31.Рентабельдік түрлері.

Рентабельділік, пайдалылық (нем. rentabel — табысты, пайдалы) — тиімділік‚ фирманың‚ оның қызметінің табыстылық көрсеткіші. Сан жағынан табысты шығынға бөлуден алынған жеке сан ретінде айқындалады. Түрлері: инвестициялар рентабельділігі — ұлғаймалы өндіріс пен жаңа техникаға жұмсалған күрделі қаржының тиімділігі. Ол күрделі жұмсалымның пайдалылығымен және оның өтелу мерзімімен сипатталады; капитал рентабельділігі — жұмсалған капиталдың бір теңгесіне шаққандағы алынған пайданың шамасын сипаттайтын көрсеткіш. Абсолюттік есеппен (теңге/тиын есебімен), бірақ көбінесе салыстырмалы көрсеткішпен (пайызбен) тұлғаланады. Пайданың қандай капиталға жатқызылатынына қарай өндіріс рентабельділігі, атаулы меншікті капитал рентабельділігі, баланс бойынша капиталдың қосынды шамасының рентабельділігі түрлеріне бөлінеді. Капитал рентабельділігі мен айналым рентабельділігі арасында өзара байланыс болады, ол кәсіпорынның өнімді өткізуден алған табысындағы пайданың үлес салмағымен сипатталады; өндіріс рентабельділігі —өндіріс тиімділігінің жалпылама көрсеткіші, ол өндірістік қордың бір теңгесіне шаққанда келетін пайданың мөлшерін көрсетеді. Өндірістік ресурстардың (негізгі өндірістік қорлар мен нормаланатын айналым қаражатының) құнына баланстағы пайданың қатынасымен (пайыз есебімен) айқындалатын өндірістің жалпы рентабельділікгі, пайданы алуға қатысатын өндірістік ресурстардың құнына таза пайданың қатынасымен айқындалатын өндірістің есептік рентабельділігі түрлеріне бөлінеді; өнімнің рентабельділігі — өнімнің тиісті түрін өткізуден алынған пайданың оны өндіру мен өткізуге жұмсалған шығынға қатынасымен айқындалатын көрсеткіш. Өндіріс рентабельділігі – кәсіпорынның пайдалылығы, кірістілігі. Рентабельділік деңгейде экономикалық нәтиженің әр түрлі формалары: жалпы, түпкі, таза өнім, кіріс нәтижелері бейнеленеді.

Рентабельділіктің келесі түрлері бар: өндіріс, өнім, сату, меншікті капитал рентабельділігі. Р_ә- кәсіпорынның табыстарын сипаттайды және келесі формуламен есептелінеді: Р_ә = П_б/ (Ф_с.г+ О_н )•100% ; Мұндағы: П_б – баланстық пайда; Ф_с.г – негізгі құралдардың орташа жылдық құны; О_н – нормаланған айналым құралдарының сомасы. Өнім рентабельділігі кәсіпорынның пайдалылығын көрсетедеі және келесі формуламен анықталады:Р_о = П_бірл / С_п• 100% ; Мұндағы: П_бірл – бір өнім бірлігіне келетін пайда; С_п – толық өзіндік құн. Өнім өткізу рентабельділігі - өткізілген өнім әрбір теңгесіне кәсіпорын қанша пайыз пайда алатынын көрсетеді: Р_ө.ө = П_т / К •100 %; Мұндағы: П_т – таза пайда; К – меншікті капитал. Рентабельділікті арттыру резервтері: 1. Рентабельділікті өндірісте өнім өткізу көлемінің түрі өсуі нәтижесінде артуы. ∆ П = (РП_п ⁄ РП_б -1)• П_р.п.б ; Мұндағы: РП_п ;РП_б – сәйкесінше жоспарлы және базалық кезеңдегі өнім өткізу түсімі; П_р.п.б – барлық кезеңде өнім өткізуде алынатын пайда. 2. Баланстық пайданың өзгеру нәтижесінде жалпы рентабельділік деңгейінің артуы мен кемуі. ∆Р_ө =(П_б.п- П_б.б)/(Ф_с.г.п+ О_н.п)•100%; Мұндағы: П_б.п ; П_б.б – жоспарлы және базалық кезеңдегі баланстық пайда ;О_н.п – жоспарлы және айналым құралдарының нормативі.3. Жалпы рентабельділіктің өзгеруі нәтижесінде пайдалылықтың артуы немесе кемуі. ∆П=(Р_о.п – Р_о.б) / (Ф_с.г.п+ О_н.п)•100%; Мұндағы: О_о.п; О_о.б – жоспарлы және базалық кезеңдегі жалпы рентабельділіктің өзгеруі. 4. Өзіндік құнның өзгеруі нәтижесінде пайданың артуы мен кемуі. ∆=С_п.п – (С_п.б • І /100); Мұндағы: С_п.п, С_п.б – сәйкесінше жоспарлы және базалық жылдардағы өзіндік құн; І – өндіріс көлемінің индексі.