89. Нарық жағдайындағы өнімді өндіруге кететін шығындарды азайтудың жолдары мен маңызы.

Тау – кен өнеркәсібінде пайдалы қазбалардың өзіндік құнына нақты және затталған еңбекті пайдалану тиімділігі ғана емес, тағы кен орнын қазудың кен – геологиялық жағдайлары да әсер етеді.

Өнімнің өзіндік құнын төмендетудің маңызды факторы болып еңбек өнімділігінің өсуі саналады . Жаңа техниканы, жоғары өнімді қазу жүйесін енгізу, еңбек пен өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру арқасында бір жұмыс істейтінге шаққан кен өндіру көлемі өседі, ал өнімнің бір өлшеміне жұмсалған шығындар азаяды .

Еңбек өнімділігі өсуімен жұмысақы да өседі, бірақ өнім бірлігіне шаққан шығындардың жалпы мөлшері азаяды.

Өнімнің өзіндік құнын төмендету үшін орташа жұмысақының өсуімен салыстырғанда еңбек өнімділігінің басымырақ өсуін қамтамасыз ету керек.

Еңбек өнімділігінің, жұмысақы өсуімен қатар, өнімнің өзіндік құнына әсері мына формуламен анықталады:

∆С = (1 – I₃ / I_e)∙d ,

мұндағы: ∆С - өнімнің өзіндік құнының өзгеруі;

I₃ – жұмысақы индексі;

I_e - еңбек өнімділігінің индексі;

d - өзіндік құнындағы жұмысақының үлес салмағы, теңге немесе пайызбен.

Өнімнің өзіндік құны төмендету шамасын мына формула бойынша анықтауға болады:

(Ф₂ – Ф₁)∙С

∆C = —————,

Ф₁

мұндағы: С - өнім бірлігінің өзіндік құны, теңге

Ф₁және Ф₂ – факторлардың (мысалы, өндіріс көлемі, материалдар,т.б.) шаралар қолдану алдыңғы және одан кейінгі мөлшері, шамасы.

Өнімнің өзіндік құнын жүйелі түрде төмендету – кәсіпорынның жұмыс істеу тиімділігін арттырудың негізгі құралы болып табылады. Өндіріс шығындары төмендетудің мына төменгі негізгі бағыттарын айтуға болады:

ғылыми – техникалық ілгерішіліктің жетістіктерін пайдалану;

өндіріс және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;

өндірістің материал, отын, энергия және еңбек сыйымдылықтарын төмендету;

негізгі капиталды пайдалануды жақсарту.

90.Кәсіпорында көлік шаруашылығын ұйымдастыру.

Кәсіпорында өндірістік үрдісті жүргізу үшін шикізат, матери-алдар, құраушы өнімдер пайдаланылады. Жалпы өндіріс үрдісінде кеп мөлшердегі еңбек құралдарын пайдалану үшін оларды тасымалдаумен қатар, өнім дайын болғаннан кейін оны кәсіпорыннан сыртқа тасып әкету қажет. Міне, осындай барлық тиеу-түсіру, тасымалдау жұмыстарын кәсіпорынның көлік шаруашылығы атқарады. Ал оны ұйымдастыру деңгейі ендірістің техника-әко-номикалық көрсеткіштеріне елеулі ықпал етеді. Мұны тек көлік шығындарының енімнің езіндік құнындағы алатын ұлкен үлесімен ғана емес, сонымен қатар осы аталған жұмыстардың материалдық құндылықтардың тасымалдау керсеткіштері мен сақталуына қа-лай әсер ететіндігінен де көруге болады. Бұған қоса көлік шаруа-шылығының ұйымдастырылу дәрежесі өндірістік циклдың ұзақ-тығына және соның нәтижесінде аяқталмаған өндірістегі айналым қаражаттарының мөлшеріне тигізетін әсері жоғары. Кәсіпорынның көлік шаруашылығының міндетіне барлық тиеу-түсіру және тасымалдау жұмыстарын уақтылы, сапалы және үнемді жүргізу жатады. Кәсіпорында пайдаланылатын көлік қызмет көрсету аумағына қарай:

• сыртқы, яғни, оған кәсіпорынның сыртқы жабдықтаушы- ларымен және өнімді тұлынушыларымен байланысьш қам- тамасыз ететін көлік түрлері жатады. Мұндай тасымалда- улар әдетте орталықтандырылған тасымал қызметтерінің күшімен және қаражатымен жүзеге асырылады;

• цехаралық, яғни, жүктерді цехтар арасында тасу және жүктерді бір қоймадан екінші қоймаға және кәсіпорын цех- тарына тасуға арналған көлік болып бөлінеді;

• цехішілік,яғни бір цех ішінде ғана тасымалдау жұмыстарын орындайтын көліктерді айтады.

Коліктің бұл түрі технологиялық үрдістің ажырамас бөлігі бо­лып саналады және еңбек заттарының жұмыс орындары мен цех учаскелері арасында тасымалдау жұмыстары үшін қолданылады. Кәсіпорынның көлік шаруашылығы барлық тиеу-түсіру және тасу жұмыстарының сипатын айқындайтын кешенді технология негізінде ұйымдастырылуы тиіс. Кәсіпорында өндірілетін өнім сипатына, оның дайындалу тех-нологиясына қарай түрлі тасымалдау құралдары қолданылады: рельсті және рельссіз жүретін Көлік, автомобильдер, конвейерлер және транспортерлер, түрлі арбалар, лифттер, лебедкалар, аспалы жолдар, крандар, тасу құралдары және т.б. Кәсіпорындағы тасымалдау жұмыстарының көлемі көлік құ-ралдарына деген қажеттілік және жүктерді тасымалдауды ұйым-дастыру жүк айналымы мен жүк ағынының есебі негізінде анық-талады. Жүк айналымы деп белгілі бір уақыт аралығындағы белгілі бір болімше шеңберінде тасымалданатын жүктің жалпы санын атайды.

Жүк ағыны дегеніміз - белгілі бір уақыт аралығындағы тиеу-түсіру пунктерінің арасындағы бір бағыттағы тасымалданатын жүк саны. Жүк ағындарының жиынтығы кәсіпорынның жүк ай-налымын құрайды. Жүк ағынының кестесін тиімді құру деңгейі Көлік қызметтері-нің үнемділігіне ықпал етеді. Жүк ағынының кестесін құруда не-гізііісіі жүкті тасымалдаудың ең қысқа жолдары, қарама-қарсы та-сымалды болдырмау, көлік құралдарының бос жүрмеуін болдыр-мау шаралары қарастырылады. Ірі кәсіпорындарда жүк ағынының кестслері әкономико-математикалық әдіс бойынша және компью-терлік технология көмегімен атқарылады. Жүк ағыны әр уақытта әртүрлі болуы мүмкін. Осыған орай тәуліктік жүк ағынының максималды мөлшері былай анықталады: 

Q =Q R /D мұнда: Q_x - жылдық жүк ағыны; R_H - жүк ағынының біркелкісіздік коәффициенті; D_T-6ip жылдағы жұмыс күнінің саны. Әрбір цех пен қойманың жүк ағыны мәліметтері бойынша кәсіпорынның жалпы жүк айналымының шахматты кестесі жа-салады, осының негізінде цехтардың, қоймалардың және жалпы кәсіпорынның жүк ағындарының кестесі жасалады. Шахматты кес-теде тігінен жүкті тиеуші-цехтар мен қоймалар, ал колденеңінен жүкті қабылдаушы-цехтар мен қоймалар көрсетіледі. Жүк айналымы мен жүк ағындары негізінде көлік құралдарына деген қажеттілік және тиеу-түсіру жұмыстарының келемі есепте-леді. Цехаралық тасымалдар маятниктік және сақиналық жүйе бойынша ұйымдастырылады. Маятниктік жүйе 2 тұрақты пункт арасындағы жүк тасыма-лы үшін қолданылады. Сақиналық жүйе бойынша тасымалдауда жүкті бір пункттен келесі бір пунктке кезекпен тасып, ең соңында бастапқы пунктке қайта оралу негізінде бірнешс пункт арасында тасымал жүргізіледі. Көлік құралдарының қозғалыс маршруттары құралдар уақыт бойынша да, жүк кетергіштігі бойынша да неғұрлым толық қолданылуы қамтамасыз ететіндегідей деңгейде ұйымдастырылуы қажет. Көлік шаруашылығын жетілдірудің басты бағыттары болып барлық тиеу-түсіру, тасымалдау жріыстарын автоматтандыру, ме-ханикаландыру негізінде қол еңбегін мейлінше азайту, жүктердің жеткізілу пунктерін автоматты түрде белгілеу жүйелерін қолдану, өнеркәсіптік манипуляторларды қолдану, теледидар арқылы басқарылатын көлік құралдарын қолдану болып табылады. Сыртқы және цехаралық колік жұмысын кәсіпорынныц Көлік бөлімі басқарады. Белім көліктің барлық түрлері бойынша тиеу-тұсіру, тасу жұмыстарын жоспарлайды, кәсіпорынға әкелетін жүктердің тасылуын қамтамасыз етеді, цехаралық тасымалды және дайын енімнің кәсіпорыннан сыртқа әкетілуін ұйымдастырады. Цех ішілік Көлік әдетте цехтің жоспарлы-диспетчерлік бюро-сының қарауында болады. Көлік қызметін техника-экономикалық жоспарлау бес жылдық жоспар құрудан және тоқсандарға бөлінген жылдық жоспар жа-саудан тұрады. Жоспарды құру барысында жук айналымы мен жүк ағындары есептеледі, тиеу-тасу жұмыстарының келемі, көлік құралдарына, материалдарға, жұмыс күшіне, еңбекақы қорына және тағы басқаға қажеттілік есептелінеді. Осының негізінде Көлік және тасымал жұмыстарының өзіндік құнын калькуляциялау және шығындар кестесі жасалынады. Кәсіпорынның Көлік шаруашылығын ұйымдастыру деңгейі мыпадай жалпылама керсеткіштермен сипатталады: Көлік шаруа-іпылығы жұмысшыларының жалпы өндірістік және қосалқы жұ-мысшылар санындағы орташа үлес салмағы, көлік құралдарының косіпорынның жалпы құралдары құлындағы орташа үлес салмағы, колік кұралдарының жүк кетергіштік уақыты және тағы басқа керсеткіштер.

71-8871 Ірі кәсіпорындағы құрлым бірлігі. Кәсіпорын — экономиканың даму сатысының негізгі бір бөлігі болып табылады. Өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады және жұмысшы мен жұмыс құралдарының арасында байланыс орнатылады. Еркін өнеркәсіп кәсіпорыны дегеніміз өндірістік-техникалық, ұйымдастыру -әкімшілік және шаруашылық еркіндігі бар өндіріс бірлігі. Кәсіпорындар белгілі бір өндіріс өнімін шығару үшін, не болмаса жұмыс атқару үшін, әртүрлі қызметтер көрсетулер арқылы қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру және пайда табу мақсатында құрылады. • шаруашылық іс-әрекетінің түріне байланысты; • құқықтық жағдайына байланысты; • меншік жағдайына байланысты. Меншік формасына байланысты кәсіпорындардың түрі: • мемлекеттік; • кооперативтік; • ұжымдық; • жеке. Қазақстан Республикасы экономикасының ұйымдық-құқықтық нысанға байланысты кәсіпорындар негізгі жіктелуі 1. Қаржылық емес корпорациялар / ұйымдар 1.1. Мемлекеттік корпорациялар 1.1.1. Мемлекеттік кәсіпорындар 1.1.2. Кеңшарлар 1.2. Жеке және аралас корпорациялар 1.2.1. Шаруашылық бірлестіктері 1.2.2. Сауда биржалары 1.2.3. Коллективтік кэсіпорындар 1.2.4. Фермер шаруашылығы 1.2.5. Дін ұйымдары шаруашылықтары 1.2.6. Қоғамдық ұйымдар шаруашылықтары 1.2.7. Тұтыну кооперативтері шаруашылықтары 1.2.8. Бірлескен кәсіпорындар1.2.9. Басқа да кәсігюрындар 2. Қаржылық корпорациялар / ұйымдар 2.1. Қазақстан Үлттық Банкі 2.2. Коммерциялық банктер 2.3. Қамсыздандыру компаниялары 2.4. Зейнетақы қаржылары 2.5. Инвестициялық кәсіпорындар мен ұйымдар 2.6. Депозиттік ұйымдар 2.7. Басқа да қаржылық ұйымдар 3. Коммерциялық емес ұйымдар 3.1. Мемлекеттік құрылтайлар 3.2. Қоғамдық құрылымдар мен қаржылар 3.3. Қоғамдық ұйымдардың құрылтайлары 3.4. Қоғамдық бірлестіктердің одағы 3.5. Тұтыну қоғамдары 3.6. Қамсыздандыру жүйесі 3.7. Сот және заң ұйымдары 3.8. Діни ұйымдар мен қоғамдар 3.9. Басқа да коммерциялық емес ұйымдар 4. Үй шаруашылыгы 4.1. Жеке еңбек 4.2. Азаматгардың жеке шаруашылықтары Салалық құрылымына байланысты: өнеркәсіптік, құрылыс, көлік, ауыл шаруашылыгы, байланыс және басқа. Ұйымдастыру формаларына байланысты: акционерлік, ұжымдық, мемлекеттік, фермерлік, жанұялық, жалқы (жеке) және басқа.	21:40:06
		КӘСІПОРЫННЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ҰЙЫМДЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРЫ Қазақстанда «Меншік туралы» заңға байланысты мемлекеттік меншіктегі, жеке меншіктегі және аралас меншіктегі кәсіпорындар құрыла алады. Мемлекеттік кәсіпорындар - бұл негізгі қорлары мемлекет меншігінде болатын және басқару органдарын мемлекет тарапынан ұйымдар тағайындайтын кәсіпорындар болып табылады. Егер мемлекеттік кәсіпорын бюджеттік болса, ол мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады. Ал, егер кәсіпорын мемлекеттік ұйымдардың қарамағында болса, ол кәсіпорын қазыналық болып есептелінеді. Кәсіпорындар түрлі белгілеріне қарай белінеді: • сала түріне байланысты;