53) Өнімнің өзіндік құнын төмендетудің

негізгі факторлары

Тау – кен өнеркәсібінде пайдалы қазбалардың өзіндік құнына нақты және затталған еңбекті пайдалану тиімділігі ғана емес, тағы кен орнын қазудың кен – геологиялық жағдайлары да әсер етеді.

Өнімнің өзіндік құнын төмендетудің маңызды факторы болып еңбек өнімділігінің өсуі саналады . Жаңа техниканы, жоғары өнімді қазу жүйесін енгізу, еңбек пен өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру арқасында бір жұмыс істейтінге шаққан кен өндіру көлемі өседі, ал өнімнің бір өлшеміне жұмсалған шығындар азаяды .

Еңбек өнімділігі өсуімен жұмысақы да өседі, бірақ өнім бірлігіне шаққан шығындардың жалпы мөлшері азаяды.

Өнімнің өзіндік құнын төмендету үшін орташа жұмысақының өсуімен салыстырғанда еңбек өнімділігінің басымырақ өсуін қамтамасыз ету керек.

Еңбек өнімділігінің, жұмысақы өсуімен қатар, өнімнің өзіндік құнына әсері мына формуламен анықталады:

∆С = (1 – I₃ / I_e)∙d ,

мұндағы: ∆С - өнімнің өзіндік құнының өзгеруі;

I₃ – жұмысақы индексі;

I_e - еңбек өнімділігінің индексі;

d - өзіндік құнындағы жұмысақының үлес салмағы, теңге немесе пайызбен.

Өнімнің өзіндік құны төмендеу шамасын мына формула бойынша анықтауға болады:

(Ф₂ – Ф₁)∙С

∆C = —————,

Ф₁

мұндағы: С - өнім бірлігінің өзіндік құны, теңге

Ф₁және Ф₂ – факторлардың (мысалы, өндіріс көлемі, материалдар,т.б.) шаралар қолдану алдыңғы және одан кейінгі мөлшері, шамасы.

Өнімнің өзіндік құнын жүйелі түрде төмендету – кәсіпорынның жұмыс істеу тиімділігін арттырудың негізгі құралы болып табылады. Өндіріс шығындары төмендетудің мына төменгі негізгі бағыттарын айтуға болады:

ғылыми – техникалық ілгерішіліктің жетістіктерін пайдалану;

өндіріс және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;

өндірістің материал, отын, энергия және еңбек сыйымдылықтарын төмендету;

негізгі капиталды пайдалануды жақсарту.

54) Кәсіпоорынның пайдасы Пайда - к/о-ң шаруашылық қызметінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің бірі. Оған өзіндік құн, өнімнің өткізу көлемі, ағымдық баға әсер етеді. Пайданың түрлері: баланстық, таза пайда. Баланстық пайда негізгі қызмет түрлері бойынша (өнім өндіру, қызмет көрсету, жұмыс жасау), к/о мүлкін сату бойынша ж/е өнім өткізуден тыс операциялар б/ша есептеледі. Пб=Пөө±Пкқ±Пөто; мұндағы Пөө-өнім өткізуден түскен пайда; Пнқ-НҚды н/е басқа да материалдық құндылықтарды сатудан түскен пайда н/е шығын; Пөто-өнім өткізуден тыс операциялардан алынатын пайда.Өнім өткізу пайдасы: Пөө=ӨӨ-Сө; ӨӨ-өнім өткізуден алынған түсім; Сө-өнім өндіру ж/е өткізу шығындары. НҚды сатудан түскен пайда осы мүлікті сатудан түскен түсім мен оның баланс б/ша қалдық құны арасындағы айырмасымен анықталады. Өнім өткізуден тыс операциялардан түскен пайда табыс пен осы операцияға кеткен шығындар айырмасы ретінде анықталады. Таза пайда – баланстық пайдадан пайдаға салынатын салықты, нормативтен тыс қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдерді, мемлекеттік баж салығын, салықтарды төлеу тәртібін бұзғаны үшін айыппұлдарды алып тастау арқылы анықталады.

К/о пайдасын бөлу деп бюджетке ж/е пайданы қолдану бағыттарын статьялары б/ша жұмсауды айтамыз. Таза пайда келесі бағыттарда көрінеді:

-к/оның өндірістік дамуын қаржыландыру

-тұтынушылардың ж/е әлеуметтік қажеттіліктерді қамтамасыз ету

-әлеум.мәдени саланы қаржыландыру

-жалақының үстіне еңбекақы қорына аударымдар

- қайырымдылық қажеттіліктер ж/е басқа да мақсаттар.

55-56) Негізгі капиталды бағалау түрлері мен қайта бағалау тәсілдері

Нарықтық экономикаға көшу кезінде негізгі қорлардың құнын анықтау, олардың сертінін, шамасын, құрылымы мен құрамын білу өте маңызды.

Негізгі қорларды бағалау амортизация аударымдарды (өтелім жарнасы), өнімнің өзіндік құнын (ӨӨҚ) және өндіріс тиімділігін есептеу үшін қажет.

Негізгі қорлардың есебі заттай және ақшалай көрсеткіштермен жүргізіледі. Заттай көрсеткіштер есебі әр жылдық түгендеу мен техникалық төлқұжат арқылы жүргізіледі. Түгендеу дегеніміз кәсіпорын балансында есептеулі мүліктің бар – жоғын, оның сақталуын және сақталуының дұрыстығын тексеру (мысалы, жабдықтардың санын, үйлер мен құрылыстардың көлемін және т. б.).

Заттай көрсеткіштермен қатар негізгі құралдардың ақшалай көлемі есепке алынады. Сол арқылы негізгі қорлардың тозу дәрежесі белгіленеді, амортизациялық аударымдары есептелінеді, өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы жасалынады, өнімнің қор сиымдылығы анықталады, өндірістің пайдалылығы табылады.

Негізгі қорлардың есеп пен бағалау тәжірибесінде оның бірнеше түрлері қолданылады. Бухгалтерлік есеп пен есептемеде негізгі қор баланстық құн (бастапқы немесе қалпына келтіру құны) бойынша көрсетіледі.

Негізгі қорлардың бастапқы құнына оларды сатып алуға, салуға, дайындауға, жеткізуге, монтаждауға жұмсалған нақты шығындар жатады.

Қалпына келтіру құны – негізгі қорлардың қазіргі кезең жағдайына және осы кезеңдегі баға бойынша өндіру құны. Ол жұмыс істеп тұрған негізгі қорларды олардың нақты жәй – күйі мен сапалық тозуын ескере отырып қайта бағалау жолымен айқындалады. Нарықтық экономикаға көшу кезінде негізгі қорлардың құнын инфляция (құнсыздану) әсерін еске ала отырып қайта бағалауды жиірек жүргізу керек.

Негізгі қорлар пайдалану барысында бірте – бірте тозады, осы факторды есептеу үшін қалдықтық құны қолданылады. Қалдықтық құн – ол негізгі қорлардың баланстық (бастапқы немесе қалпына келтіру) құны мен тозу сомасының арасындағы айырмамен анықталады.

57 -58Дисконттық құн.

Дисконттыққұнды есептеу әдісі

дисконтталған құн - бұл дисконтты ескере отырып жылжымалы мүлікті иелену құқығынан туындайтын, келешектегі пайданың негізінен айқындалған құн;

Дисконттық нарық – бұл экономикадағы ақша-несие қызметін реттеудегі маңызды ролді атқарады. Ал оның маңызыдылығы, ақшаның экономикаға бірқалыпты келіп түсуін қамтамасыз ету болып табылады. Дисконттық нарықтың операторлары болып Орталық банк пен коммерциялық банк табылады

Инфляцияға байланысты ақша құны уақыт өте өзгереді. Әр түрлі кезеңдегі ақша ағымын салыстыру үшін ақша қорларын бағалау әдісі – дисконттау қолданылады. Келешектегі инвестициялардың, табыстардың (инновациялық жобаларды жүзеге асырудан болатын түсімдер) көлемін дисконттау нормасына байланысты болашақ ақша ағымының қазіргі құнын анықтауғамүмкіндік береді:  Ін = І б / (1+rd ) t І б – инвестициялар мен табыстардың келешек құны Ін – инвестициялардың қазіргі (ағымдық) құны rd – дисконт ставкасы (нормасы) t – дисконттау кезеңдері (жылдары) Дисконт – бұл келешектегі құн мен оның қазіргі шамасы арасындағы айырма. Дисконт ставкасы - әр түрлі уақыт сәттеріне жататын ақша сомасын белгілі бір уақытқа келтіру негізініде дисконттау үшін пайдаланылатын пайыздық ставкасы. Инвестицияларды салудан түсетін табыстардың келешектегі құны: FV = (1+r)n * PV PV – инвестициялардың немесе табыстардың қазіргі құны.  PV = FV / (1+r)n Пайыздық және есептік ставка келесі формуламен есептелінеді: rt = (FV – PV) / PV Тіркеу ставкасы: dt = (FV – PV) / FV Таза келтірілген (ағымдық) құн (MPV) = келешектегі ақша ағынының ағымдық құны – инвестициялауға жұмсалған бастапқы шығындар: MPV = (ΣFV / (1+r)n) – CI  CI – инвестициялауға жұмсалған бастапқы шығындар Табыстың ішкі ставкасы (IRR) инвестициялардың тиімділігін бағалау үшін пайдалануды және келесі түрде анықталады  IRR=r мұнда MPV=0 Егер IRR>CC, онда жоба қабылданады. CC – капитал бағасы немесе сәйкес қорлар көздері Егер IRR, онда инновациялық жоба мақұлданбайды. Егер IRR=CC, онда кез келген шешім қабылданады. Инвестициялық тиімділікті бағалау үшін келтірілген шығындар индексі (PVI) және қайтару мерзімі (t) пайдаланылады. PVI = (ΣFV / (1+r)n ) / CI t = CI / ΣFV / (1+r)n Мысал: Кәсіпорында 600000$ көлемінде қаражат салымдары бойынша инвестициялардың 3 нұсқасын ескеретін «жаңа тауарының өндірісін негіздеу мен ғылыми зерттеу және конструкторлық құрастыру» инновациялық жобасы құрылады. 

Есепті кезеңдегі жыл бойынша инвестициялық шығындар құрылымы әр түрлі. Есептеу кезеңі 4 жыл. Дисконт нормасы rd = 10%=0,1. Кестедегі берілгендерді пайдаланып нұсқалар бойынша дисконттық сомасын және уақыт факторын ескере отырып инвестициялады жүзеге асыру нұсқаларының ішіндегі тиімдісін анықтау керек. Шығарылу жолы: І1 = [240/(1+0,1)] + [180/(1+0,1)2] + [120/(1+0,1)3] + [60/(1+0,1)4] = 498,1 І2 = [102/(1+0,1)] + [138/(1+0,1)2] + [156/(1+0,1)3] + [204/(1+0,1)4] = 463,32 І3 = [150/(1+0,1)] + [150/(1+0,1)2] + [150/(1+0,1)3] + [150/(1+0,1)4] = 475,9 Жауабы: І2 – тиімді варианты болып табылады.
		57.58 ekeuine birdei kyla sal