қатынасы мен айқындалатын көрсеткіш.

Мұндағы: Рө - өнімді сату рнетабельділігі,%

Өсп - өнімді сатудан алынған пайда, мың теңге;

Өсө - сатылған өнімнің өзіндік құны, мың теңге.

Өнімнің рентабельділігін барлық өнімдер бойынша, әйтпесе жеке өнімдер бойынша

анықтауға болады.

	32.Өндіріс үрдесі, оның құрамы және құрылу тәртібі.

Өндіріс үрдісі деп-өндірістегі материалдық игіліктерді өндірудегі еңбек операцияларын жүиелі түрде ауысып отыруын айтамыз.Өндіріс үрдісі дұрыс ағымда болуы үшін, оны басқару, керекті материалдармен жартылай фабрикатпен, техникалық жабдықтармен қамтамасыз етілуі тиіс . Әрбір өндіріс үрдісі көптеген жекеленген немесе оны былайша айтқанда жеке үрдіс деп айтамыз. Осы жекелеген, үрдісте жеке бөлшектер, тораптар т.б жасалынады, ал оларды жинақтау-қосу тәсілі бойынша өндіріске керекті бұйымды алуға болады . Барлық жекеленген өндіріс үрдіс әстілі: негізгі, қосалқы және қызмет көрсету немесе атқарушылар болып бөлінеді . Негізгі үрдісі - дегеніміз еңбек заты өзінің өндірісте және оның түрі мен өлшемі, оның ішкі қызметі, сыртқы жағдайы, элементтердің өзара өзгеріледі. Орналасуы және конструкциясы т.б. Негізгі үрдіске жататыны мыс, металды кесіп өңдеу үрдісі, метал бүйымдарды штамптау, гольванизациалап жабу, термиалық өңдеу, жинау және бүйымды бөлшектеу, құрастыру және тораптарды, агрегаттарды қайта құрастыру, сырлау, кептіру т.б үрдістер қолданылады. Қосалқы үрдіске - негізгі үрдістердің дұрыс өтуін қамтамасыз ету үшін, мұнда, еңбек затымен тікелей қамтамасыз жүргізілетін үрдіс. Бұған жататыны , өзінің өндірісіне керекті аспаптар жасау, жөндеу және технологиялық жабдықтарға техникалық қызмет ету, тозған тораптарды жөндеу, үйлерді және ғимараттарды, электроқұжатын жөндеу т.б Қызмет көрсету үрдіске – жататыны - өнім сапасын тексеру, өндіріс үрдісінің жүрісін бақылау, ішкі зауытта тасмалдау, қойма операциялары, материалдық құндылықтар бар т.б Өндірісті дайындаудың мазмұны . Өнеркәсіп салаларында жаңа өнімді жасауды белгілі реттелінген фазадағы өндірісті дайындауда біртұтас үрдісте іске асырылады. Бұл дәйектілікке кіретіні:Терең сипаттағы ізденіс және теориялық зерттеу; Қолданбалы зерттеу үрдісіндегі бірінші кезеңде алынған білім; Орындау кезеңдегі алынған білім мен зерттеудің қорытындысын іске асырудағы сызба және жаңа бұйымның түрлеріне жасалған тәжрибе – конструкторлық жұмыстар; Жаңа бұйымды өндіруді ұйымдастыру түрлерін және оны орындау үрдісіндегі технологиалық дайындау әдістеріне жасалған технологиялық жобалау мен жоба – ұйымдастыру жұмыстары; Жаңа өндірісті техникалық жабдықтау , техникалық жабдықтарды сатып алу және жабдықтарды жасау, сонымен бірге кәсіпорынды және оның бөлімшелерін керісінше қайта құру:Жаңа өндірілетін өнімді игеру және дайындалған өнімді тексеру оны өндіріске ендіру;Қоғамның талабын қанағаттандыруда саны мен сапа жағынан жаңа өнімді жеткілікті өндіру; Жаңа өндірілген өнімнің жер жүзі рыногында бәсекеге тұрарлықтай жағында, соңғы ғылыми және техникалық жетістіктерді қолдану; Еңбек өнімділігін арттыруда техникалық ұйымдастыруға керекті жағдай жасауды қамтамасыз ету;Жаңа өнімді жасауда және оны өндіруде жоғарғы деңгейдегі сапаға өндіріліп, төмеңгі шығын жұмсауды ескеру

33.Өндірісті ұйымдастыру үрдістің негізгі принципі, оның мазмұны және маңызы. Өндірісті ұйымдастыруда жалпы заңдылықта жаңа өнімді жасау үрдісінде өндірісті тиімді ұйымдастыру негіз бола алады: ● Кәсіпорынның алдына қойған мақсаты,өндірісті ұйымдастырумен оның сәйкестігі; Өндірісті ұйымдастыру формасы мен әдістерінің сипаттамасы және оның материалды –техникалық бағасының сәйкестігі; Нақты өндірістік–техникалық және экономикалық жағдайға бейімделуі; Өндіріс үрдісі мен жұмысшылар еңбегін ұйымдастыру ерекшіліктері мен сипатының өзара сәйкес келуі. т.б. Жаңа бұйымды шығару үрдісіндегі ерекшіліктерін ескере отырып, өндірісті дайындау жүйелерін құру және жаңалауда бірнеше өзгешелік принциптерін басшылыққа алуға болады:.Кешенді принципі - өндірісті орындау бойынша жұмыс жүргізуде бірегей жоспар бойынша, барлық үрдістерді қамтуда ғылым- зерттеуден бастап, жаңа техниканы игеруге дейіңгі және бұл жағдайға техникалық, ұйымдастыру, экономикалық және басқадай пайда болған мәселелерді ескеретін кешен Ғылыми- технологиалық және өндірістік интеграция.Жалпы мақсаттағы көптеген мамандалған бөлімшелер мен орындаушылардың бірдей жетістікке жетуін қамтамасыз етудегі жиынтығын көрсететін жұмыс. Құжаттардың жиынтығы мен бұйым құрал бөлшектерінің принципі –кешенді жұмыстарды бір мезгілде орындауда, әрі қарай оларды жалғастыруға құжаттардың толық жинағы немесе бұйымның құрам бөлшектері болуы. Мамандандыру принципі (жұмысшы орны)-бұл жұмыс әрбір жұмысшы орнында жұмыс түрінің операция санын қысқарту . Өндіріс үрдісін мамандандыру деңгей санын мамандану коэффициенті мың (км) сипатталынып, оны төмеңгі формуламен анықтауға болады : Км = Сбүй/ Жорн Мұнда: Сбүй - өндіріс бөлімшелерінде талдау мезгілінде (ай,жыл)бұйым операциясын өңдеу саны; Жорн - өндіріс бөлімшелеріндегі (бөлімше,цех).Бұл көрсеткіш талдау жасау мезгілде жабдықтарды қайта жөңге келтірудің жылдық орта санына сәйкес келеді. Пропорцианалдық принцип -өндіріс үрдісін ұйымдастыруға, барлық бөлімшелерде немесе кәсіпорында, өндірісті дайындауға белгіленген мезгілде, жоспарға қаралған, өндіріс жобасын орындауда, бірдей еңбек өнімділігінде жұмыс атқарып, онда қатысатын бөлімшелердің жұмысын қамтамасыз ету. Өндіріс үрдісінде пропорцианалдық коэффицентін (Кпр) формула бойынша анықтауға болады. Кпр = Өжаб /Өқ Мұнда Өжаб – нақты операцияны орындауды қолданғанда өндіріс бағытындағы құрамдар жабдықтардың өнімділігі; Өқ - Өндіріс қуаттылығының бағыты.

34. Өндіріс циклі, оның құрылымы, ұзақтық тиімділігін қысқартудың жолдары. Өндіріс циклі- дегеніміз бұйымды өндіріске жіберу кезегімен бастап, оны толық дайындағанға дейінгі, жинақталынған, қабылданған және қоймаға өткізілгенге дейінгі аралықтағы уақытты айтуға болады. Өндіріс циклінің ұзақтық көрсеткішін ішкі зауыдтық жоспарлауда кең қолданады: кәсіпорынның, цехтың бөлімшенің өндіріс бағдарламаларының деңгейін негіздегенде: өндіріс үрдесінде еңбек затының күнтізбе кесте бойынша қозғалысын жақсарту үрдесі; аяқталып бітпеген өндіріс көлемінің және айналым құралдарының мөлшерін, есебін шығаруда қолданады . Кез келген бұйымды дайындауда өндіріс цикліне төмендегі уақыт түрін ендіруге болады . бұйымды(технологиялық цикл) дайындау бойынша барлық технологиялық операцияларды орындауға жұмсалған уақыт . қосалқы операцияны орындауға кеткен уақыт, яғни, тетік және бөлшектерді есеп жүргізуге және өнімді тәртіппен орналастыру, өнімнің сапасын бақылау т.б жұмыстар. табиғи үзілістерге кеткен уақыт, егер олар, технологиалық үрдесте қаралған болса, кей жағдайда еңбек үрдесі болмаған жағдайда, бірақ еңбек заты өзгереді Мыс. тетіктерді суыту формасына, сырланған тетікті кептіру т.б. болуы мүмкін. Сонымен, ең маңызды өндіріс циклінде - оның ұзақтығы арқылы сипатталынады. Өндіріс циклінің ұзақтығы - бұл күнтізбе уақыт мезгілінде, материал , дайындама немесе басқадай өңделетін зат, өндіріс үрдесінің операциясынан өтіп немесе оның белгілі бөлігі және дайын өнімге айналуы . Цикл ұзақтығы күнтізбе немесе сағатпен көрінеді . Өндіріс циклінің құрылымына жұмысшы уақыты және үзіліс уақытын кіргізеді. Ағындағы жұмысшы мезгілінде жеке технологиялық операцияларды және дайындау қорытындылау сипаттағы жұмыстарды орындайды. Сонымен бірге жұмысшы уақытына, бақылау және көлік операциясы мен табиғи уақыт үрдестері жатады . Үзіліс уақытына – еңбек режімі, операциалар аралығында жатып қалған тетіктер мен еңбекті өндірісті ұйымдастырудың кемшілігінен болған себепсіз үзілістер жатады .

35. Еңбек затының өндірісте қозғалу түрі, оның өндірістік циклінің ұзақтығына әсері. Өндірістік процестер екіге бөлінеді: -еңбек заттарының нысандары мен сапаларын өзгертетін процестерді технологиялық процесс деп атайды. -еңбек заттары нысандары өзгермейтін процестерді технологиялық емес процестер деп аталады. Өндірістік цикл өнім өндіруге жұмсалған уақыттың ұзақтылығымен және оның құрылымымен сипатталады. Өндірістік цикл ұзақтығы дегеніміз өндірістік процесте белгілі бір бұйымды өндіруді бастау мен аяқтау арасындағы күнтізбелік уақыт аралығы.               Өндірістік цикл: -         жұмыс уақты; -         табиғи уақыт; -         жұмыстағы үзіліс болып бөлінеді. 1.Жұмыс уақты – еңбек заттарына тікелей әсер ететін, сонымен қатар жұмысшылардың аппараттық және автоматты тетіктердің жұмысын бақылайға жұмсайтын уақыт. Жұмыс уақты тиісінше тағы да екіге бөлінеді: -негізгі процестерді атқаруға; -көмекші, яғни цех аралық және цех ішінде түрлі жұмыстарды олындауға жұмсалатын уақыттар. Мәселен, дайын өнімдерді буып – түю және т.б.           Т жұмыс  = Т негізгі + Т көмекші              Т жұмыс  - жұмыс уақты; Т негізгі  -  негізгі уақыт;        Т көмекші – көмекші уақыт. 1. Табиғи процестер уақты еңбек заттарының еңбек жұмсалмай – ақ табиғи негізде, тиімсіз өзгеріске ұшырауын білдіреді, мысылы, ағаштың текке кеуіп кетуі, жүзім сөлінің ашып кетуі. Табиғи процестардың ауысып тұруы: -         өнім өндіруде; -         технологияны жетілдіруде; -         өндірістік цикл ұзықтылығын қысқартуда едеуді аөл атқарады.2.       Жұмыстағы үзіліс – еңбек заттарын өңдеу процесіндегі қажетті үзіліс. Бұлар:-         демалыстар ;-         мереке күндері; -         түскі үзіліс; -         демалыс алу;-         шикізаттарды күту. Сонымен өндірістік цикл жұмыс уақты, табиғи уақыт және жұмыстағы үзіліс уақыттарының қосындыларынан тұрады:                              Тц =Т жұмыс + Т табиғи Т үзіліс Тц - өндірістік цикл уақыты; Т жұмыс – жұмыс уақыты; Т табиғи – табиғи уақыт; Т үзіліс  - үзіліс уақыты.  Өндірістік цикл ұзақтығы: -         қолданылып жүрген техника мен технологияға, -         өндірісті және еңбекті дұрыс ұйымдастыруға, -         өндірілетін өнім көлеміне, -         аяқталмаған өндіріс шамасына, -         кәсіпорын жұмыстарының басқа да экономикалық көрсеткіштеріне әсер етеді. Олай болса, өндірістік циклдің ұзақтылығын қысқартудың қандай жолдары бар?            Олар мыналар: -өндірістік процесті кешенді механикаландыру мен автоматтандыру, өндірістің толассыз жұмыс істеуін арттыру. Бұл жағдайда табиғи процестер уақыты мен үзілістер күрт қысқарады; -Шығарылатын өнімдер конструкциясы және өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру; -Технологиялық бақылауға озық әдістерді енгізу және оны технологиялық операциялардың орындалу мерзіміне сәйкес жүргізу; -Жұмыс орындарын ауыстыруға байланысты еңбек заттарын ауыстыруға кететін уақытты қысқарту; -Көмекші операцияларды орынлауда, ішкі кезек аралығындағы үзілістерді пайдалану. 36. Кәсіпорында өндіріс құрылымы (өндірісті уақытпен ұйымдастыру).

Кәсіпорынның өндіріс құрылымы дегеніміз - кәсіпорында құрам және өзара байланыстағы өндіріске кіретін бөлімшелерін айтамыз . Кәсіпорында өндіріс үрдесін іске асыруда негізгі, көмекші цехтар және қызмет көрсететін шаруашылықтардан тұрады.

Кәсіпорында өндіріс бөлімшелері бөлініп, өзінше цехка, бөлімшелерге, қызмет етуге өздерінің орналасу принципіне қарай, өзара байланыс жасай, кәсіпорын өндірісінің құрылымын құрайды. Мұнда, кәсіпорын өндіріс құрылымында ішкі зауыт, жеке цехтар, бөлімшелер т.б еңбек бөлісінде, мамандануды анықтайды.

Әрбір ірі кәсіпорындарда бөлінген өзінше цехка, қызмет көрсету, шаруашылыққа және төмеңгі бөлімшелер ретіне қарай учаскіге, бөлімшелерге, жұмысшы орнына жіктеледі.

Жұмысшы орны – бұл зауыттағы бастапқы өндіріс құрылымының буыны.

Цех– бұл зауыт бөлімшелерінің негізгі өндірісі.Әрбір цехтар өздерінің мамандануына сәйкес, өндіріс үчаскісіне тиісті белгілі бөлімінде жұмысын орындап, арнаулы бұйымын шығарады.

Кәсіпорын цехтары, әсіресе ірі кәсіпорында цехтар, өзінше бөлінеді: негізгі көмекші, қызмет көрсетуші, және жанама цехтар болып .

Негізгі цехта – бұл цехта сапа жағынан өзгеруі немесе еңбек заттарын өңделіп, дайындалып біткен өндірілініп топтастырылған үрдесі.

Көмекші цех тікелей өнім өндіруге қатыспайтын, ол тек, негізгі цехтың жұмысына жағдай туғызатын цехты айтамыз,- мысалы, жөндеу, аспап әлектр цехтары жатады.

Қызмет көрсетушілер - негізгі және қосымша, көмекші цехтардың жұмыстарын орындайтын; мысалы, қойма шаруашылығы, көлік шаруашылығы т.б. Жанама цехтар негізгі өндіріс қалдықтарын пайдалану және өңдейтін мысалы, тауарды халықтың тұтыну цехы жатады .

Кәсіпорынның өндіріс құрылымы – тұрақты емес ол өндірістің номенклатурасы, ассортименті және өндірілетін өнім саны, техниканың технологиялық және өндірісті ұйымдастыруда жаңалануына байланысты өндіріс құрылымы өзгеріп отырады

Өндіріс құрылымының түрлері

Әрбір өндіріс жағдайында жұмыстың тиімділігіне жетуге, кәсіпорынның өндіріс құрылымының түрлерін таңдау орынды. Негізгі цехтардың мамандануы өндіріс құрылым түрлері нің бес түрі кең таралған:

1. Толық технологиалық циклде істеитін зауыт – мұнда барлық цехтардың жиынтығының болуы – дайындайтын, өңдейтін және жинақтайтын;

2. Жинақтаитын зауыд түрі,- мұнда бүйымды шығаруды басқа маманданған кәсіпорын өндірген бөлшектер, тораптар мен агрегаттар ды жинақтау .

3. Механикалық жинақтау түріндегі зауыт мұнда басқа кәсіпорындардың дайындаған бұйымдары арқылы машина бөлшектерін жинақтау.

4. Маманданған зауыт, тек қана өндірісте дайындаумен айналысатын, мыс, металды құю, металды шыңдау т.б .

5. Жекелеген бұйымдарды даярлайтын маманданған заыу, мыс, тіреу, тиісті дөңгелек, подшивниктер, т.б қосалқы бөлшектер жасауға маманданған.