78. Өндіріс ұйымдастыруда өндіріс типтерінің атқаратын ролі.

Өндірісті ұйымдастыру - өндіріс үрдісінде қатысатын элементтер мен адамдардың уақыт пен кеңістіктегі үйлесімін рационалдауға бағытталған шаралар жиынтығы. Өндірісті ұйымдастыру үрдісі дегеніміз - тиімді соңғы нәтижеге бағытталған шаралар жиынтығы.

Өндірісті ұйымдастыру түрлері: шоғырлану, мамандану, бірігу, құрастыру.

Шоғырлану - шектелген кәсіпорындарда өнімді шоғырландыру үрдісі. Шоғырлану деңгейі бірінші кезекте шығарылған өнім көлеміне, құралдардың қуаттылық бірлігіне, бірдей құралдар санына тәуелді болып келеді. Шоғырлану деңгейін өлшеу үшін өнімнің көлем көрсеткіштері, жұмысшылар саны т.б қолданылады.

Мамандану - біртектес өнім түрлерін шығаруды көздейді. Оның үш түрі ажыратылады: технологиялық, заттық, жабдық.

Технологиялық мамандану - өндіріс үдерісінің сатыларын жүзеге асыру үшін кәсіпорындарды, бөлімшелерді бөлу үрдіс болып табылады.

Заттық мамандану деп өнімнің толық дайын түрін шығару үшін шоғырланған өндірісті айтамыз.

Жабдықтарға мамандану - дайын өнімнің құрауыштарын, жабдықтарын өндіруді көздейді.

Кооперациялау - бір өндіріс үрдісіне қатысатын кәсіпорындардың, бөлімшелердің, цехтардың өзара өндірістік байланыстары. Оның негізінде маманданудың технологиялық және жабдықтау түрлері қолданылады. Зауыттың ішкі кооперациялауы жартылай өнімді бір бөлімшеден екінші бөлімшеге өткізу, яғни қосымша бөлімшелердің негізгі бөлімшелерге қызмет көрсетуі б.т. Кооперациялаудың деңгейін анықтайтын көрсеткіштер: кооперацияланған тасымалдау бойынша жеткізілген өнімнің жалпы шығарылымдағы үлесі т.б.

Комбинациялау деп өзара тығыз байланысты, бірақ әртүрлі салаларды біріктіру үрдісін айтамыз. Комбинациялау:

-Өнімді сатылай өндіру базасында;

-Шикізатты кешенді қолдану саласында;

-Қалдықтарды өндіру бөлімшелері бар кәсіпорындарда орын табуы мүмкін.

Комбинациялау деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер: бастапқы шикізаттан қайта өндірілген өнімнің көлемі мен құны.

79-80-81-83Жүкті тасымалдаудағы көлік шаруашылығының маңызы . Жүк айналымын анықтаудың есебі

Көлік шаруашылығының құрылымы. Кәсіпорында өндірістік үрдісті жүргізу үшін шикізат, материалдар, құраушы өнімдер пайдаланылады. Жалпы өндіріс үрдісінде көп мөлшердегі еңбек құралдарын пайдалану үшін оларды тасымалдаумен қатар, өнім дайын болғаннан кейін оны кәсіпорыннан сыртқа тасып әкету қажет. Міне, осы барлық тиеу-түсіру, тасымалдау жұмыстарын кәсіпорынның көлік шаруашылығы атқарады. Ал оны ұйымдастыру деңгейі өндірістің техника-экономикалық көрсеткіштеріне елеулі ықпал етеді. Мұны тек көллік шығындарының өнімнің өзіндік құнындағы алатын үлкен үлесімен ғана емес, сонымен қатар осы аталған жұмыстардың материалдық құндылықтардың тасымалдау көрсеткіштері мен сақталуына қалай әсер ететіндігінен де көруге болады. Бұған қоса көлік шаруашылығының ұйымдастырылуы дәрежесі өндірістік циклдың ұзақтығына және соның нәтижесінде аяқталмаған өндірістегі айналым қаражаттарының мөлшеріне тигізетін әсері жоғары.

Кәсіпорынның көлік шаруашылығының міндетіне барлық тиеу-түсіру және тасымалдау жұмыстарын уақтылы, сапалы және үнемді жүргізу керек.

Кәсіпорында пайдаланылатын көлік қызмет көрсету аумағына қарай:

-сыртқы, кәсіпорынның сыртқы жабдықтаушыларымен және өнімді тұтынушылармен байланысын қамтамасыз ететін көлік түрлері жатады. Мұндай тасымалдаулар әдетте орталықтандырылған тасымал қызметтерінің күшімен және қаражатымен жүзеге асырылады;

-цехаралық, жүктерді цехтар арасында тасу және жүктерді бір қоймадан екінші қоймаға және кәсіпорын цехтарына тасуға арналған көлік болып бөлінеді;

-цехішілік, бір цех ішінде ғана тасымалдау жұмыстарын орындайтын көліктерді айтады.

Көліктің бұл түрі технологиялық үрдістің ажырамас бөлігі болып табылады және еңбек заттарының жұмыс орындары мен цех учаскелері арасында тасымалдау жұмыстары үшін қолданылады.

Кәсіпоырнның көлік шаруашылығы барлық тиеу-түсіру және тасу жұмыстарының сипатын айқындайтын кешенді технология негізінде ұйымдастырылуы керек.

Кәсіпорында өндірілетін өнім сипатына, оның дайындалу технологиясына қарай түрлі тасымалдау құралдары қолданылады: рельсті және рельссіз жүретін көлік, автомобильдер, ковейерлер және транспортерлер, түрлі арбалар, лифттер, лебедкалар, аспалы жолдар, крандар, тасу құралдары және т.б.

Кәсіпорындағы тасымалдау жұмыстарының көлемі көлік құралдарына деген қажеттілік және жүктерді масымалдауды ұйымдастыру үк айналымы мен жүк ағынының есебі негізінде жүргізіледі.

Жүк айналымы деп белгілі бір уақыт аралығындағы белгілі бір бөлімше шеңберінде тасымалданатын жүктің жалпы санын айтады.

Жүк ағыны деп белгілі бір уақыт аралығындағы тиеу-түсіру пункттерінің арасындағы бір бағыттағы тасымалданатын жүк саны. Жүк ағындарының жиынтығы кәсіпорынның жүк айналымын атайды.

Жүк ағынының кестесін тиімді құру деңгейі көлік қызметтерінің үнемділігіне ықпал етеді. Жүк ағынының кестесін құруда негізінен жүкті тасымалдаудың ең қысқа жолдары, қарама-қарсы тасымалды болдырмау, көлік құралдарының бос жүрмеуін болдырмау шаралары қарастырылады. Ірі кәсіпорындарда жүк ағынының кестелері экономико-математикалық әдіс бойынша және компьтерлік технолоигя көмегімен атқырады.

Жүк ағыны әр уақытта әртүрлі болуы керек. Осыған орай тәуліктік жүк ағынының максималды мөлшері келесі формуламен анықталады:

Q_cmax=Q_ж*R_н/D_r

мұнда, Q_ж- жылдық жүк ағыны;

R_н- жүк ағынының біркелкісіздік коэффициенті;

D_r- бір жылдағы жұмыс күнінің саны.

Әрбір цех пен қойманың жүк ағыны мәліметтері бойынша кәсіпорынның жалпы жүк айналымының шахматты кестесі жасалады, осының негізінде цехтардың, қоймалардың және жалпы кәсіпорынның жүк ағындарының кестесі жасалады. Шахматты кестеде тігінен жүкті тиеуші-цехтар мен қоймалар, ал көлденеңінен жүкті қабылдаушы-цехтар мен қоймалар көрсетіледі.

Жүк айналымы мен жүк ағындары негізінде көлік құралдарына деген қажеттілік және тиеу-түсіру жұмыстарының көлемі анықталады.

Цехаралық тасымалдар маятниктік және сақиналық жүйе бойынша ұйымдастырылады.

Маятник жүйе екі тұрақты пунк арасындағы жүк тасымалы үшін қолданылады. Сақиналық жүйе бойынша тасымалдауда жүкті бір пункттен екінші пунктке кезекпен тасып, ең срңында бастапқы пунктке қарай қайта оралу негізінде бірнеше пункт арасында тасымал жүргізіледі.

Көлік құралдарының қозғалыс маршрутттары құралдар уақыт бойынша да, жүк көтергіштігі бойынша неғұрлым толық қолданылуы қамтамасыз ететіндігідей деңгейде ұйымдастырылуы қажет.

Көлік шаруашылығын жетілдірудің басты бағыттар келесі;

-барлық тиеу-түсіру жұмыстары;

-тасымалдау жұмыстарын автоматтандыру және механикаландыру;

-қол еңбегін мейлінше азайту;

-жүктердің жеткізілу пункттерін автоматты түрде белгілеу жүйелерін қолдану;

-теледидар арқылы басқарылатын көлік құралдарын қолану.

Сыртқы және цехаралық көлік жұмысын кәсіпорынның көлік бөлімі басқарады. Бөлім көліктің барлық түрлері бойынша тиеу-түсіру, тасу жұмыстарын жоспарлайды, кәсіпорынға әкелетін жүктердің тасылуын қамтамасыз етеді, цехаралық тасымалды және дайын өнімнің кәсіпорыннан сыртқа әкетілуін ұйымдастырады.

Цехішілік көлік цехтің жоспарлы-диспетчерлік бюросының қарауында болады.

Көлік қызметін техника-экономикалық жоспарлау бес жылдық жоспар құрудан және тоқсандараға бөлінген жылдық жоспар жасаудан тұрады. Жоспарды құру барысында жүк айналымы мен жүк ағындары есептелінеді, тиеу-тасу жұмыстарының көлемі, көлік құралдарына, материалдарға, жұмыс күшіне, еңбекақыға қорына және тағы басқа қажеттіліктерге есептелінеді. Осының негізінде көлік және тасымал жұмыстарының өзіндік құнын калькуляциялау және шығындардың кестесі жасалынады.

Кәсіпорынның көлік шаруашылығын ұйымдастыру деңгейі мынадай жалпылама көрсеткіштермен сипатталады:

А) көлік шаруашылығы жұмысшыларының жалпы өндірістік және қосалқы жұмысшылар санындағы орташа үлес салмағы;

Б) көлік құралдарының кәсіпорынның жалпы құралдары құнындағы орташа үлес салмағы;

В) көлік құралдарының жүк көтергіштік уақыты және тағы басқалары анықталады.

82 Көлік шаруашылығының құрылымы

Кэсіпорында ӛндірістік үрдісті жүргізу үшін шикізат, матери-алдар,

қүраушы ӛнімдер пайдаланылады. Жалпы ӛндіріс үрдісінде кӛп мӛлшердегі

еңбек құралдарын пайдалану үшін оларды тасы малдаумен қатар, ӛнім дайын

болғаннан кейін оны кэсіпорыннан сыртқа тасып экету қажет. Міне, осындай

барлық тиеу-түсіру, тасымалдау жұмыстарын кэсіпорынның колік

шаруашылығы атқарады. Ал оны ұйымдастыру деңгейі ондірістің техника-экономикалық кӛрсеткіштеріне елеулі ықпал етеді. Мүны тек кӛлік

шығыңдарының енімнің ӛзіндік қүнындағы алатын үлкен үлесімен ғана емес,

сонымен қатар осы аталған жұмыстардың материалдық қүндылықтардың

тасымалдау кӛрсеткіштері мен сақталуына қа-лай эсер ететіндігінен де кӛруге

болады. Бұған қоса кӛлік шаруа-шылығының үйымдастырылу дэрежесі

ӛндірістік циклдың үзақ-тығына жэне соның нэтижесінде аяқталмаған

ӛндірістегі айналым қаражаттарының мӛлшеріне тигізетін осері жоғары.

Кэсіпорынның кӛлік шаруашылығының міндетіне барлық тиеу-түсіру

жэне тасымалдау жұмыстарын уақтылы, сапалы жэне үнемді жүргізу жатады.

Кәсіпорында пайдаланылатын кӛлік қызмет кӛрсету аумағына қарай:

— сыртқы, оған кэсіпорынның сыртқы жабдықтаушыларымен жэне

енімді түгынушыларымен байланысын қамтамасыз ететін кӛлік түрлері жатады.

— цехаралық, яғни, жүктерді цехтар арасында тасу жэне жүктерді бір

қоймадан екінші қоймаға және кэсіпорын цехтарына тасуға арналған кӛлік

болып бӛлінеді;

— цехішілік, яғни бір цех ішінде ғана тасымалдау жүмыстарын

орындайтын кӛліктерді айтады.

Кәсіпорынның кӛлік шаруашылығы барлық тиеу-түсіру жэне тасу

жұмыстарының сипатын айқындайтын кешенді технология негізінде

ұйымдастырылуы тиіс.

Көліктің жұмысын зерттеу нақты және жоспарлы жүк айналымын, көліктік құралдардың техникалық күйі мен оларды пайдалануды, пайдалануды, жөндеуді ұйымдастыруды талдаудан және тағы басқа факторлардан құралады. Мысалы, автомобиль көлігіне арнап автомобильдердің техникалық әзірлігін, жүрісін пайдалануды, жүк көтерімділігін және т.б. сипаттайтын көрсеткіштер белгілейді. Автомобильдердің техникалық әзірлігі кәсіпорынның көліктік құралдарын пайдалану мүмкіндігі туралы айтады:

К_т.ә. = n_т / n (4)

мұндағы, К_т.ә- автомобиль паркінің техникалық әзірлігінің коэффициенті;

n_т – техникалық тұрғыдан жарамды автомобильдердің саны;

n – паркте бар автомобильдер.

Жүрісті пайдаланудың тиімділігі жүктемеленген автомобильдердің жүрісі мен бос күйіндегі жүрісінің (бос жүріс) арасындағы қатынасымен белгіленеді:

К_ж.п. = L / L + L₀ (5)

мұндағы, К_ж.п. – жүрісті пайдалану коэффициенті;

L – жүгі бар автомобильдің жолы, км;

L₀ – автомобильдің бос жүрісі, км.

Жүк көтерімділігін пайдалану автомобильдің жүктемесін сипаттайды:

К _жүк = Q/q · m (6)

мұндағы, К _жүк – автомобильдің жүк көтерімділігін пайдалану коэффициенті;

Q – тасымалданған жүктің салмағы, кг;

q – автомобтльдің оның паспортына сәйкес жүк көтерімділігі, т;

m – орындаған сапарлардың саны.

Кэсіпорындағы тасымалдау жұмыстарының кӛлемі кӛлік қү-ралдарына

деген қажеттілік жэне жүктерді тасымалдауды ұйым-дастыру жүк айналымы

мен жүк ағынының есебі негізінде анық-талады.

Жҥк айналымы деп белгілі бір уақыт аралығындағы белгілі бір болімше

шеңберінде тасымалданатын жүктің жалпы санын атайды.

Жҥк ағыны дегеніміз - белгілі бір уақыт аралығындағы тиеу-түсіру

пунктерінің арасындағы бір бағыттағы тасымалданатын жүк саны. Жүк

ағындарының жиынтығы кәсіпорынның жүк ай-налымын қүрайды.

Жүк ағынының кестесін тиімді қүру деңгейі кӛлік қызметтері-нің

үнемділігіне ықпал етеді. Жүк ағынының кестесін қүруда не-гізінен жүкті

тасымалдаудыц ең қысқа жолдары, қарама-қарсы тасымалды болдырмау, кӛлік қүралдарыныц бос жүрмеуін болдырмау шаралары қарастырылады. Ірі

кәсіпрындарда жүк ағынының кестелері экономико-математикалық эдіс

бойынша жэне компью-терлік технология кӛмегімен атқарылады.

Әрбір цех пен қойманың жүк ағыны мэліметтері бойынша кәсіпорынның

жалпы жүк айналымыныц шахматты кестесі жа-салады, осының негізінде

цехтардың, қоймалардың жэне жалпы кәсіиорынның жүк ағындарының кестесі жасалады. Шахматты кес-теде тігінен жүкті тиеуші-цехтар мен қоймалар, ал кӛлденецінен жүкті қабылдаушы-цехтар мен қоймалар кӛрсетіледі. Жүк айналымы мен жүк ағындары негізінде кӛлік қүралдарына деген қажеттілік жэне тиеу-түсіру жұмыстарының кӛлемі есепте-леді.

Цехаралық тасымалдар маятниктік жэне сақиналық жүйе бойынша

үйымдастырылады.

Маятниктік жүйе 2 түрақты пункт арасындағы жүк тасыма-лы үшін

қолданылады. Сақиналық жүйе бойынша тасымалдауда жүкті бір пункттен

келесі бір пунктке кезекпен тасып, ең соңында бастапқы пунктке қайта оралу

негізінде бірнеше пункт арасында тасымал жүргізіледі.

Кӛлік қызметін техника-экономикалық жоспарлау бес жылдық жоспар

қүрудан жэне тоқсаңдарға бӛлінген жылдық жоспар жа-саудан тұрады.

Жоспарды құру барысында жүк айналымы мен жүк ағындары есептеледі, тиеу тасу жүмыстарының кӛлемі, кӛлік қүралдарына, материалдарға, жұмыс күшіне, еңбекақы қорына жэне тағы басқаға қажетгілік есептелінеді. Осының негізінде кӛлік жэне тасымал жүмыстарының ӛзіндік құнын калькуляциялау жэне шығындар кестесі жасалынады.

84. Кәсіпорында энергетикалық шаруашылықты ұйымдастырудың маңызы, негізгі

 міндеті мен функциясы.

Өнеркәсіп кәсіпорындары инновациялық техникамен, технологиямен

толық жарақтанып жатқан жағдайда және барлық өндірістік үрдістер

механикаландырылып, автоматтандырылып жатқан жағдайда түрлі энергия

кӛздеріне, еңбектің қуатпен қамтылуына және еңбек жағдайын жақсартуға

байланысты шараларды жүзеге асыруда электр қуатына деген қажеттілік

үздіксіз артып отырады.

Энергетика шаруашылығының негізгі мақсатына осы қызметті атқарушы

жұмыскерге аз шығын жұмсай отырып, кәсіпорынның барлық бӛлімшелерін

қажетті энергетикалық ресурстардың түрлерімен қамтамасыз ету қажеттігі

туындайды. Оған қол жеткізу үшін келесі міндеттер шешілуі тиіс:

• жалпы ӛндіріске қажетті энергияны сырттан қабылдау және

кәсіпорынның ӛз күшімен ӛндірілетін энергияның жеке түрлерін іздестіру;

• кәсіпорынның барлық бӛлімшелерінде энергияны ұтымды пайдалануды

ұйымдастыру және жоспарлау;

• энергетикалық құралдарды ұтымды пайдалануды бақылау, оларға

техникалық қызмет кӛрсету және жӛндеуді бақылау;

• энергоресурстарды үнемдеу шараларын дайындау және жүргізу.

Қазіргі жағдайда энергоресурстардың негізгі кӛзі болып кәсіпорындарды

ӛз энергия кӛздерімен қамтамасыз етуі саналады. Кәсіпорынның ӛз

энергоресурстарымен жабдықталуы оған жоғары сапа, тӛмен баға және сенімді қызмет кӛрсетуді қамтамасыз етеді. Энергияны кәсіпорын ӛз күшімен ӛндіруі орталықтан жабдықтаудың кәсіпорын үшін тиімсіз, техникалық жағынан мүмкіндігі тӛмен болған жағдайда ғана қажет болады.

Энергетикалық ресурстарды ұтымды пайдалану үшін оны жұмсауды және

ӛндіруді қатаң мӛлшерлеу талап етіледі. Электроэнергия, бу, қысымды ауа, газ, су, қосымша материалдардың жұмсау мӛлшері бір ӛнімге есептеледі.

Энергоресурстарды ӛндіруші бӛлімшелер үшін мӛлшерлер бір ӛнімге қатысты былай анықталады: электростанциялар үшін - 100 кВт сағ ӛндірілген

электроэнергия, қазандықтар үшін - 1 тонна бу немесе 1 Мкал басылу,

кӛміртекті қондырғылар үшін - 1 м3 газ түсті кӛміртек және т.с.с.

Негізгі цехтар үшін ӛнім бірлігіне келесі мӛлшерлер дайындалады: құю

және ұста цехтары үшін — 1 т кесілген құймалар, штамповкалар, тӛсеу

цехтарында - 1м2 тӛсеніштермен жабу, механикалық цехтарда - бӛліктердің

машинобӛліктері, жинақтау цехында - жинау бірлігі, агрегат немесе машина.

Энергетика ресурстарын жұмсау мӛлшерін есептеу әдістемесі салалық

әдістемелік нұсқауларға сәйкес әзірленеді. Энергия шығындарын жоспарлау

жұмсау мӛлшері мен жоспар мерзімінің ӛндірістік бағдарламасы негізінде

ресурстардың түрлері бойынша жеке жүргізіледі. Негізгі және қосымша

ӛндіріске қажетгі энергия кӛлемі жеке есептелінеді. Сонымен бірге,

тораптардағы энергияны жоғалтулар ескеріледі.

Мысалы, механикалық цехтағы жоспар жылындағы ӛнім ӛндіруге

энергияны жұмсау шығыны келесі формуламен есептелі-неді

Р жос =Нэл*N

мұнда,

Ржос—жоспар мерзіміндегі электроэнергияны жұмсау шығыны, кВт.сағ;

Нэл — машинобӛлікке цех бойынша электроэнергияны жұмсау мӛлшері;

N - жоспарлы мерзімге есептелінген машинобӛлікке бағдарлама.

Қосымша қажеттіліктерге арналған электроэнергияға қажеттілік (кӛтеру,

тасымалдау құралдары, жарықтандыру, желдеткіштерге қажетті

электроэнергия) энергия жұмсау кӛздерінің санына, жұмыс тәртібіне және

энергия жұмсау мӛлшеріне байланысты анықталады.

Тораптардағы энергияны жоғалтулар бекітілген мӛлшерлер бойынша

есептеледі.

Аталған үш құрамдас бӛліктер бойынша қажеттіліктер жиынтығы

жоспарлы мерзімдегі цех бойынша электроэнергияның жалпы шығынын

анықтайды.

Жеке цехтар және жұмыс орындары бойынша жоспар жылына

кәсіпорынның электроэнергиясының жалпы шығынын есептеумен бас энергетика бӛлімі айналысады. Тораптардағы энергияны жоғалтулар бекітілген мӛлшерлер бойынша есептеледі.

Аталған үш құрамдас бӛліктер бойынша қажеттіліктер жиынтығы

жоспарлы мерзімдегі цех бойынша электроэнергияның жалпы шығынын

есептеумен бас энергетика бӛлімі айналысады.

Энергетика шаруашылығын ұйымдастыру тиімділігін сипаттаушы негізгі

техника-экономикалық кӛрсеткіштерге мыналар жатады: энергия түрлері

бойынша тораптардағы шығындар коэффициенттері, энергия жабдықтарын

пайдалану тиімділігі, отынды және басқа бастапқы материалдарды абсолютті

тұтыну және олардың энергияның белгілі бір түрінің бірлігіне үлестік шамамен жұмсалуы, энергияның әрбір түрінің толық ӛзіндік құны, еңбекті энергиямен жабдықтау және жұмысшыларды энергиямен қаруландыру коэффициенттері.