29. Рәүеш, уларҙың төркөмсәләре, синтаксик функциялары. Рәүештәрҙең яһалышы.

Эш йәки хәлдең билдәһен, уның ниндәй хәлдәрҙә үтәлеүен аңлатҡан һүҙҙәр. Күп ваҡыт ҡылымға эйәреп килә. Нисек? Ҡасан? Ҡайҙа? Күпме? Ни тиклем? яуап бирә. Ҡай выҡыт рәүештәргә, сифаттарға эйәреп килә: байтаҡ ары, балдай татлы. Һөйләмдә – хәл, һирәк кенә – хәбәр, исем ролендә килгәндә – эйә, эйәрсән киҫәк.

Төркөмсәләре: 1)Хәл (Төп) рәүеш(Нисек? Ни рәүешле?) 2)Ваҡыт р.(Ҡасан?) 3)Урын р. (ҡайҙа?) 4)Оҡшатыу-сағыштырыу р.(Нисек?) 5)Күләм-дәрәжә р.(Күпме? Ни тиклем?) 6)Сәбәп-маҡсат р.(Ниңә? Нилектән? Ни өсөн?).

Яһалышы: 1)Тамыр рәүеш – семантик һәм лексик яҡтан айырылған рәүештәр, улар хәрәкәт билдәһен йәки билдәнең билдәһен белдерә һәм шул арҡала тик ҡылым йәки сифат алдында ғына килә ала. 2)Яһалма рәүеш – морфологик юл – аффикстар – ярҙамында яһала:-са/-сә(исем, сифат, һан, алмаш, рәүеш – сағыштырыу рәү. барл. килә йә хәл рәү.), -лай/-ләй (исем, сифат, алмаш, ҡылым – хәл, ваҡыт, урын, сағыштырыу рәү. яһай), синонимы -лата/-ләтә(исем, сифат, һан, ҡылым – күләм-дәрәжә, хәл рәү.); -лап/-ләп(исем – хәл,күләм-дәрәжә рәү.),-лаш/-ләш; Морфологик нығынған рәүеш-р – Исемдәш (исем, сифат, һан, алмаш, рәүеш), модаль һүҙҙәрҙең һәм ҡылым төркөмсәләренең төбәү, сығанаҡ, урын-ваҡыт килештәрендә үҙҙәренең төп мәғәнәләрен юғалтып, рәүеш мәғәнәһен алғандар:иртәгә, күпкә, тиҙҙән, башта .3)Ҡушма рәүештәр: а)теҙмә – бер үк һүҙҙең ҡабатланыу юлы м-н, йә 2 төрлө һүҙҙең үҙ-ара ишләшеү юлы м-н яһала; б)эйәртеүле – төрлө һүҙ төркөмдәренең үҙ-ара эйәртеүле мөнәсәбәттә килеү юлы м-н яһала: был арала, бер ваҡыт, ошо тирәлә; -са, -лай ялғаулы рәүеш+башҡа һүҙ төркөмө: өй беренсә.

30. Теркәүестәр һәм уларҙың төрҙәре.

Ярҙамлыҡ һүҙҙәр рәтенә инә. Ябай һөйләмдә баш киҫәктәр менән эйәрсән киҫәктәрҙе бер-береһенә теркәй, бәйләй. Йәнә ҡушма һөйләмдәге ябай һөйләмдәрҙе үҙ-ара тоташтыра. Традиция буйынса 2 төргә бүленә: 1)Теҙеүсе: 2)Эйәртеүле. Төрҙәре: I. Йыйыу терк. (да-дә, ҙа-ҙә, ла-лә, та-тә, һәм, йәнә, тағы, шулай уҡ, шул уҡ ваҡытта, шуеның менән бергә); II. Ҡаршы ҡуйыу терк. (бәлки, ә, әммә, ләкин, тик, фәҡәт, шулай ҙа, юғиһә, да-дә, ҙа-ҙә, ла-лә, та-тә); III. Бүлеү-ҡабатлау терк. (бер, берсә, йә, йәки, ни, әле, әллә); IV. Аныҡлау терк. (йәғни); Эйәртеүсе терк-р эйәртеүле ҡушма һөйләмдәге эйәрсән һөйләмде баш һөйләмгә йәки тиң киҫәктәрҙе үҙ-ара теркәү өсөн ҡулланыла. Мәғәнәләре буйынса төркөмдәргә бүленә:I.Сәбәп (сөнки); II.Шарт (әгәр, әгәр ҙә); III.Һөҙөмтә (хатта, шуға ла, шуға күрә лә, шунлыҡтан, ки хатта, тимәк); IV. Оҡшатыу-сағыштырыу (гүйә).

31. Бәйләүестәр һәм уларҙың төрҙәре.

Һөйләмдәге эйәреүсе киҫәктәр менән эйәртеүсе киҫәктәрҙең, эйәрсән һөйләм менән баш һөйләмдең бәйләнешен белдереүсе ярҙамлыҡ һүҙҙәр.Сығышы яғынан төрҙәре: 1)Төп бәйләүестәр – лексик яғынан бөтөнләй мәғәнәләрен юғалтҡан бәйләүестәр (өсөн, менән, һайын, кеүек, һымаҡ, шикелле, хәтлем, ҡәҙәр һ.б.); 2)Бәйләүес функцияһын башҡарыусы һүҙҙәр-исем, сифат, рәүеш һүҙ төркөмдәренән барл. килгән (тыш, буйы, көйө, башҡа, хаҡта, саҡлы, сәбәпле, аҙаҡ, һуң һ.б.)Бәйләүес м-н үҙ аллы һүҙ араһындағы бәйләнеш башҡарыу-башҡарылыу юлы м-н белдерелә. Һөйләмдә тотҡан роленә ҡарап:1)Сәбәп(өсөн, күрә, сәбәпле), 2)Маҡсат б. (өсөн), 3)Йүнәлеш б. (табан), 4)Ваҡыт б. (бирле, тиклем, саҡлы, һуң, элек), 5)Көсәйтеү б. (һайын), 6)Рәүеш б. (аша, арҡылы) 7)Оҡшатыу б. (кеүек, төҫлө, шикелле, һымаҡ), 8)Бергәлек б. (менән). Килеш формаларында килеүенә ҡарап: 1)Төп, эйәлек к. м-н: менән, өсөн, кеүек, шикелле, һымаҡ, төҫлө, буйынса, саҡлы, хәтлем, арҡылы, аша, буйы һ.б.;2)Төбәү к. м-н: табан, була, күрә, хәтлем, саҡлы, ҡаршы, ҡарата һ.б., 3)Сығанаҡ к. м-н: һуң, аҙаҡ, элек, элгәре, бүтән, тыш, башлап, ҡала, башҡа, бирле.