34.Өндіріс циклі, оның құрылымы, ұзақтық тиімділігін қысқартудың жолдары.

Өндірістік цикл - шикізат пен материалдарды қосқан кезден бастап дайын өнім шығарғанға дейін алатын уақыт аралығы.

Өндіріс циклі (Тц) екі сатыдан тұрады:

1.Технологиялық цикл, яғни жұмыс болып жатқан уақыт

-Дайындық уақытының шығындары (Тд.ш)

-Технологиялық операцияларға кеткен уақыт шығындары (Ттехн)

-Табиғи технологиялық үрдістер ағымның уақыттық шығындары (Ттаб техн)

-Өндіріс үрдісі кезіндегі тасымалдауға кететін уақыттың шығындары (Ттас.ш.)

-Техникалық бақылауға кететін уақыттың шығындары (Ттех.б)

2.Өндірістік үрдіс кезіндегі үзілістер уақыты, оған

-Операция аралық үзіліс уақыт (Топер)

-Кезектер арасындағы үзіліс уақыты (Ткез)

Жұмыс болып жатқан уақыт пен үзіліс уақытының бірігуі өндірістік цикл болып келеді.

Тц=Тд.ш+Ттехн+Ттаб*тех+Ттех*б+Ттас.ш+Топер+Ткез

Дайындық уақыт - өндірістік тапсырманы орындау үшін жұмысшылардың өздерін және жұмыс орнын дайындауға кететін уақыт.

Технологиялық операцияларға кеткен уақыт - жұмысшының еңбек құралын немесе машинаны қолдануға кететін уақыты.

Табиғи технологиялық үрдістер ағымының уақыты - өнімнің адам немесе машинаның әсерінсіз өз сипатын өзгерту уақыты.

Техникалық бақылауға кететін уақыт құрамына:

-Өнім сапасын бақылау;

-Машина мен құралдардың жұмысын бақылау;

-Дайын өнімді қабылдап алу уақыты кіреді.

Өндірістік үрдіс кезіндегі үзілістер уақыты - үрдіс аяқталмаған, өнім дайын емес, бірақ ешқандай жұмыс орындалмаған уақыт.

Үзілістер жобаланған және жобаланбаған болып ажыратылады. Өз кезегінде жобаланған үзілістер операцияаралық және кезекаралық болып бөлінеді. Жобаланбаған үзілістер техникалық және ұйымдастыру ауытқулармен байланысты болады.

35 Еңбек затының өндірісте қозғалу түрі, оның өндірістік циклінің ұзақтығына әсері.

Еңбек заты (Предмет труда) -өндірістік процестерде адам ықпалына ұшырайтын материалды - энергетикалық заттар мен құбылыстар.Еңбек заты екі топқа бөлінеді: а) тікелей табиғаттан алынып, өнімге айналатын материалдар (шахталар мен кендерден алынатын көмір мен рудалар, табиғи су қоймаларынан алынатын балықтар, т.б.); б) алдын ала өңдеуді қажет ететін шикізат материалдары (мысалы, тоқыма өндірісіндегі жіп иіру). Табиғаттан алынатын Еңбек заты дайын өнімге айналғанша бірнеше өндеу кезеңдерінен өтеді. Осы ор кезеңде табиғи жаңа Еңбек заты, көбінесе қосымша энергия немесе заттар (ауа, су, т.б.) енгізіледі. Сондықтан Еңбек затының жалпы шығыны экономикалық бағалауға қарағанда көп жоғары.

36 Кәсіпорында өндіріс құрылымы (өндірісті уақытпен ұйымдастыру). Кәсіпорындарды құру және олардың құрылымдық бөлімшелерінің негізіне өндірістік процестер жатады. Өнімді өндірумен байланысты кез келген технологиялық процес түрлі операциялар көлемін, оның ішінде негізгі, қосымша, қызмет көрсету, басқару және тағы басқа жұмыстарды іске асырады. Дайын өнімді жасауда жоғарыда көрсетілген операциялардың ролі әртүрлі. Өнімді қалыптастыру негізгі өндірістік процестердің кезінде шығады, ал басқа процесте оны жасауға тек ықпал етеді. Мұның барлығы тиісті бөлімшелерді қалыптастырудың негізі болып табылады.

Айтылғандарды есепке алсақ, өндірістік бөлімшелер өнімді өндірудегі жалпы технологиялық процестердегі орлардың өзара байланысы кәсіпорынның өндірістік құрылымын құрайды. Құрылым кәсіпорынның дамуы мен жұмыс істеуін қамтамасыз ететін элементтердің іс әрекетін көрсетеді.

Кәсіпорын құрылымы өндірістік және ұйымдық болып бөлінеді. Өндірістік бұл негізгі және көмекші цехтар және учаскелердің құрамы мен мөлшері.

Өндірістің құрамына ықпал ететін негізгі факторлар мыналар болып табылады:

- шығарылатын өнімнің және оның номенклатурасының сипаттамасы;

- өндірістің ауқымы;

- кооперациялау денгейі.

Шығарылатын өнімнің сипаты және оны дайындаудың тәсілі шешуші дәреже цехтардың құрамын, олардың мөлшерін, жүк айналымы және зауыт аймағының шамасын анықтайды. Өндірісті ұйымдастыруда маңызды жағдай болып табылатын кейбір бұйымдардың түрлері түрлі көлемде шығарылады. Шығарылатын өнім көп болса, сонша технологиясы мен ұйымдық әдістері қолданылуы мүмкін.

Ұйымдық – техникалық факторлардың жетекші тұрғыда кәсіпорындардың кейбір бөлімшелерінің және олардың жалпы құрылымдарын қалыптастыруға ықпал ететін өндіріс үлгілері бой көрсетеді. Өндіріс үлгілері жұмыс орындарының саны мен ондағы орындалатын операциялары арасындағы арақатынастар мен есептелінетін көрсеткіштері арқылы анықталынады.

Кәсіпорындардың ұйымдық құрылымы – бұл құрамы және ұйымдық бірлік мөлшері (жұмыс орны, бөлім), олардың арасындағы және тұрғызу нысаны. Ұйымдық бірлік егерде олардың мөлшері көлеміне және межелеген міндетіне сай келетіндей болса тиімді жұмыс істей алады. Әрбір құрылым денгейлес және сатылы болып бөлінеді.

Еңбек бөлінісінің денгейлестік шекарасы басқарушының өз ісінің саласында тиімді басқару мүмкіншілігін анықтайды. Сатылы еңбек бөлінісі басқарушылық шешімін дайындаудағы сатылы бейнесі саласындағы іс-әрекетін құрайды.

Өндірістің ауқымы, технологиялық процестердің ерекшелігі, мамандандыру денгейі, бөлімшелердің құрамы мен саны кәсіпорындардың түрлі өндірістік құрылымдарын туғызады. Өнеркәсіп кәсіпорындарындағы бөлімшелерінің негізгі құрылымдары цехтар болып табылады.

Өндіріс немесе цех кәсіпорынның ұйымдық, мүліктік оқшауланған құрылымдық бөлімшесі болып табылады. Онда дайын өнімнің бір бөлігі дайындалады немесе өндіріс процесін орындайды. Цех – бұл белгілі бір бейнелерді пайдаланатын кәсіпорынның оқшауланған бөлімшесі.

Кәсіпорындардың цехтар, учаскелер және басқа да буындары арасындағы өзара қарым – қатынасы, атап айтқанда, шикізаттар, материалдар, жартылай фабрикаттар және қызмет көрсетуде цехтар, бөлімдер ережелерімен, сол сияқты кәсіпорынның бекіткен ережесіне сай нормативтік құжаттармен реттеледі.

2. Кәсіпорынның құрылымын толық сипаттау үшін түрлі көрсеткіштер қолданылады. Олардың ішіндегі негізгілері:

• оның құрамына кіретін бөлімшелердің жалпы тізімі;

• бөлімшелер қызметкерлерінің саны;

• жабдықтардың қуаты;

• өндірістік қорлардың құны;

• өнім шығару көлемі;

• мамандандыру және мехникаландыру;

• күрделі қаржының құрылымы;

Кәсіпорынның құрылым көрсеткіштерін дұрыс таңдау өндірістің осал жерлерін ашуға және осы кәсіпорынның оңтайлы құрылымын таңдауға мүмкіндік туғызады.

Келтірілген бірқатар көрсеткіштерді пайдалану цехқа қатысты кәсіпорынның үдемелі құрылымын анықтайтын кейбір өндірістік бөлімшелердің арақатынасын анықтайды. Кәсіпорын құрылымындағы негзгі цехтар, дайын өнімді шығарумен байланысты негізгі операцияларды орындауды қамтамасыз ететін құрылымның тиімділігін көрсетеді. Сонымен нақтылы көрсеткіштерді салыстыру арқылы басқару құрылымын сипаттайтын нормативтік немесе алдыңғы қатарлы кәсіпорындардың қол жеткен табыстарын өндіріске енгізуді қажет етеді. Мұндай салыстырмалы тәсілдермен олардың одан әрі жетілдіру жолдарын анықтайды.

Салалық құрылымдарды жетілдіру көзінің бірі бұл өндірістік бірлестіктер құру. Оның түрлі үлгілері әртүрлі құрылымдарды алдын ала анықтайды. Дегенмен, қағида бойынша, өндірістік бірлестіктерде ғылыми зерттеу лабораториялары, жобалау конструкторлық бюролар, жабдықтар, көмекші шаруашылықтар орталықтандырылады.

Өндіріспен қатар ғылыми өндірістік бірлестіктер құрылады. Оларды құрудың басты мақсаты – машиналардың, жабдықтардың, материалдардың және басқа да өндірістік бұйымдардың үдемелі технологиялық процестерінің жаңа үлгілері таңдамаларының техникалық деңгейлігін арттыру. Олардың негізінде саладағы ғылыми техникалық прогресті жеделдету болып табылады.

37 Өндіріс типтері (жеке, сериялық, жаппай), олардың сипаттамасы, артықшылығы және кемшілігі.

Өндірісті ұйымдастырудың негізгі үлгілері: жеке дара, сериялық және жаппай өндіріс болып табылады. Жеке дара өндіріс – шығарылатын өнімнің кең номенклатурасын, сол сияқты көмекші операцияларға уақыт шығындарының көп жұмсалуы, еңбек өнімділігінің төмен және өнімнің өзіндік құнының жоғары болуын сипаттайды. Сериялы өндіріс- жеткілікті көп мөлшерде шығарылатын өнімдердің түпкілікті және көп емес бұйымдардың номенклатурасын айғақтайды. Өнімді шығарудың көлеміне және номенклатуралық айырымына байланысты сериялы, орта сериялы, ірі сериялы өндіріс болып табылады. Жаппай өндіріс – ұзақ уақыт ішінде үздіксіз шығарылатын шектеулі номенклатуралық бұйымдар немесе материалдардың әрбір жұмыс орнында елеулі мөлшерде қатаң қайталанатын процестерді сипаттайды. Жаппай өндірістің экономикалық артықшылығы мына төмендегілерден байқалады: - мамандандырылған жоғары өнімді жабдықтарды және өндірістік процестерді кешенді түрде механикаландыру және автоматтандыруды қолдану; - жабдықтарды қайта құру және оларды жетілдіруге байланысты уақыт ысырабының жоқтығы; - өндіріс процестерінің ұзақтылығын қысқарту, еңбек өнімділігін және оның сапасын арттыру; - өндірістік қуаттарды едәуір тиімді пайдалану және өнімнің өзіндік құнын елеулі кеміту.

38 Өндірісті ұйымдастырудың тосқындық формасы, оның ерекшелігі және белгілі факторлары. Өндірісті ұйымдастыру, Өнеркәсіп өндірісін ұйымдастыру – өндірістің үйлесімді дамуын, жаңа өнімнің тез енгізіліп, игерілуін, еңбек ресурстары мен материалдық ресурстардың, қолданыстағы техниканың неғұрлым толық пайдаланылуын және осы негізде өндіріс нышандарын оңтайлы ұштастыру, өнімнің кеңістік пен уақыт ішінде барлық дайындалу сатыларын келісіп алу жолымен өндірістің тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін шаралар жүйесі. Өндірісті ұйымдастыру үйлесімділік, ырғақтылық және өндірістің үздіксіздігі қағидаттарына негізделеді. Ол түрлі әдістермен жүзеге асырылады, олардың ең бастылары: тасқынды, топтамалық және жеке-дара әдістер. Өндірісті ұйымдастыру элементтік (атқарымдық), кеңістіктік, уақыттық бөліктерге ажыратылады. Ол өнеркәсіп өндірісінің барлық буындарын – салалық және ішкі салалық экономикадан бастап жұмыс орнына дейін қамтиды. Өндірісті ұйымдастыру қоғамдық және жекеше нысандарға бөлінеді. Қоғамдық нысан қоғамдық еңбек бөлінісінен туындайды және өндірістің мамандануы мен кәсіпорындардың мамандануын, кәсіпорынның ұтымды мөлшерін таңдауды және негіздеуді, өндірістің құрамдастырылуын, кәсіпорындардың кооперациялануын қамтиды. Өндірісті жекеше ұйымдастыру бірыңғай еңбек бөлінісінен туындайды, ол еңбектің кәсіпорын ішіндегі бөлінісі мен ұштастырылуын қамтиды. Өнеркәсіп өндірісін кеңістікте ұйымдастыру өнімді дайындау үдерісінің жеке үдерістерге бөлшектелуінен және кәсіпорынның жекелеген өндірістік буынынан тұрады. Осы деңгейде өндірісті ұйымдастырудың үш түрін бөліп алуға болады, олар: үдерісті жұмыс орнында, цех ішінде және цехтардың арасында ұйымдастыру. Негізгі өндірісті ұйымдастырумен қатар көмекші және қызмет көрсетуші үдерістерді ұйымдастырудың да зор маңызы бар. Олардың атқарымдық міндеті – машиналар мен жабдықтардың қалыпты жұмыс жағдайында болуын қолдау, энергиямен, еңбек заттарымен, құрал-саймандармен, аспаптармен, бейімдемелермен қамтамасыз ету. Көмекші және қызмет көрсетуші үдерістерді ұйымдастыруда кәсіпорын мен басқа да бөлімшелердің аспаптық және жөндеу өндірісінің, көлік және энергетикалық шаруашылықтарының жұмысын ұйымдастыру қамтылады. Өндірістің оңтайлы ұйымдастырылуы тиісті сапада өнім өндіру көлемінің ұлғайтылуын, бұйымдардың жетілдірілуін, еңбек өнімділігінің арттырылуын, өндіріс шығынының азайтылуын, еңбек жағдайының жақсартылуын, кадрлардың мәдени-техникалдық деңгейінің көтерілуін қамтамасыз етеді.

39-40-41 Өндірісті дайындау, оның құрамы, мазмұны мен маңызы.

Өндірісті ұйымдастыру – өндіріс процесінде қамтылған адамдар мен заттық элементтердің уақыт пен кеңістікте оңтайлы үйлесуіне бағытталған шаралар жүйесі. Өндірістік процесті ұйымдастыру деп тиімді соңғы нәтижеге жету мақсатында уақыт пен кеңістікте оның элементтерінің үйлесу және іріктеп алу әдісін түсінеміз. Өндірісті ұйымдастыру – бұл өндірістік процесті жүргізу мақсатында еңбек құралы, еңбек затын адам еңбегімен біріктіріп және тиімді пайдалану әдістерінің жиынтығы. Дұрыс ұйымдастырылған өндіріс мынандай негізгі принциптерден құрылады:  · мамандандыру - бұл жалпы сұранысты қанағаттандыратын өнім шығару жолында конструкторлық және технологиялық күшті біріктіру; · үздіксіздік - бұл өндіріс операцияларын бірінен соң бірінің технологиялық процеске сай жүргізілуі; · пропорционалдық - бұл өндірістік процесс стадиялары мен операцияларын бір мезгілде жүргізу және материалдардың, құрылыстардың, еңбек ресурстардың саны өндіріске сәйкес болуы тиісті; · параллельділік - толық немесе жеке жұмыс процесін бір уақытта орындауын білдіреді;  · тура дәлділік - өндіріс процесінде еңбек заттарының қозғалысының қысқа қашықтығын қамтамасыз етеді; · ырғақтық - тең уақыт аралықтары арқылы өндіріс процесінің жиі қайталануы; · икемділік - жаңа өнім шығаруға тез дағдылану мүмкіндігі. Өндірістік процесс — белгілі бір өнімді өндіруге бағытталған, негізгі, қосалқы, қызмет ететін және табиғи процестердің өзара байланысқан жиынтығы. Операция — бір немесе бірнеше жұмысшылардың, бір немесе бірнеше өндіріс объектілерімен бірқатар әрекеттерден тұратын және бір жұмыс орнында орындалатын өндіріс процесінің бөлігі.  Өндірістік процестің операциялары негізгі, қосалық және қызмет ететін болып бөлінеді. Шикізат пен материалдарды дайын өнімге айналдыру барысындағы өндірістік процестер негізгі деп аталады. Қосалқы процестер негізгі өндіріске қажетті өнімдер өндіру және қызмет көрсетуге бағытталады. Оларға аспаптарды, технологяиылық жабдықтарды және бөлшек запастарын дайындау, жабдықтарды жөндеу және т.б. жатады. Қызмет етуші процестер негізгі өндіріспен тығыз байланысты. Олардың негізгі міндеті – кәсіпорынның барлық бөлімшелерінің тоқтаусыз жұмысын қамтамасыз ету. Оларға цех арасындағы және цех ішіндегі көлік, материалды-техникалық ресурстарды сақтау және қоймалау және т.б. жатады. Өндірістік процестер дайындау, өңдеу және құрастыру кезеңдерінен тұрады. Дайындау өндірістік процесі шикізаттар мен материалдарды қажетті дайындамаларға (дайын өнімнің өлшемі мен формасына жақын дайындамаларға) айналдырады немесе сатып алады. Мысалы, машина құрылысында - темір соғу және құю процестері болса, ал тігу өндірісінде - пішу және материалдарды кесу процестері болады. Өңдеуші процестер кезіңде дайындамалардан өңдеу (механикалық, термиялық, физика-химиялық) арқылы жаңа бөлшектер алынады. Құрастырушы өндірістік процестер кезіңде бөлшектерден жаңа өнімдер құрастырылады (құрастырылатын, аспатық процестер, ылғалды-жылу өңдеу және т.б.) Еңбек затына жасалатын операциялардың сипаты бойынша өндірістік процестер қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Қарапайым процесс – бұл еңбек затына өзара байланысқан бірқатар операциялардың кезектілі ықпал ету өндірістік процесі, оның нәтижесінде дайын немесе жартылай өнім алынады. Күрделі процесс – бұл бірнеше өнім бөлшектерін (жартылай фабрикаттарды) біріктіру жолымен, жаңа өнім (жартылай өнім) алу өндірістік процесі. Күрделі процесс әдетті, параллелді-кезектілі орындалатын қарапайым процестердің жиынтығы болып табылады. Жұмысты қамту деңгейі бойынша, процестің соңғы нәтижесіне жету үшін өндірістік процестер толық және бөлшекті болып бөлінеді. Толық процесс – бұл берілген процестің соңғы нәтижесін алу үшін қажетті толық жұмыстар кешенін қамтитын өндірістік процесс.  Бөлшекті процесс - бұл берілген процестің соңғы нәтижесін алу үшін қажетті, бірақ жұмыстың бір ғана бөлігін қамтитын, толық өндірістік процестің аяқталмаған бөлігі болып табылады. Өндірістік процестердің техникалық жабдықталуының деңгейіне байланысты, қол еңбегімен жасалатын, жартылай механикаландырылған және кешенді механикаландырылған деп бөлінеді. Қол еңбегімен жасалатын