37.Мәктәптә эпик әҫәрҙәрҙе өйрәнеү үҙенсәлектәре.

1 Эпик әҫәрәҙр(хткәйә,повесть,роман)Хикәйә(һөйләп биреү, дидактика, өгөт нәсихәт өҫтөнлөк итә)- күләме яғынан ҙур булмаған эпик жанр. Үҙенең ҡыҫҡалығы менән башҡа жанрҙарҙан айырылып тора.Хикәйә кеше тормошондағы бер мөһим ваҡиға,бер яҙмыш һүрәтләнә.Ул ваҡмғаның,ғәҙәттә,башы,хәл ителеше һ аҙағы була.Образдар ҙа күп түгел:ике-өс,биш кешенән артмай.Әгәр әкиәттең нигеҙендә халыҡтың фантазияһы тарафынан тыуҙырылған ваҡиғалар ятһа,хикәйәлә реаль ысынбарлыҡ,тормошта булып үткән хәл-ваҡиғалар һүрәтләнә,беҙҙең һәр беребеҙгә ул таныш яҡын.Хикәйә жанры бөтә класстарҙа ла өйрәнелә. Уҡыусылар хикәйәне мәғәнәүи өлөштәргә бүлеп уҡый һәм сюжет элементтарын әйтергә белергә тейеш.Ваҡиғаларҙың башланыуы,Төйөнләнеш,Ваҡиғалар үҫеше,ҡульминация,Сиселеш.Күнегеүҙәр:Хикәйәнең башы бирелә-уны дауам итергә.Картина буйынса хикәйә төҙөргә.Уҡыусыларҙың үҙҙәре менән булған берәй хәл ваҡиғаны хикәйәләү.Мәкәлдәрҙе һ әйтемдәрҙе тема итеп,хикәйә итеп төҙөү ”Хеҙмәте барҙың-хөрмәте бар”.Хикәйә жанры буйынса эш нигеҙҙә,5-6кл алып барыла, 7-8кл иһә повесть һ роман жанрҙарына туҡталабыҙ.Повесть. Эпик әҫәрҙәрҙе өйрәнгәндә (повесть,роман)гәҙәттә өс этапты күҙ уңында тотабыҙ:Әҫәрҙе уҡыу,Әҫәрҙе класта комментарийлы(аңлатмалы) уҡыу һ уның йөкмәткеһе буйынса әңгәмә ойоштороу,Анализ.Эпик әҫәрҙәрҙе анализлағанда уларҙың тбәндәге композициялары күҙ уңында тотола. 1Әҫәрҙең(повестең) темаһы,проблеатикаһы, сюжеты(уның нигеҙендә ниндәй тормош материалы ята)2Образдар истемаһы(характерҙаҙың бирелеше,типиклыҡ мәсьәләләре)3Автор образы(уның әҫәрҙә һүрәтләнелгән ваҡиғаларға,геройҙарға мөнәсәбәте, ҡарашы)4Жанр ҙенсәлектәре5Әҫәрҙең әһәмиәте.Роман. Романда ҡатмарлы проблемалар күтәрелә,уғакүп темалыҡ хас. ошо үҙенсәлек образдарҙың күплелегенә,сюжеттың ҡатмарлы булыуына килтерә.характер үҫеше,формалашыуы геройҙың бала-сағынан башлып,үлеменә тиклем һ унан күберәк дауам итеүе мөмкин. Романда хикәйәләү алымдары ла күп төрлө һ ҡатмарлы;ул төп герой исеменән,йә өсөнсө затта алып барыла. Романдарҙы идея тематик бүленешенә ҡарап шулай уҡ бер нисә төркөмгә беленәләр(Мәҫәлән,К.Әхмәьйәнов Ғ.Хайриҙең “Боролошон”,Д.Юлтыйҙың “Ҡан”,И.Насириҙың күҙәй р тарихи-революцион,С.Агиш “нигеҙ”,З.Бииш”Яҡтыға”трилог социаль-көнкүреш р.тип билдәләнә.Романды анализлағанда түбәндәге этаптарҙы күҙ уңында тоторға кәрәк. 1Әҫәрҙе үҙ аллы уҡыу йөкмәткеһең үҙләштереү .Яҙыусының биографияһын һ ижад юлын өйрәнеү.Әҫәрҙең яҙыусы ижадында тотҡан урыны. 2Әҫәрҙең йөкмәткеһе буйынса әңгәмә (Темаһын, проблемаһын,образлар системаһын, идеяһын, художество ҙенсәлектәрен,жанр). 3Уҡыусыларҙың үҙ аллы эштәрен(доклад,белдереү,һорауҙарға яуаптар,әҫәрҙең айырым өлөштәрен айырым билдәләү)4Иншалар яҙыу.

38. Лирик әҫәрҙәрҙе өйрәнеүгә булған талаптар.ЛирикӘҫәрҙәрӨйрәнеү мәктәптә шиғри әҫәрҙәрҙе өйрәнеүҙә уҡытыусы ла уҡыусылар ҙа күп ҡаршылыҡтар осрата.Сөнки лирикала әҫәрҙең иде-тематик йөкмәткеһе күберәк силәтеп әйтеүгә ҡоролған.”лирика тигәндә беҙ кберәк шиғырҙарҙы күҙ алдыбыҙға килтерәбеҙ.Шиғырҙарҙы анализлағанда түбәндәге этаптарҙы күҙ уңында тоторға кәрәк: 1Уҡытыусының өйрәнеләсәк әҫәрен яҡшы белеү,алдан уның идея тематик йөкмәткеһен, художество сараларын асыҡлау. 2Шиғырҙы тасуири уҡыу алдынан ойошторолған инеш һүҙ. Инеш һүҙҙә яҙыусының биографияһы, әҫәрҙең яҙылыу тарихы,унда сағылған осор күҙ алдына баҫтырыла(уҡыусыларҙың уҡыу тәжрибәһе,һынлы сәнгәт әҫәрҙәре, музыка екиң ҡулланыла.3.Һүҙлек эше.4.Шиғырҙы уҡытыусының тасуири уҡыуы йәки яттан һөйләүе.5Әҫәрҙең уҡыусыларға тәҫир көсөн билдәләү.6 Шиғырҙы уҡыусыларҙан уҡытыу.7Әҫәрҙе бөгөнгө тормош менән бәйләү.8Шиғырҙы ятларға өйрәтеү9Уҡытыусының йомғаҡлау һүҙҙе.ПОЭМА.Дәрес инеш һүҙ менән башлана.Инеш поэманың яҙылыу ваҡыты, әҫәрҙә сағылдырылған осор һүрәтләнә.Автор тураһында белешмә бирелә,Поэма уҡытыусы тарафынан уҡыла текстың идея тематик йөкмәткеһе, тел байлығы, авторҙыңкомментарийҙары билдәләнә.Уҡыусылар йөкмәткеһен үҙләштерәләр, анализ әңгәмә формаһында алып барыла,һорауҙар бирелә.һәр геройға характеристика бирергә кәрәк, халыҡ яҙмышы һүрәтләнеүе тураһында һөйләнелә.Башҡа телдәрҙең әҙәбиәтендә оҡшаш әҫәрҙәр барлығы юҡлығы асыҡлана.Поэманы үткәндә анализ өсөн һорауҙар бирелә,текст өҫтөндө эшләү юлдары күрһәтелә, маҡсаттар ҡуйыла.