56 1917 Ж. Екінші жалпықазақ съезінің негізгі шешімдерінің мазмұны және оның маңызы. Алашорда үкіметінің құрылуы.

Алашорда үкіметінің өмірге келуіне тікелей себепші болған жағдай Уақытша үкіметтің баска да шет аймақтардағыдай Қазақстанда да ұлт өміріне қатысты ең өзекті мәселелерді шеше алмаған әлжуаз, тұраксыз саяси билікке айналуы, оның арты бүкіл империяны қамтыған анархия, зорлық пен зомбылыкка ұласуы еді. Қазақ облыстарында асқынған жер мәселесін шешуге бағытталған әрекеттің болмауы, атты қазақ әскері, қарулы солдат пен қоныстанушылардың панасыз жергілікті халық үстінен жүргізген озбырлығының өрши түсуі соның айғағы болатын.

Осындай жағдайда қазақ зиялылары арасында ұлттың мемлекеттілігі туралы мәселе талқылауға түсті. Сөйтіп, бұл мәселені қараған Жалпықазақ-қырғыз съезі 1917 жылы 5 желтоқсанда Орынбор қаласында ашылды. Оған барлық қазақ облыстарынан, сондай-ақ одан тыс жерде тұратын Алтай губерниясы мен Самарқан облысы қазақтарынан және Жетісу облысы қырғыздарынан барлығы 82 өкіл қатысты. Съездің күн тәртібінде тұрған ең негізгі мәселе, әрине, ұлттық автономия мәселесі еді.

Съезд қазак автономиясы мәселесі бойынша бірауыздан қаулы қылды:

1) Бөкей елі, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары, Ферғана, Самарқан облыстарындағы және Әмудария бөліміндегі қазақ уездері, Закаспий облысындағы және Алтай губерниясындағы іргелес болыстардың жері бірыңғай, іргелі — халкы қазақ-қырғыз, халі, тұрмысы, тілі бір болғандықтан өз алдына ұлттық, жерлі автономия құруға;

2) қазақ-кырғыз автономиясының жер үстіндегі түгісуы, астындағы кені Алаш мүлкі болсын;

5) казақ-қырғыз арасында тұрған аз халыктың құқықтары теңгеріледі. Алаш автономиясына кірген ұлттардың бәрі бүкіл мекемелерде санына қарай орын алады;

6) Алаш облыстарын қазіргі бүліншіліктен қорғау мақсатымен Уакытша Ұлттық Кеңес құрылсын. Мұның аты «Алашорда» болсын. Алашорданың ағзасы 25 болып, 10 орын қазақ-кырғыз арасындағы басқа халықтарға қалдырылады. Алашорданың уакытша тұратын орны — Семей қаласы. Алашорда бүгіннен бастап қырғыз-қазақ халқының билігін өз қолына алады.

Съезд Алаш автономиясының Алашорда аталған (Алаштың ордасы немесе үкіметі) ұлт кеңесінің құрамын сайлады. Алаш автономиясы үкіметінің, яғни — Алашорданың төрағасы болып Әлихан Бөкейханов сайланды. ЫЫ Жалпықазақ съезі қырғыз-қазақты бүліншіліктен қорғау үшін... ешбір тоқтаусыз милиция түзу туралы шешім қабылдап, оның Алаш автономиясына кіретін әрбір облыс пен уездегі санын анықтап, оларды соғыс өнеріне үйрету мен қажетті қару және киім-кешекпен қамтамасыз ету жолдарын айқындады.

Бірақ осы шешімді жария ету мәселесіне келгенде пікір алшақтығы байқалды. Ә.Бөкейханов бастаған топ мемлекеттік автономия туралы шешімді қазақ арасында тұрып жаткан орыс қауымының келісімін ала отырып іске асыруды ұсынды. Х. Досмұхамедов пен оны қолдаушылар автономия туралы шешімді бірден жария етіп, оны нығайту қамына кірісіп кетуді жақтады. Съезд бұл хабарды Түркістан өлкесі құрамындағы қазақтардың Алаш автономиясы құрамына енуге байланысты пікірін анықтап алған соң барып ресми түрде жария ету жөнінде келісімге тоқтады.

Съезд белгілеген — әскер жасақтау, ұлт қазынасын құру, оку-ағарту жүйесін қалыптастыру және баска шаралар ұлттық мемлекеттіктің шаңырағын көтеруге бағытталған әрекеттің көрінісі еді.

1917 жылғы ЫЫ Жалпықазақ съезінде бүкіл қазақ жерін, оның халқын біртұтас мемлекет туы астына жинауға бағытталған батыл қадам жасалынды.

Съезд өз жұмысын аяқтаған бетте Алашорда үкіметі Сырдария қазақтарының құрылтайын шақыру туралы тиісті жерге жеделхаттар жолдады. Ә.Бөкейханов пен М.Шоқайдың қолдарымен бекітілген бұл хатта «Алаш баласын біріктіріп, өз алдына автономия ету» мақсатында оңтүстік қазақтарының келісімін алу үшін Сырдария облысының съезі шақырылатындығы айтылды.

1918 жылдың қаңтарында Түркістан қаласында өткен съезд Алаш автономиясына қосылу мәселесін үш күн ұдайы талқылаған соң, осындай сын сәтте Сырдария облысының Түркістан автономиясы құрамынан бөлініп кетуі өлке ұлт-азаттық қозғалысына ауыр соққы болып тиерін негізге ала отырып, «1. Сырдария облысы қазіргі уақытта ... әзірше Түркістан автономиясында калады. 2. Алашорда өз алдына автономия иғлан қылып болып, Түркістан автономиясымен союз (одақ) болса, Сырдария қазақ-қырғыздары Түркістан автономиясынан шығып, Алаш автономиясына кіруге қарар қылады», — деген шешімге келді.

57 Қаз-ң азамат соғысы жж жағдайы. Азамат соғысы үкімет үшін күрестің жалғасы болды, сол себепті де революция мен аз. Соғ. арасында ешбір дәл шекара болған емес. Кеңес үкіметінің белсенді әрекеттеріне қарамастан, Қ/да аз. Соғ.ң ошақтары өте тез п.б: 1917 ж. қарашаның аяғында Орынборда атаман Дутовтың басшылығымен ақ гвардия әскерлері Орынбордагы Кеңес күштерін шегіндіріп, билікті басып алды. Сол айда Жетісуда казак әскерлері кеңесінің "әскери үкіметі" және революцияға қарсы ошақ Оралда да құрылды. Құрылған облыстық әскери үкімет көп ұзамай жергілікті кеңесті таратты, өкіметті басып алды. Сөйтіп, Верныйда және Орал қалаларында ақгвардия диктатурасы орнатылды. Бұл үш "әскери үкімет" Қазақстанда кеңес өкіметіне қарсы қозғалыстың басты күші болып табылды. Олар ақгвардиялык офицерлерге, ауыл-село шаруаларына сүйенді және меньшевиктер мен "Алаш" партиясының жетекшілерінен қолдау тапты. Аз. сог.ң бастапқы кезеңінде алашордашылар ақтармен одактасып, қызылдарға карсы соғсты. 1918 ж. шілде мен тамызында Ә.Бөкейханов, Ә.Ермеков пен әскери бөлім меңгерушісі капитан Қ. Тоқтамысов Самар мен Омбыда Комуч пен Сібір уақытша үкіметгері әскери ведомстволары өкілдерімен кездесіп, Алаш орданың қарулы күштерін құру жөнінде келіссөздер жүргізді 1918 ж. жазында азамат соғысы өршіп, кең етек алды. Ақ гвардияшылармен бірігіп алған империалистік мемлекеттердің белсенділік көрсетуіне орай ең басты пәрмеңді күш - Сібір мен Оралда шоғырланган Чехословакия корпусының офицерлері булік шыгаруына байланысты әскери қақтығыстар күшейе түсті. Бұл корпус революцияға дейін Австро-венгрияның түтқын соддаттарынан - чехтар мен словактар қатарынан құрылган еді. Осы корпустың бөлімдері революцияға қарсы ішкі күштермен қоян-қолтық бірлесіп, Ақмола, Петропавл, Атбасар, Қостанай қалаларын басыл алды.1920 ж. 29 наурызында ең соңғы майдан Солтүстік Жетісу майданы жойылып, Кеңес үкіметі кайтадан қалпына келтірілді.Сонымен, 1920 жылы азамат соғысы аяқталып, онда кызылдар ақтарды талқандап, жеңіске жетті. Азамат соғысы жылдарындағы кызылдардың жеңісінің себептері: біріншіден, Кеңес өкіметіне қарсы күштер ұйымдасып, бірлесіп қимыл жасай алмады; екіншіден, ақ гвардияшылар өкіметі орнаган жерлерде буқара халыққа карсы бағытталган шаралар жүзеге асырылып, оған керісінше Кеңес өкіметі тарапынан ұлттардьң өзін-өзі билеу кұқығының сөз жүзінде болса да мойындалуы; үшіншіден, Кеңес өкіметінің орта шаруалармен одақ кұруы және 1919 жылы шілдеде Казревком кұрылганда қазактардьң жерге мұқтаждығын өтеу жөнінде сөз болып, Қазақстанға қоныс аударуды тоқтату мәселесі койылды. Түбірлі революцияық сипатта болмағанмен бұл шаралар большевиктерге азамат согысы кезінде ақтар мен қызылдар арасында ауытқыған қазақтардың көмегіне сүйенуге жағдай жасады; төртіншіден, 1919 ж көктемінен бастап, А Байтұрсынов бастаған алашордашылар қызылдар жағына шыкты.

58 Қазақ АКСР-ның құрылуы және оның құрамына қазақ жерлерінің біріктірілуінің барысы және оның қиыншылықтары:Заман талабы қаз.хал-ң Ұлт-қ Кеңес Мемлекеттігін құруын қажет етті. Жүзеге асыруға тиісті шаралар : 1. Халық-ң бұрынғы терр-қ тұтастығын қалпына келтіру;2. Қаз. жер/рін 1республика құрамына біріктіру;Қырғыз әскери – революция-қ комитеті жанынан арнаулы комиссия құрылып, болашақ респуб-ң шекарасын белгілеумен айналысты. Бұл өзгеріс/р кезінде әр түрлі көзқарас-р туындады. Кейбіреу/р Қаз-нға Ақмола, Семей, Орал облыс/р-ң қосылуына қарсы шықты, басқа/ры, керісінше, қазақ жер/рін ғана емес, сонымен қатар респуб-ка құрамына Омбы облысын, Орт.Азия-ң көп бөлігін, Барнаул уезін, Алтай өлкесін ж.е т. б. қосуды да талап етті. Орынборды Қаз-н құрамына енгізу маңызды мәселе б.ды. 1919 ж қыркүйек.ң 19–ында губерния-қ комитет Орынбор-ң Қаз-нға қосылуы туралы шешім қабылдады, ал 1920 ж шілде-ң 7 – ісінде Орынбор қаласы Р-ка құрамына енгізіліп, тұңғыш астанасы (1920-1924 жж.) б.ды. 1924 – 1929 жж. астана – Ақмешіт (Қызылорда). 1929 жылдан астана – Алматы. Батыс Сібірге еніп келген Ақмола ж.е Семей облыс/рын Қаз-н құрамына енгізу оңай болған жоқ, оған Сібір ревком-ң кейбір мүше/рі қарсы шықты. 1920 ж-ң 2жартысында о/р Қаз-нмен шекараны белгілеу мәселе/рін бес рет қарады. Ақыры 1921 ж.Ақмола ж.е Семей облыс/ры Сібір ревкомы қарамағынан КАКСР – не берілді. 1921 ж Жайық, Ертіс өзен/рі бойындағы бұрын казак/р иеленіп келген 10 шақырым.қ өңір халқына қайтарылды. Қазақ АКСР құрамына енгізілген аймақ/р: Семей облысы – Павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан, Қарқаралы уез/рі.Ақмола облысы – Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл, уездері ж.е Омбы уезінің бір бөлігі. Торғай облысы – Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз, Торғай уез/рі.Орал облысы – Орал, Ілбішін, Темір, Атырау уездері, Маңғыстау уезі. Закаспий облысы – Красноводск уезінен 4,5 Адай облыстары. Астрахань облыс-ң бір бөлігі. Бөкей ордасы ж.е Каспий теңізі жағасындағы болыс/р. Орт.Азияны ұлт-қ – мемл-к жағынан межелеуді ж.е Оңт.аймақты рес-ка құрамына қосуды әзірлеу жөнінде қаз.зиялы/ры ұйымдастыру шара/рын жүргізді (1924 ж.).Нәтижесінде; 1) Кеңестік Шығ.ұлт республика/ры құрылды. 2) Қазақ жері-ң біртұтас ҚР болып қалыптасуы аяқталды.Со-ң нәтижесінде Сырдария обл-ң Қазалы, Ақмешіт (Қызылорда), Түркістан, Шымкент уез/рі, Әулиеата уезі-ң көп бөлігі, Ташкент, Мырзашол уезін/рі-ң бір бөлігі, Самарқанд обл., Жизақ уезі-ң бірнеше болысы, Жетісу обл.ң Алматы, Жаркент, Лепсі, Қапал (Талдықорған) уез/рі, Пішпек уезі-ң бір бөлігі Қаз-нға қарады. Республика аумағы 1/3-дей кеңейіп, 2,7 млн. шаршы шақырымға жетті, ал халқы 1 млн. 468 мың адамға көбейіп, 5 млн. 230 мың адам б.ды. Қазақ/р – 61,3 % - ін құрады (1926 ж санақ дерек/рі б-ша).1925 жылы 15–19 сәуірде Ақмешітте өткен Кеңес/р-ң бүкіл Қаз-н-қ V съезінде «қырғыз – қазақ» атауы берілді, ал 1936 ж9 ақпанда КАКСР Орт-қ.Атқару Комитеті қаулысымен «қазақ/р» атауы берілді. Сөйтіп, қажырлы күреспен келген өзін - өзі билеу құқығы қаз.халқы үшін нақты шындыққа айналды.

59 Қазақстандағы жаңа экономикалық саясаттың жүргізілу барысы, ерекшеліктері мен нәтижелері және мерзімінен бұрын тоқтатылу себептері. 1921ж наурыз - жаңа эко.қ саясатқа көшу туралы шешім қабылданды. (партияның X съезі) ЖЭС белгі/і: *азық-түлік салығы*сауда еркіндігі*жерді және ұсақ кәсіпорын/ды жалға беру және алу* ауылшаруашылығы несиесі,тұтыну кооперациясын дамыту*кәсіпорын/ды шаруашылық есепке көшіру*еңбек міндеткерлігін жойып, жалдамалы еңбекті қолдану . ЖЭС мәні – салғыртты салқпен алмастыру .1921ж наурыз-сәуір - өлкеде салғырт салықпен алмастырылды.Салықтың мөлшері салғыртқа қарағанда аз болды. 1921ж маусым – Орынбордағы өткізілген облыстық 1-құрылтай партия конференциясында Қаз.да ЖЭС-ке көшу туралы айтылды. 1921ж сәуір – Сібір және Орал казак әскер/іне берілген жер.ді қазақ/ға қайтар тур декрет шықты. Ертіс өңіріндегі 177 мың десятина жер қайтарылды.*Оралдың сол жағалауынан 208 мың десятина жер қазақ/ға берілді. 1921ж – Жетісуда жер реформ жүрг.ді. қазақ,қырғыз,ұйғыр еңбекші/іне 460 мын десятина жер кайтарылды.1 млн д.дан астам жер коры курылды.1921ж Қосшы одағы құрылды.1930ж.дан Кедей одағы атанды.Міндет/і:енбек артел/ін құру*кедей.ге жер беру*енбекші/ң саяси сана – сезімі мен мәдени деңгейін көтеру.1921-22жж жер реф.ң маңызы:отаршылдық аграрлық саясатқа соққы берді*қазақ аулындағы патриархаттық – феодалдық негізді әлсіретті. Азық-түлік салығы енгізілгеннен бастап шаруа/ өмірінде оңды жағдай қалыптасты:олар басы артық өнім.н қалаға апарып сатып, тұрмыс жағ.н түзеуге мүмкіндік алды. *ірі карасы 6-га жетпейтін қожалық/ салыктан босатылды.1624ж 1 қаңтар – ақшалай салық енгізілді.Үдемелі салыққ.ң ауыртпалығы кулак/ мен бай.ға түсті. Мем.т шаруа.ға ауылшар.қ машинасы мен жабдық/ сатып алуға несие бөлді. ЖЭСжж Халық шар.ғы.ң Қазақ Орталық Кеңесі 8 тресті біріктірді.Кен өнеркәсібіне көңіл бөлінді. 1927-1928жж – Респуб.өнеркәсібін қалпына келтіру аяқталды. ЖЭС жж сауда.ң маңызы артты.жеке саудаға рұқсат етілді. Басты жәрмеңке/: Қоянды ,Баянауыл, Атбасар,Ойыл,Темір,Орда .ЖЭС нәтижесі: *куйзелген ауыл шар.н тез арада калпына келтіруге мумкіндік берді.*өнеркәсіп қалпына келтірілді.*шаруа шар.ғын еркін дамытуға еркіндік берді. *өркениетті кооператор/ құрылысы ел шар.ң барлық саласын көтерді. *ЖЭС шар.т өркендетуге мумкіндік берген «керемет ғажайып» саясат болды.

60Түркістандағы ұллтық-мемлекеттік межелеу. Қазақ жерлерінің Қазақ АКСР құрамына біріктірілуі.1921 жы­лы уез­дер мен гу­бер­ни­ялар­да Кеңес­тер съезі бо­лып өтті. Көпте­ген қыз­меткер­/ жаңа эко­номи­калық са­ясат­тың мәнін түсінбеді, бұрынғысын­ша «әске­ри ком­му­низм» әдіс/імен жұмыс жа­сады. Кеңес­терді құрып, нығай­ту жұмы­сы мақсат­ты түрде жүргізілді. Оған бел­се­не қатысқан қазақ АКСР Ор­та­лық Атқару Ко­митетінің тұңғыш төрағасы С. Мен­де­шев, орын­ба­сары Ә. Жан­келдин, Ішкі істер ха­лық ко­мис­са­ры Ә. Әй­ти­ев және басқа/ы Кеңес­тердің жұмы­сын жан­данды­руға еле­улі еңбек сіңірді.ҚАКСР Ор­та­лық Атқару Ко­митетінің тұңғыш қызыл ке­ру­ені 1922 жы­лы Ә. Жан­келдиннің басқару­ымен ел ара­лауға шықты. 9 ма­мыр­дан 12 ма­усымға дейін ке­ру­ен Орын­бор мен Се­мей ара­лығын­дағы 26 бо­лыс­тың 37 ауылын­да, сон­дай-ақ Екібастұз бен Спасск за­уытын­да бол­ды. Ке­ру­ен Кеңес­/дің іс қағаз­да­рын қазақ тілінде жүргізуді жолға қой­ды.1922 жы­лы 30 жел­тоқсан­да Мәске­уде өткен Кеңес­тердің Бүкіло­дақтық бірінші съезі Кеңес­/дің Со­ци­алистік Рес­п-р Одағы құрылғанын жа­ри­яла­ды. Басқа да ав­то­номи­ялық Кеңес рес­публи­кала­ры сияқты Қазақ АКСР-да Кеңестік Ре­сей Фе­дера­ци­ясы құра­мын­да Одаққа кірді.Ор­та Азия Кеңес рес­публи­кала­рын ұлттық-мем­ле­кеттік жағынан 1924 ж. жүргізілген ме­желеу рес­публи­ка өміріндегі маңыз­ды оқиға еді. Ұлттық жер­/дің ме­желеуі нәти­жесінде Түркістан АКСР-інің құра­мын­дағы бұрынғы Жетісу және Сыр­да­рия об­л-ң жер­/і Қазақ АКСР-іне қарай­тын бол­ды. Со­ның нәти­жесінде Қазақстан жері 700 мың шақырымға, ал халқы – 1 млн. 468 724 адамға өсіп 5 230 мыңға жетті. Тұрғын­да­ры негізінен орыс­тар бо­лып та­была­тын Орын­бор гу­бер­ни­ясы Қазақстан­нан бөлінді. Рес­п-ң ас­та­насы Қызы­лор­даға (Ақмешіт) көшті.1925 жы­лы сәуірде Қызы­лор­да­да рес­публи­ка кеңес­/інің бесінші съезі өтті. Ол «Ауылға, қыс­таққа және де­рев­няға бет бұрайық» де­ген ұран негізінде жұмыс істеп, ша­ру­а/ды жер­ге ор­на­лас­ты­ру жұмыс­/ының ке­лелі жос­па­ры, су­лан­ды­ру құры­лысын да­мыту, мем­ле­кеттік және ко­опе­ративтік са­уда­ның рөлін одан әрі нығай­ту, өндірістік серіктік/ді қол­дау мәсе­ле/ін талқыла­ды. Съезд ха­лықтың байырғы та­рихи ата­уы қал­пы­на келтіріліп – қазақ халқы, ал рес­публи­каны – Қазақ АКСР-і деп атау ту­ралы қаулы қабыл­да­ды.1925 жы­лы ақпан­да жаңа қазақ жер­/інің бірігуіне бай­ла­ныс­ты Қазақстан об­лыстық пар­тия ко­митеті өлкелік бо­лып қай­та құрыл­ды. Рес­публи­ка құрылған кез­де не­бары үш-ақ га­зет шықса, 1925 жы­лы «Еңбекші Қазақстан», «На­род­ное хо­зяй­ство Ка­захс­та­на», «Со­ветс­кая степь», «Қызыл Қазақстан» т. б. 13 га­зет пен 5 жур­нал шықты.Кәсіпо­дақтар­дың са­ны өсті. 1925 жы­лы қаңтар­дан қыркүйек­ке дейін кәсіпо­дақтарға мүше бо­лып 20 мыңға жуық жұмыс­шы мен қыз­метші, со­ның ішінде 6 мыңнан ас­там қазақ еңбекшісі өтті.Қазақ әйел­дері қоғам­дық-са­яси жұмысқа бел­се­не ара­лас­ты. 1925 жы­лы қала­дағы және ауыл мен се­лодағы еңбекші әйел­дердің 6,6 мыңы жергілікті кеңес­терге мүше бо­лып сай­лан­ды.Қазақстан­да жаңадан әкімшілік-тер-ға бөлу іске асы­рыл­ды. Осы уақытқа дейін бо­лып кел­ген ал­ты гу­бер­ния, екі ок­руг, отыз екі уезд және 400 бо­лыс­тықтар­дың ор­ны­на 13 об­лыс және 193 аудан құрыл­ды.1929 жы­лы әкімшілік-тер-қ қай­та құру негізінен аяқта­лу­ымен және Түркістан-Сібір темір жо­лының құры­лысы­ның бітуімен бай­ла­ныс­ты Қазақстан Ав­то­номи­ялық Со­веттік Рес­публи­касы­ның ор­та­лығы Қызы­лор­да­дан Ал­ма­ты қала­сына көшірілді.Қазақ жерлерінің Қазақ АКСР-і қүрамына біріктірілуі. Қазақстандағы отаршылдық саясаттың ауыр мұрасы — өлкенің жекелеген әкімшілік-аумактық бөліктердің арасында бөлшектеніп кетуі еді. Қазақ АКСР-інің құрылуы қазақтар мекендеген барлық жерлерді біріктіру проблемасын қойды. 1921 жылы Қазақстанның Бат. мен Солт. және Бат. Сібірде шекаралық мәжелеу болып өтті. Орталық Азияны  ұлттық-аумақтық жағынан межелеу мен қазақ жерлерін біріктіруді шешу жөнінде ірлкен дайындық жұмыс/ы жургізілді. Түркістанның  кұрамына кірген Жетісу  мен Сырдария обл-н Қазақстанға қосу жөніндегі идея Азамат соғысы кезеңінде- ақ пайда болған-ды. Осы облыс/дағы қазақтар солтүстік облыс/мен бірігіп, бір республиканың құрамында болу тілегін білдірді. Бұл ұлттық республика/дың күшеюіне мүдделі болмаған орталық өкімет орын/-ң жоспарларына сай келді. 1924 жылы 16 қыркуйекте Туркістан. OAK- нің Төтенше сессиясы Орта Азия республ-н ұлттық-мемлекеттік тұрғыдан межелеу жөнінде қаулы қабылдады. Межелеудің нәтижесінде Қазақ АКСР-іне бұрынғы Түркістан, Хорезм жәнеХиуа  республ-ң 1,5 млн-дай адам тұратын 40% аумағы берілді. Қазақстан аумағы 1920 жылғы. 2 млн шаршы шақырымнан 1925 жылы 2,8 млн шаршы шақырымға дейін артты. Қазақ АКСР іне оңтустік аумақтарды қосқан соң оның халқы 1920 жылғы 4,8 млн-нан 1925 жылы 6,5 млн адамға дейін өсті. Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелеудің нәтижесінде қазақ жерлерін біртұтас кеңестік қазақ мемлекетіне біріктіру аяқталды. Осыған орай Қазақстанның халық саны ұлғайып, аумағы кеңейді, зкономикалық күш-қуаты артты.Қазақ халқының аумактық жағынан бірігуі казак/дың одан әрі біртұтас ұлт болып қалыптасуында, Қазақстан экономикасы мен мәдениетін дамытуда, республиканың ұлттық саясатында маңызды рөл атқарды. Барлық қазақ жер/-ң бір республиканың құрамына бірігуі қазақ халқының тарихындағы айтулы кезең, сол уақыттағы қиыншылық/ға қарамастан қазақ мемлекеттілігінің құрылуындағы өте маңызды қадам болды. Нәтижесінде Қазақ АКСР-інің аумағы едәуір дерлік ұлғайды. 1926 жылғы халық санағы бойынша қазақ/ Қазақстанның барлық халқының 61,3%-ын құрады. 1924 ж-ғы ұлттық – территориялық межелеуден кейін ҚазАКСР-ның құрамында қандай қазақ жерлері кірді Қазақ жерінің қазақ АКСР-інің қарамағына бірігуі. Қазақ халқы-ң байырғы жерін бір респ-ға бірітіру мақ-да Қырғыз (қазақ) әскери – революциялық комитеті жанынан арнаулы комиссия құрылып, болашақ респ-ң шекарасын белгілеумен айналысты. Аумақ мәселесі дау тудырды. Отаршылдық психология санасын меңзегендер Қ-ға Ақмола Орал, Семей обл-ң қосылуына қарсы шықты. Енді біреулер, керісінше, қазақ жерін ғана емес, сон қат респ құрамына Омбы облысын, Орта Азияның көп бөлігін, Барнауыл уезін, Алтай өлкесін және т.б. қосып, араластырып жіберу арқ ұлттық респ-ң болашағын бұлыңғырландыруды көздеді.Орынборды Қ-тан құрамына енгізудің маңызы зор болды. ҚазАКСР-ң тұңғыш астанасы болған Орынбор(1920-1924) оның қалыптасуы мен дамуында елеулі рөл атқарды.РК(б)П ОК мен Бүкілресейлік ОК Қостанай уезі еңбекшілер-ң өтінішін қолдады. Қостанай аймағын Қ-тан құрамына қосу қажет екенін Кеңес үк-і атына жолдаған жазбасында А.Байтұрсынұлы мен М.Сералин жан-жақты дәлелдеп берді. Бат Сібірге еніп, бұрыннан қазақ жері болып келген Ақмола ж/е Семей обл-ры Қ-тан құрамына қосылды.Қазақ АКСР құрамында Семей (павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан және Қарқаралы уездері) Ақмола (Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл уездері мен Омбы уезінің бір бөлігі), Торғай (Қостанай Ақтөбе, Ырғыз және Торғай уездері), Орал (Орал, Ілбішін, Темір және Атырау уездері), облыстары сондай – ақ Маңғыстау уезі, Закаспий облысы Красноводск уезінің 4 және 5–адай болыстар болытары, Астрахан губерниясы-ң бір бөлігі (Каспий теңізі-ң солт-шығ жағалауы), Бөкей ордасы және теңіз жағасындағы округтерге жапсарлас жатқан болыстар енді.1921 жылы Ақмола және Семей обл-ы Сібір ревкомы қарамағынан Қазақ АКСР-іне берілді. Сол жылы Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің декретімен Жайық және Ертіс өзендері бойындағы бұрын казак-р иеленіп келген 10 шақырымдық өңір қазақ халқына қайтарылды.. Соның нәт-де Сырдария обл-ң Қазалы, Ақмешіт, Түркістан, Шымкент уездері, Әулиеата уезінің көп бөлігі, Ташкент, Мырзышөл уездері-ң бір бөлігі, Самарқан облысы, Жизақ обл-ң бірнеше болысы, Жетісу обл-ң алматы, Жаркент, Лепсі, қапал уездері, Пішпек уезі-ң бір бөлігі Қ-ға қарады. Респ аумағы 1/3-ге кеңейіп. 2,7 млн шаршы шақырымға жетті, халқы 1 млн 468 мың адамға көбейіп, жалпы саны 5 млн 230 мың адам болды. Қазақтар бүкіл респ халқы-ң 61,3% - ын құрады (1926 жылғы санақ деректері бой-ша).1925ж өткен Кеңестер-ң бүкілқазақстандық V съезі «Қырғыз халқының тарихи дұрыс атауын қалпына келтіру үшін қырғыздар алдағы уақыттарда қазақтар деп аталсын» деген қаулы қабылданды. Осы жылғы бүкілодақтық Орталық атқару комитетінің қаулысымен Қырғыз АКСР-і Қазақ АКСР-і деп аталатын болды.

61 Ірі бай шаруашылықтарын тәркілеу: саяси және экономикалық салдары. 1928ж 27 тамыз – «Аса ірі бай шар\ы мен жартылай феодал\ды кәмпескелеу ж/е жер аудару туралы» декрет жарияланды. Декретте бай – феодалдар өз\ң мүліктік ж\е қоғ\қ ықпалымен ауылды кеңестендіруге кедергі жасайды деген ұстаным негізге алынды. 657 бай жер аударылып, 145 мыңы тәркіленіп, ол\ң а.ш құрал\ы – 877 колхозға, 24. 491 жеке шар\қа бөлініп берілді. Тәркілеу заңды бұзу арқ жүзеге асырылды: Орташа\р байлар қатарына жатқызылды,Тәркілеуге жататын нормаға дейін жеткізу үшін жекелеген отбасы шар\ы әдейі біріктірілді,Қанаушы элементтермен қатар дәулетті ж\е орташа шар\р да тәркіленді. Сөйтіп, бай – кулактар қатарына темір шатырлы үйі н\е 2 аты болғандар да енгізілді. А.ш\н жаппай ұжымдастыру (коллективизация) бағыты көзделіп, бай – кулакт\ы тап ретінде жою міндеті алға қойылды. Ұжымдастыру бай – кулак\ды тәркілеуден басталды.Әсіресе көшп ауд/да шаруа қож\на ұаталдық басым болды.барлығы 696 «бай феодал» тәркіленді.алдын ала дай\н жоспар б\ша үкімет бай/н 223972 бас мал аламыз деп үміттенді.бірақ 144474 бас мал ғана тәрк/ді, бұл 64% ғана еді.тәре/н мал/ң 10,2% отырықшы, 83,3% жарт көшп,6,5%көшп ауд/н жиналды. 74,3% жеке шар/ға,25,7%колхоз/ға таратылды.жаңадан 292 колхоз құрылды. 1931–1932 жж. Шұбартау ауданында барлық малдың 80 % - ын мемл\ке етке өткізілді. 173 мың малы бар Балқаш ауданына 297 мың малға салғырт салынды. Торғай ауданында 1 млн. мал басынан салғырт сал\н 98 мыңы қалды. Торғайлық\р «асыра сілтеу болмысын, аша тұяқ қалмасын!» ұранын көтерді. Еріктілік принципі мен қарапайым заңдылықтың бұзылуы әуел бастан – ақ барлық жерге тән сипат алды. Сайлау құқықтарынан айыру, тұрып жатқан жерінен басқа ауданға жер аудару, ұзақ уақыт қамауда ұстаумен қорқыту сияқты күштеу тәсіл\і мейлінше дағдылы ж\е кең таралған тәсіл\ге айналды. Колхозға кіргісі келмеген кедей\р мен орташалар «бай – кулактар» қатарына жатқызылып, қатал жазаланды. 1929ж 56,498 шаруа жауапқа тартылып, 34 мыңы сотталды. 1931ж 5500 отбасы жер аударылды. 1929 – 1933 ж ОГПУ (біріккен мемлекеттік саяси басқарма) үштігі – 9805 іс қарап, оның ішінде: ату жазасына – 3386 адам, 3–10 жылға концентрациялық лагерьге қамауға – 13151 адамға үкім шығарды.Ірі бай шаруашылықтарын тәркілеу: саяси және экономикалық салдары.1927жылы желтоқсална iрi бай шаруашылығын тәркiлеу жөнiндегi заң жобасын әзiрлейтiн арнайы комиссия құрылды. Ал 1928 жылы наурызда Қазақстан Өлкелiк комитетiнiң бюросы ол заң жобасын бiрнеше рет карап, нақгылады. Осы жылы тамыз айында өлкелiк комитет тәркiлеу науқанынатiкелей басшылық жасайтын комиссия ұйыдастырды. Комиссияның төрағасы болып Е. Ерназаров тағайындалды, оның құрамына О.Исаев Н.Нұрмақов, Г.Тоғжанов, О.Жандосов және т. 6. кірдi. 1928 жылдың 27 тамызында Орталық Атқару комитетi мен Халык Комиссарлары Кеңесiнде тәркiлеу жөніндегiзаң жобасы қабылданды. Республиканың барлық аудандарына тәркiлеудi өткiзу жөнінде нұсқаулар жiберiлдi.Заң бойынша малы, дүние-мүлкi тәркiленiп, өзi жер аударылуға тиiстi iрi байларға: көшпелi аудандарда iрi қараға шаққанда 400-ден астам малы бар, жартылай көшпелi аудандарда 300-ден астам малы бар, отырықшытаудандарда 150-ден астам малы барлар және бұрынғы сұлтандар мен хандардьң ұрпақтары жатқызылды.т1928 жылы тамыздың 30-да Қазақ АКСР ХКК-нiң “Қазақстанның көшпелi, жартылай көшпелi және отырықшы аудандарын белгiлеу туралы” арнайы қаулысы қадбылданып, соған сәйкес аудандар белгiлендi. Науқанды 1928 жылдың 1 қарашасьнда аяқтау жоспарланды, яғни бiр ай iшінде бiтiру керек деп шештi. Кейiнiрек ол тағы 10 күнге ұзартылды. 1928 жылғы 30 тамыздағы қаулыға сәйкес сонымен қатар тәркiленгендердi жер аударуға тиiстi ауданцар даанықгалды. Тәркiлеуге байланысты декретте әсiресе көшпелi аудандардағы шаруа қожальқтарына деген қаталдық айқын болды.Осы көшпелi аудандағылардың малы тәркiлеу мөлшерiнен аз болған күннің өзiнде де, егер бұл адамдар ауылда ықпалды болса, кеңестендiруге қауiптi элемент ретiнде жер аударылуға тиiс болды. Тәркiлеу туралы ереже бойьшша жер аударылғандардың бәрi сайлау құқықтарынан айырылды. Байлардың шаруашылықтарын тәркiлеудi жүзеге асыру үшiн комиссиялар құрылды. Алдын-ала жасалған жоспар бойынша үкiмет жоғарыдағы байлардан 225 972 бас малды тәркiлеймiз деп үмитгенген едi. Бiрақ үмiт ақгалмады, барлығы 144 474 бас мал ғана тәркiлендi: Бұл белгiленген жоспардың 64 процентi ғана. Алдын-ала берiлген малдың есебiнің дұрыс жасалмағанын Қазақстан басшылығыкейiннен мойындауға мәжбур болды. Барлық тәркiленген малдың 10,2 % отырықшы аудандардан, 83,3% жартылай көшпелi аудандардан және 6,5% көшпелi аудандардан едi. Назар аударарлық нәрсе, тәркіленген малдың үлес салмағы аз бола тұрса да көшпелi аудандардағы байлар қожалықары бәрiнен де көп жапа шектi. Әрбiр қожалықты тәркiлеудегiжеке үлес отырықшы аудандарда 114,4 бастан, жартылай көшпелi аудандарда 218,5 бастан, көшпелi аудацдарда 230 бастан болды. Тәркiленген малдың 118 919 басы жеке шаруашылықгарға (74,3%) және колхоздарға (25,7%) таратылып берiлдi. Тәркiленген малдар негiзiнде жаңадан 292 колхоз құрылды. Сонымен республика көлемiнде барлығы 696 “байфеодалдар” тәркiлендi.

62.Қаз-ғы социалистік индустрияландырудың ерекшеліктері, нәт-рі және олқылық-ы.Индуст-ң басталуы. Қ-ғы индус-у ісі уақыты жағынан КСРО халық шаруашылығын дамыту-ң 1-ші 5-жылдығымен (1928-2932 жж.) тұтас келді ж/е мейлінше қиын жағдайға өтті. Ол кезде халық шар-н қалпына келтіру әлі де аяқталмаған еді. Тұтас алғанда өнеркәсіп өндірісі соғ-қа дей-гі деңгейі-ң 61% - ына ғана жетті. Өнеркәсіптен Орал – ембі өңіріндегі бірнеше мұнай кәсіпшілік-і, Орт Қ-ғы көмір өндіретін шағын шахта-р ж/е Алтайдағы қуаты шамалы түсті металлургия кәсіпорын-ы ғана бар еді. Қ-ң байлыққа толы кең-байтақ өлкесі тур жинақтаған ғылыми білім көп емес–ті. Байланыс ж/е тасымал құрал-ы нашар дамыған нашар дамыған еді. Қ-н эконом-да ауыл ш-ғы басым бол-тан, ЖЭС жағдайындағы өзгеріс-ң әсері әлі сезіле қоймаған болатын.Халық ш-ғы ауыр өнеркәсіп-ң жетекші сала-ын дамытуды, шахта-р мен кегіш-ді толық іске қосуды, жергілікті өнеркәсіп орындары-ң ескі-ін қалпына келтіріп, жаңа-ын салуды, халық ш-ғының мұқтажына қажетті теміржол-р мен тех-қ байл құрал-ын орнықтыруды талап етті. Бұған жерг-ті халық өкіл-ін кеңінен тарту арқ жұмысшы табы мен өндірістік - тех-қ зиялы қауымды қалыптастыру қажетті болды.Инд-у үдіресі басқару жүйесіне әміршіл-әкімшіл басқару әдісі-ң енг-мен байланысты еді. 1925-1933ж-р ар-да билік басында болған бұр-ғы кәсіпқой революционер Ф.И.Голощекин капиталистік емес даму жағд-ғы социализм-ң теоретигі рөлін атқаруға тырысып, Сталин-ң қатаң бағытын жақтап, аймақтық көсемшілдік идеясын ұстанды.Жергілікті партия – кеңес ж/е шарушалық кадр-ң (С. Сәдуақасов, Ж.Мыңбаев) Инд-ды жүзеге асыру бар-да өлке эконом-да сақталып отырған отрашылдық құрылымын қайта қарау қажеттігі тур орынды ұсыныс-рын: «жерг-ті ұлтшылдық көрініс-і» деп қаб-ды.Қ-да Ин-у ісі болашақ өнеркәсіп үшін қажетті табиғи байлық-ды зерттеуден басталды. КСРО ҒА 1920ж-ң соңы–1930ж-ң басында көптеген көрнекті ғалымдар-ң қатысуымен ұйымдастырған кешенді экспедиция-р жүргізген зерттеу-р іс жүзінде респ-ң бүкіл аумағын қамтыды. Орт Қ-ң Минерал-шикізат байлық-ын академик Н.С.Курнаков басшылық еткен геолог-р мен геофизиктер-ң үлкен тобы зерттеді. Ол топ өз зерттеу-ң нәт-де Қазақ Респ-сы «Кеңес Одағы-ң тұтас металлогенді аймағы болып табылады» деген тұжырым жасады. Кеңес билігі-ң алғ-қы күн-інен бастап Орал-Ембі мұнайлы ауданын зерттеумен айналысған академик И.М.Губкин бұл кен орны – елдегі мұнайға аса бай обл-ң бірі деп есептеді. Жерг-ті геология-қ-іздестіру ұйым-ы да респ-ң өндіргіш күш-ін зерттеу жұмыс-ын жүргізе бастады. Қазақ-ң жас инженер-геологі Қ.И.С Жезқазған ауд-ғы мыс кені орын-н мұқият зерттеп, өңір-ң болшағы зор екенін дәлелдеп берді.Қ-тан индустриясы-ң жетекші объекті-і.1927ж Түркістан-Сібір теміржолы магистралі салына бастады. Бұл теміржол құрылысы еліміз-ң тарихында еңбек ерлігі-ң үздік үлгісі ретінде енді. Теміржолды салуға басшылық етуші-ң ар-да белгілі зиял-р Қ.Рысқұлбеков, М.Тынышбаев, т.б. болды. Оның құрылысында 100 мыңдай адам- орыс, қазақ, украин, қырғыз, дүнген, татар, башқұрт-р еңбек етті. Оң мыңдай қазақ жұмысшы-ы теміржолшы, құрылысшы, техник, жол ісі-ң шебері мамандық-ын меңгерді.Солар-ң бірі – Д.Омаров қатардағы жұмысшыдан Түрксіб теміржол-ң бастығына дейін көтерілді.Социалистік еңбек ірі, «Қазақкөлік-құрылыс» тресі-ң бастығы болған Т.Қазыбеков те қатардағы құрылысшы-ң бірі еді. Түрксіб жоспарда белгіленген 5 ж-ң орнына 3 ж-да салынып бітті. 1930 ж-ғы 28 сәуірде солт ж/е оңт учаскелері Айнабұлақ станциясында түйісіп, жол уақытша іске қосылды, 1931 ж қаңтарда тұрақты пайдалануға бер-ді. Оның салынуы-ң мем-тік ж/е әлеум-экон-қ маңызы болды. Жол Орта Азияны Сібір аудан-мен жалғастырды, елдің шығ аудандар-ң экон-сы мен мәден-ін өрге басуға ықпал етті.Соғ-қа дей-гі 5-жылдықтар кезінде Қ-танда Түрксіб теміржолы, Қарағанды шахта-ы, Ембі-ң мұнай кәсіпшілік-і, Шымкент қорғасын з-ты, Балқаш ж/е Жезқазған кен-металлургия комб-ры, Кенді Алтай мен Ащысайдағы полиметалл к-ры, Ақтөбе комб-ты, т.б. салынды.Балқаш-ң, Қарсақпай-ң, Жезқазған-ң түсті метлалургия кәсіпорын-ымен бірге көмірлі Қарағанды алып өнеркәсіп кешеніне айналды.Шымкент қорғасын зауыты-ң, балқаш мыс балқыту, Лениногор «Риддер», Зырян полиметалл комбинат-ң, Ащысай, Қоңырат, кеніш-інің салынуы, Жезқазған кен орны-ң игерілуі түсті метал-ны Қ-н өнеркәсібі-ң жетекші саласына айналдырды. Респ-ка ин-ң дамуында Ертіс өңірі-ң үлес салмағы зор болды. Қ-ң астанасы мен оңтүстігі-ң ин-лық қуаты арта түсті. Кенді Алтай Сібір-ң ин-лы кешенімен ұласты. Орал – Сібір – Қ-н үшбұрышы мырыш, мыс, қорғасын және басқа да стратегиялық өндіру жөнінен КСРО-да жетекші орын алды. Ембі Бат Қ-ғы ірі мұнай өнеркәсібі базасына айналды. Қазақстандағы индустрияландырудың ерекшеліктері. Ин-у әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі-ң әдіс-імен – директивалық жоспарлаумен, орталық-ң әмірімен іске асырылды. Тікенек сыммен қоршалған лагерь санын көбейту, көшпелі-дің ғас-р бойы қалыптасқан тұрмыс салтын күшпен күйрету, халықтық дәстүр-не тыйым салу, қарапайым бұқараны қайыршыландыру мен аштыққа ұшрату, халықты барынша ин-у кезені-ң мейілінше тұрпатты сипатына айналды. Қ-ғы ин-у жоғарыдан жүзеге асырылды. Негізінен, шикізат көз-і қарқынды игерілді. Респ зауыт-ы мен фабрика-ы дайын өнім шығармады. Қазан төңк-не дей-дей, ин-у ж-ры да өнекәсіп-ң өндіруші сала-ы ж/е химия өнеркәсібі-ң дәстүрлі сала-ы басым дамытылды. Машина жасау, металургия, қорғаныс кәсіпорын-ы болмады. Энергетика базасы, құрылыс материал-ы өнеркәсібі едәуір артта қалды. Қ-н тау-кен шикізаты-ң көптеген түр-ін дайындаушы база ретінде қала берді. Алтын өндіру ел-ң қаржы жүйесін нығайтуға қомақты үлес қосты. Респ-н сирек кездесетін метал-р, мұнай, көмір, фосфорит орт-қа ағылып жатты. Қымбат тұратын дайын бұйым-р тасып әкетілді.Теміржол тасымалы-ң жүк айналымы, негізінен, өлке-ң бірегей табиғи байлық-ын Қ-ң тың жерге тасу есебінен 1913ж-ғы деңгейінен 21,3 есе асып түсті. Бұл тур С.Сәдуақасов күйінішпен: “Қ-тан отар болып келді ж/е солай болып қалды...”-деп көрсетті. Қ-тан жан басына шаққанда өнеркәсіп өнімін өндіруде едәуір қалып қойды.Қалаландыру үрдісі күшейді. Ондаған жаңа қала-р мен қала үлгісіндегі мекен-р өсіп шықты. Дегенмен жұмысшы табы құр-ғы қазақ-ң, қала тұрғындары ар-да жергілікті халық-ң үлесі баяу артты.

63 Қазақстанда ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру және оның нәтижелері мен салдары. 1930ж 5 қаңтарда БК(б)П ОК-ті «Ұжым.у қарқыны ж/е мемл.ң колхоз құрылысына көмек шаруа/ы туралы» қаулы қаб.ды. Қаулыда ОК жаппай ұжым.ды жүзеге асыру үшін елдің аудан/н 3топқа бөлді: 1-топқа осы ұжым.ға белгілі мөлшерде даяр деп есептелінген таза астықты аудан/ жатты. Оларға Орта ж/е төменгі Волга, Солт Кавказ аудан/ы кірді. Ол аудан/да шаруа қожалық/н соц.к жолмен қайта құруды 1931ж көктемінде аяқтау белг.ді; 2-топқа елдің Украина, Орт. қара топырақты обл/, Сібір, Орал, Қаз.ң астықты аудан/ы жатты. Бұл аудан/да ұжым.ды аяқтау мерзімі 1жылға ұзартылды, яғни шаруа қожалық/н ұжым.ды 1932ж көктемінде аяқтау к.к болды; Елдің бүкіл басқа өлке/і мен обл/ы 3-топқа енді. Бұл жер/де шаруа қожалық/н ұжым.ды 1933ж көктемінде, яғни 1-бесжылдықтың аяғына қарай аяқтау жосп.ды. Көшпелі қазақ ауыл/ы осы 3-топқа жатқ.ды. Голощекин Жер халық комиссариатының комиссары Яковлевке ж/е РКФСР ХКК төрағасының орынбасары Т. Рысқұловқа жіберген жеделхатында 1929-1930ж респ.да ұжым.ды күшейту үшін жоспардың қайта қаралғанын, 1930ж күзіне қарай ұжым.мен 350 мың шару.ң қамтылатынын көрсетті. Қаз.да 1928ж шаруа қожалық/ң тек 2 %-ті ғана ұжым.са, 1930ж 50%-ті, 1931ж қазанында 65%-ті ұжым.ды, яғни ұжым.у қарқыны жеделдетілді. Шаруа қожалық/н ұжым.ң жеделдетілген қарқыны күштеп жүзеге асырылды. Ұжым.ды жүзеге асыру барысында еріктілік, қоғамдастыру принцип/і толық бұрмаланды. Ұжым.ға байл.ты жүргізілген шара/да кімнің осы шараға қарсы екенін айқындау 1-орынға қойылды. Кімде-кім қарсы болса, ол тіптен кедей шаруа болса да, тап жауы қатарына жатқ.ды. Күштеп ұжым.шы/ қазақ қоғамындағы дәстүрлі мал шару.ң ерекш.н мүлде ескермеді. “Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын”, “Қайдан тапсаң онан тап, қаптың түбін қақ”, “Социализмде сотқа тартылмаған адам болмайды” деген ұр да жық ұран/ елдің түбіне жетті. Күштеп ұжым.у науқаны кезінде ауылда әлеуметтік жіктеу саясаты өте жоғ қарқынмен жүргізілді. КСРО ОАК мен ХКК-нің 1930ж 1 ақпанда қабылдаған “Жаппай ұжымдастыру аудан/ғы ауыл шаруа.н соц.к қайта құруды нығайту ж/е кулак/мен күрес шара/ы туралы” қаулысы нег.де ауқатты шаруа қожалық/на қарсы ашық террор басталды. Күштеп ұжым.у саясаты халықтың нараз.н тудырды. Өлке басшы/ң Сталинге жазған хат/ы қазақ даласында осы наразылықтың өте зор көлем алғанын, Алтайдан Маңғыстауға дейінгі аймақты түгел қамтығанын, бұл туралы Кеңес өк.і басшы/ң хабардар болғанын көрсетеді. 1929-31ж өлкеде барлығы 372 көтеріліс болып, оларға 80 мыңдай адам қатысты. Большевик/ бұл наразылық/ң нег.гі себебін бай/ мен дін басы/ң кеңес өк.не қарсы халықты ұйымдастыруынан деп көрсетті. Кеңес өк.ті бұл көтеріліс/ді әскери күшпен басып жаншыды. Ұжым.у мен отырықшыландыру кезінде дәстүрлі мал шару.ң ерекшелігі есепке алынбай, түгел қауымдастырылған мал шығынға ұшырады. Малдың көп бөлігі өк.тің ет салығын орындауға жұмсалды. Нәт.де 1929ж Қаз.да 40 млн. бас малдан 1933ж 4 млн. мал қалған. Күшпен ұжым.ған ж/е материалдық жағынан өте әлсіз шаруашылық/ күйзеліске ұшырап, нәт/де 1932-33ж халық аштыққа ұшырады. Аштық жайлаған аудан/да халық баудай түсіп қырылған. Аштықтың сал/нан адам етін жеу факті/і де өте көп болған. Аштыққа ұшыраған қазақ/ босқын болып, елден шет аймақ/ға үдере көшті. Қазақ/ң аштықтан қырылуы ж/е шет аймақ/ға үдере көшуі нәт.де халық саны күрт азайды, яғни демографиялық апатқа әкелді. Кеңес өк.ң ауыл шару.н соц.к жолмен қайта құру жолында жүргізген шара/ы тиімді нәтиже бермеді. Керісінше, бұл реформа/ шаруа/ң еңбекке деген ынтасын жойды. Соған қарамай большевик/ ауыл шару.н соц.к жолмен алға қарай дамыту мақсатында ылғи әртүрлі жаңа шара/ жүргізіп отырды.

64 1929-1931 жж. күштеп ұжымдастыруға қарсы көтерілістер. 1927ж партияның ХҮ съезінде елді коллективтендіруге бағыт алуға шешім қаб. Бұл науқан 1929ж Сталиннің „Правда” газетінде жарияланған „Ұлы бетбұрыс” деген мақаласынан кейін аса қарқынмен жүргізілді. 1928ж Қазақ АКСР Атқару комитеті мен халық комиссарлар Кеңесінің „Бай шару.қ/ын тәркілеу” туралы қаулысы шықты. Осы қаулының негізінде 700-ге жуық ірі бай шар-ы тәркіленіп олардың иелері қанаушы тап ретінде атылды. Осы саясат кейіннен колхоздастыру кезінде де жалғасып, оған орта шар-р да ұшырады. Қаз-ы коллективтендіру аса жылдамдықпен жүргізілді. 1928ж Қаз-а барлық шаруа қожалық/ының 2% колхоз/ға біріксе, 1930ж. Олардың саны 50% -ке жетті. 1931 ж. О/дың саны 65% болды. Қаз-ы коллективтендіру қ-қ халқының ғасыр/дан бері қолданып келе жатқан көшпелі тұрмысын, әдет-ғұрпын, салт-санасын ескерілместен жүргізілді. Шар-ы еріксіз, зорлап колхоз/ға кіргізді. Қазақ/ды күштеп отырықшылыққа көшірді. Халықтың қолындағы мал еріксіз колхозға тартып алынды. Бұл іс/дің барлығы дайындықсыз жүргізілгендіктен және қысқы жем шөптің болмауынан Қаз-ы мал шар-ы үлкен апатқа ұшырады. 1932ж ақпан айына дейін колх./дағы малдың 87% -і апатқа ұшырады. индустрияландыру жыл/ында Ресейдің орт ауд-ы ірі құрылыс/дағы жұмысшы/ды етпен қамтамасыз ету мақсатында малдың біраз бөлігі Ресейге жіберілгеннен кейін 1928ж дейін Қаз-а 40 миллион мал болса 1933ж Қаз-а 5 миллионға жуық қана мал қалды. Қолындағы күн-көріс малынан айырылғаннан кейін және көптеген салық/дың салынуына байланысты қазақ/дың өзі де аштыққа ұшырады. Коллективтендіру жыл/ы жіберілген өрескел қателіктердің сал/ынан 2 миллион 200 мың адам қазаға ұшырады. Бұл сол кездегі қазақ халқының 49% -і еді. 1 миллионға жуық адам шет мем-е кетті. Қаз-ы коллективтендіру жыл/ындағы жіберілген қателіктер тікелей жауапты адам 1925-1933ж аралығында Қаз-н аймақтық коммунистік партиясының 1-ші хатшысы болып істеген Голощекин еді. Ол жергілікті халықтың әдет-ғұрпын білместен Қаз-а ойына келгенін істеп, елді басқаруда командалық-бюрократиялық әдісті қолданды, өзінің жеке билігін орнатты. Голощекин Қаз-а „Кіші Қазан” идеясын жүргізді. Оның бұл идеясына Рысқұлов, Нұрмақов, Сәдуақасов, Төрегожин сияқты қайраткер/ қарсы шықты. Бірақ Голощекинді Сталин қолдап отырды. Қаз-ы аштық және оның себе/і туралы Т.Рысқұлов Сталинге бірнеше рет хат жазды. Зорлап ұжымдастыру салықтың көп салынуы және Кеңес өкіметінің мұсылман дініндегі мешіт/ді жауып тастауы, мұсылман әдет-ғұрып/ына тиым салуы халықтың наразылығын туғызды. 1929-1932ж ар-да Қаз-ң көптеген аймақ/ында шар-р көтер-і болды. Алғашқы осындай көт-ң бірі Қаз-ң оңт Бостандық ауданында басталды. Көт-с Қостанай округінің Бетпаққара ауд-а, Оңт-і Созақ ауд, Қызылқұмда, Ырғызда, Маңғыстауда, Қарақалпақстанда ірі шар-р көтерілістері болды. Бұл көт-і Кеңес үкіметі арнайы әскери бөлімдер күшімен басып, оған қатысқан/ы қатаң жазаға тартты. 5551 адам сотталып, олар/ 883-і атылды.

65 1931-1933 жылдардағы аштықтың себептері, экономикалық және демографиялық салдары. Партияның 15 съезі ауыл шар.н ұйымдастыру бағытын жариялады.(1927ж желтоқсан) .Ұжым.у бағытында жіберілген қателік/:-қатал жаппай қуғындаумен лаңкестікке негізделді.-жергілікті жағдайлар ескерілместен жүргізілді.-әкімшілік –күштеу әдіс/імен жеделдете жүргізілді.-шаруашылық базасын жасау,тұрғын үй/,мәдени тұрмыстық объекті/ салу жоспары орындалмады.Белсенді/ отырықшыландыруды жоспарланған 3 ж.ң орнына 3 күнде аяқтап,»жалған ұжымшар» құра бастады.Шаруашылықты ұжымдастыру деңгейі үнемі өсіп отырды .Шаруа қожалық/ын ұжым.ң жеделдетілген қарқыны күштеп жүзеге асырылды.Ұж.уды жүзеге асыру барсында еріктілік, қоғамдастыру принцип/і толық бұрмаланды.Ұж.ға бай.ты жург.н шара/ға ким де ким қарсы болса,тап жауы қатарына жатқызылды.Ұж.ған шаруашылық/ға жұмыс күші болып саналатын малды ғана қоғамдастырудың орнына барлық малды түгелдей алу шара/ы жүргізілді.Күштеу, зорлық –зомбылық,көрсету арқ. ұж.у шара/ы тездетілді.Күштеп ұжымдастырушы/ қазақ қоғамындағы дәстүрлі мал шару.ң ерекшелігін мүлде ескермеді.»Асыра сілтеу болмасын,аша тұяқ қалмасын» деген ұран/ елдің түбіне жетті.Большевик/ жүргізген күштеп ұжым.у мен солақай отырықшыландыру саясаты қазақ аулына үлкен соққы боп тиді.Әсіресе,мал шар.ғы ауыр күйзеліске ұшырады.Ұжым.у мен отырық.у кезінде дәстүрлі мал шар.ң ерекшелігі есепке алынбай,түгел қауымдастырылған мал шығынға ұшырады.Сонымен қатар, мал.ң көп бөлігі үкімет.ң ет салығын орындауға жумсалды.О.Исаев Қаз.н өлкелік комитетінің 6 Пленумында 1929ж Қаз.да 40млн бас мал болғанын,1933ж 4 млн. ғана мал қалғанын мойындауға мәжбур болды.Ұж.у саясатының зардап/ы қазақ халқының басына үлкен апат әкелді. 1932-33 жж халық аштыққа ұшырады.Аштық пен індеттен:1930ж – 313 мыңнан астам адам қайтыс болды.1931ж- 755 мың,1932ж – 769 мың адам қайтыс болды.1930-32жж барлығы 1млн.750 мың қазақ немесе халық.ң 40 %-ы қырылды.Аштықтан өлген адам/ды жинап көмуге мүмкіндік болмаған.Аштық салдарынан адам етін жеу фактілері де болған.Аштыққа ұшыраған қазақ/ босқын болып шет аймақ/ға көшкен.Зерттеуші/ 1930-32жж шетелге кеткен қазақ/ санын ,қайтып келген/ді есептемегенде 1,3млн адамға жеткізеді.Қазқ.ң аштыққа ұшырауы мен шет аймаққа үдере көшуі нәт.де халық саны күрт азайды.елде демографиялық апат болды.1930ж 1 маусымы мен 1933ж 1 маусымы ара.да халық саны 2 есеге кеміген.1932ж шілдеде –аштық апаты мен себеп/і туралы Ф,Голощекинге «Бесеудің хаты» ( Ғ.Мүсірепов,М.Ғатауллин,М.Дәулетқалиев,Е.Алтынбеков,Қ.Қуанышев)хат жазды. Халық.ң ауыр жағ.туралы Сталинге Т.Рысқұлов 1933ж наурызда хат жазды.Қазақ зиялы/ң өтініш/іне орталық тарапынан жауап болмады.Халық саны.ң азаюы жалғаса берді.1 млн.нан аса адам рес.дан тыс жерге көшіп кетті.1931-32жж -2,1млн адам қырылды.қазақтан басқа халықтың шығын 0,4 млн.Қазақ/ң осы жыл/дағы саны тек 40жылдан кейин ғана 1969ж қалпына келді. 1930-32жж аштық тарихта «Ұлы жұт» атанды.

66 ХХ ғ. 20-30-жылдарындағы мәдени революцияның мазмұны, қайшылықтары, онда большевиктік тұжырымдаманың үстемдік алуының салдары. Мәдени революцияның жүзеге асырылуы — социалистік қоғам құру туралы лениндік жоспардың біп тармағы болатын. Мәдени революция қоғамдық өмірдің барлық саласын қамтып, жаңа мәдениет түрін жасау ж/е жаңа адамды тәрбиелеу міндетін шешуге тиісті болды. Мәдени революция коммунистік партия белгілеген міндет/ге сәйкес білім беру, ғылым мен мәдениет мекемелерінің қызметін түбірімен өзгерту дегенді білдіреді. Бұл кезеңде Қаз.н мәдениеті кеңес елінің орталық аудан/нан айтарлықтай артта қалған-ды. 1920ж тамызда партияның ОК-де үгіт-насихат бөлімі құрылды. Осы жылы 6 қарашада РКФСР Ағарту халкомы жанынан Бас саяси-ағарту комитеті іске қосылды. Бұл 2 партиялық ж/е мемл.к орган мәдени революцияға күнделікті практикалық басшылықты жүзеге асыра бастады. Кеңес өк.ң алғашқы онжылдығында партияның ОК-де мәдениетке байланысты әр түрлі мәселе/ туралы мәжіліс/ өткізілді. Қаз.да мәдени революцияны түпкілікті жүзеге асыру үшін бірқатар міндет/ді шешу қажет болды: жергілікті жерде нақты мәдени база жасау үшін сауат ашу және саяси білім тарату шара/н жүзеге асыру; Қаз.дағы оқу-ағарту мекеме/н бір жүйеге келтіру, оқытуды бірыңғай оқу бағдарламасымен жүргізу; рухани өмірге жаңа мазмұн беру үшін қазақ социалистік музыка мәдениетін дамыту; кеңестік мемл.т/ң тұтас аумағында бірыңғай мәдени кеңістік жасау үшін өлкеде өнердің жаңа түр/н — театр, кино, бейнелеу өнерін, т.б. қалыптастыру; Қаз.да ғылымды дамыту үшін ғылыми мекеме/ жүйесін құру; жергілікті халықтың қоғамдық ж/е жеке өмірдегі рулық ж/е діни наным-сенім/н жойып, кеңес адамының жаңа өмір салтын енгізу; социалистік қоғам құру міндет/н шешу үшін ұлттық кадр/ды даярлау; Қаз.да орта арнаулы ж/е жоғары білім жүйесін құру. Осылайша 1920—1930ж партияның мәдени саясатының мазмұны партиялық ж/е мемл.к орган/, қоғамдық ұйым/, сондай-ақ рухани саладағы мекеме/ мен ұйым қызметі арқылы жаңа кеңестік сана қалыптастыру ісіне бағытталды. Көп ұлтты мемлекеттің рухани саласын бірегейлендіру беталысы кейінірек ондағы қарама-қайшылық/ң шиеленісуіне алып келді. Кеңес өкіметінің алғашқы күн/нен бастап мәдени құрылыс мәселесімен халық ағарту бөлімдері айналыса бастады. Барлық мәдени революция міндет/ң ішінде сауатсыздықты жою жөніндегі шара/ ерекше мәнге ие болды. 1919ж 26 желтоқсанда РКФСР ХКК қабылдаған «РКФСР халық/ы арасында сауатсыздықты жою туралы» Декреті бұл мәселе бойынша негізгі міндет/ді белгілеп берді. 1919—1923ж Қаз.да сауатсыздықты жою науқанын бастау барысында мынадай кедергі/ң бар екендігі байқалды: халықты оқытуға жарайтын маман кадр/ң жетіспеуі; жаңа оқулық/ң жоқтығы ж/е жазу құрал/ң жоқтығы ж/е жазу құрал/ң жеткіліксіздігі; қала/да әсіресе ауылдық жер/де білім беру орган/ң материалдық-техникалық базасының әлсіздігі. 1924ж ақпанда Қаз.да Бүкілодақтық «Сауатсыздық жойылсын» қоғамының бөлімшесі құрылды. 1930ж 11 ақпанда Қаз ОАК-і «Қазақ АКСР-інде халықтың сауатсыздығын міндетті түрде жою туралы» қаулы қабылдады. Жою мерзімі 1-ші бесжылдықтың аяғы болып белгіленді. Шара/ды жүзеге асырудың жоспары жасалды ж/е сауатсыздықты жоюға арналған қаржы қоры құрылды. 1931ж респ.да шалғай аудан/ға мәдени жорық ұйымдастырылды. 1926ж наурызда Бүкілодақтың түрколог/ съезі өтіп, түркі тілдес халық/ жазуын латын графикасына көшіру мәселесі қаралды. Латын қарпіне көшу ісіне сол кездегі Қазақ АКСР халық ағарту халкомы А.Байтұрсынұлы қарсы шықты. Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсынұлы араб жазуының кейбір белгі/н жеңілдетуді ұсынды. Араб әліпбиін қалдыруды жақтаушы/ латын қарпін қолдануға көшу — ұлттық мәдениетке жасалған қастандық екендігін айтты. Жаңа әліпби жасау жөніндегі комиссия құрылып, ол 1928ж күзінде латын қарпі негізіндегі қазақ әліпбиінің жобасын ұсынды. Латын қарпіне түгел ауысып болғанша араб графикасы пайдаланыла тұратын болды. ХХғ 30-жыл/ң соңына қарай КСРО тоталитарлық мемл.тке айналды. Тоталитарлық жүйенің орнауы мәдениеттен де байқала бастады. 1940ж кириллица негізіндегі жаңа қазақ әліпбиінің жобасы жасалды. Жоғарғы кеңестің 1940ж 10 қарашадағы сессиясында «Латынданған қазақ жазуын орыс графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшіру туралы» Заң қабылданды. Қаз.да сауатсыздықты жою Коммунистік партияның жергілікті халық арасында саяси ағарту жұмысын жүргізуімен тығыз байланысты болды. 1920—1930ж Қаз.да саяси-ағарту орын/ң ең көп тараған түрі: оқу үй/і, қызыл отау, клуб/р, ктапхана/, ағарту қызметкер/ң үй/і болды.

67 1937 – 1938 жж. Қазақстандағы жаппай репрессиялау шаралары және оның салдары. 30жж- КСРО да социялистік қатынас/ орнығып болды. 1936ж –сталиндік КСРО Конституциясы жариялаған бюрократиялық орталықтандыру орнықты. Елде «Социялизм жолымен тап куресі шиеленісе туседі « деген сталиндік теория устемдік етті. Жазалау орган.ң қызметі күшейді.*мем.к билік органы ретінде Кеңес қызметі шектелді. Жазлау шара/ы іске асырылды.*жеке адамды,халықты жер ауд*еңбекпен тузеу лагер.не қамау * КСРОдан тыс жер.ге кудалау.1937ж8қазанда – а.Байтурсынулы атылды.1937-38жж лаңкестік жаппай сипат алды.Ұлт зиялы/ы «халық жаулары» деп айыпталып,сталиндік жендет.ң қолынанқаза тапты.Қазақәдебиеті.ң негізін салушы/ :С.Сейфуллин,Б.Майлин,І .Жансугуров, М.Жұмабаев,М.Дулатов жазаға ұшырап өлтірілді. Жазалау шар.ң құрбан.ы :*қазақ тіл білімі.ң нег.н салушы –А.Байтурсынулы.*Тілтанушы ғалым,профессор- Қ.Жұбанов*қазақ тарихи білімі.ң нег.салушы – с.Асфендияров.*КСРО Ғылым Академиясы Қазақ филиалы басшы.ң бірі – М.Төлепов.Қаз.да лагерь/ жүйесі құрылды: Степлаг – Далалық лагерь*Карлаг – ерекше режимді Қарағанды еңбекпен түзеу лагері*ЧСИР – Отанға опасыздық жасаған/ отбасы.ң муше.не арн.н лагерь*Алжир – Отанға опасыздық жас.р әйел.ң Ақмола лагері*ГУЛАГ - Лагерьлер Бас Басқармасы *Үштіктер – адамнанн құраға комиссия *БМСБ (ОГПУ)- Біріккен мем.к саяси басқарма *Степлаг пен Алжирде зардап шеккендер: Сейфуллин.ң,Жургенов.ң, Қожанов,ң әйел.і,Рысқұлов.ң әйелі ме қызы.Социалистік құбылысты бұрмалаған жеке адамға табыну идеологиясы.ң зардап.ы: * Сталинизм.ң идеологиялық аппараты халық/.ң тарихи зердесін жоюға бағытталды.*Ұлт зиялы/.ң көрнекті өкіл/н қырып-жойды.101мың қазақстандық ГУЛАГ-қа жабылып, 27 мыңнан астамы атылды.»Халық жау/ң « 40мыңы кейін ақталды.Сталиншілдік.ң басты қылмысы : *әміршіл-әкімшіл жуйені қолдану*лагерьлер жуйесін құру *халық/ды күштеп көшіру *азамат.ң құқық/ы мен бостандық/н бұзу.31мамыр – Ұлттық аза күні болып белгіленді.

68 Қазақстандықтардың Ұлы Отаг соғысының майдандарындағы ерен ерліктері.Мәскеу, Ленинград үшін ұрыс-да.Отан соғ-ң алғашқы күн-інен бастап-ақ қатарында мыңдаған қаз-р шайқасқан кеңес жауынгер-і барлық майдан-да фашистік басқыншы-ға қарсы кескілескен ұрыс жүргізді. Соғ-ң алғ.кезеңінде Қазақ КСР-нде 14 атқыш-р ж/е атты әскер дивизиясы, 6 бригада құрылып, үйретіліп, майданға ат-ды. Құрылған бөлім-р мен құрама-р құрамы жағынан көп ұлтты болды.Брест қамалын қорғаушы-р ар-да қаз-р А.Наганов, В.Фурсов, Қ.Тұрдиев, Ш.Шолтыров ж/е т.б. болды. Дивиязия комиссары, Оңт-Бат майдан Әскери Кеңесі-ң мүшесі Е.П.Рыков басқарған 800 жауынгер 1941ж-ғы 20 қыркүйекте неміс-фашист басқынш-мен шайқ-қа түсті. Даңқты жауынгер-р 3 тәул бойы күші басым жаумен ұрыс жүргізіп, Отан алдындағы қасиетті борышын ақырына дей орныдап, бәрі дерлік қаза тапты.Мәскеу түб-де генерал-майор И.В.Панфилов қолбасшылық еткен 316-атқыш-р див-сы ерлікпен шай-ты. 1941ж-ғы қарашада Дубосеково түб-де ұрыс салған 1075-атқыш-р полкі-ң танк жоюшы-р тобы-ң ерлігі елге мәлім болды. Осы топта рота-ң саяси жетекшісі В.Г.Клочков: “Ресей кең-байтақ, бірақ шегінерге жер жоқ, артымызда-Мәскеу”,-деген жалынды сөзі бүкіл майданды шарлаған ұранға айналып кетті.Мәскеу үш.шай-та И.В.Карпов қолбасшылық еткен атқыш-р полкі мен аға лейтенант Б.Момышұлы басқ-ған батальон-ң жауынгер-і ерекше табандылық пен қаһармандық көрсетті. Див-я жаудың 4 есе басым күшіне қарсы кескілескен ұрыс-р жүргізді. Көрсеткен ерлігі үш. 316 атқ. див-сы 8-гвардиялық див-я болып қайта құрылып, Қызыл Ту орденімен марапатталды. Рота-ң саяси жетекшісі М.Ғабдуллин басқарған автоматшы-р тобы жау танкі-ін жойып, өз бөлімше-ін қоршаудан алып шықты. Көрсеткен ерен ерлігі үшін оған Кеңес Одағы-ң Батыры(КОБ) атағы бер-ді.Ұзақ жыл-р соғ-ң алғ-қы күн-інде 1-ші болып таран жасап, жанған жау тобына ұшағын бағ-тан адам авиация капитаны Николай Гастелло саналып келді. Кейін зерттеуші-р мұндай ерлікті алғаш жасаған А.Маслов-ң экипажы екендігін дәл-ді. Оның құр-да жерлесіміз Бақтыораз Бейсекбаев бар еді. А.Маслов экип-ң мүше-іне Ресей-ң Батыры атағы бер-ді. 1998 ж Назарбаев-ң үкімімен Халық Қаһарманы атағы бер-ді.Қ-танда құралған әскер бөлімшеле-ң 1/3-і Ленинград түб-де соғ-ты. Балтық флотындағы қызыл тулы “Киров” крейсерінде ғана 156 қазақстан-қ жауынгерлік сапта тұрды. Ленинград үшін шайқ-ң ауыр күн-інде С.Баймағамбетов жау-ң арнайы салынған қорғаныс ұясының оқ жаудырып тұрған аузын кеудесімен жауып, қаза тапты. Кейін оған КОБ атағы бер-ді. Ориенбаум алғы шебінде 48-атқ-р див-ң атақты мергені Дүйсенбай Шыныбеков шайқ-ты. Сталинград. 1942ж күзінде Стал. түб-де ұрыс-р жүріп жатты. Қ-тан Стал. Обл-мен 500 шақырым бойына шекаралас жатқан еді. Сон-тан Стал. майданына жүріп жатқан соғ қимыл-ына Бат Қ-ң ресурс-ы кең ауқымда тартылды. 1942 ж күзінде Каспий өңіріне соғ жағдайы енг-ді.Полковник Ғани Сафиуллин басқ-ған 73-гвар. див-ң өзі ғана жау-ң 120 танкісі мен 800 автомашинасын жойды. Стал. майд-да шайқасқан 29 – ж/е Алматының 38 атқыш-р дивизиялары-ң даңқы шықты. Олар-ң екеуі де кейін 72 – және 13-гв-қ дивизия-ға айналды. Шайқаста көрсеткен табандылығы мен ерлігі үшін 73-гвардиялық дивизия «Сталинградтық» деген құрметті атақ алды.Қарағанды-ң өкілі, ұшқыш Нүркен Әбдіров 1942ж 19 желтоқсанда Боковская-Пономаревка ауд-да болған әуе айқасында өз ұшағын жау танкілері-ң шоғырына құлатып, серік-мен бірге ерлікпен қаза тапты.Атақты «Павлов үйі» үшін соғ-қан батыр-ң интернационалдық тобы-ң бір мүшесі Оңт Қ-нан барған жауынгер Толыбай Мырзаев еді. Еділ бой-ғы қаһарман қала түбінде минометші Қарсыбай Сыпатаев өшпес ерлік жасады.300 фашистің тегеурініне 11 қаһарман төтеп берді. Ержүрек жауынгер-р қорғаған төбе «Шығыс-ң он бір батыры-ң төбесі» д.а.. Дон мен Еділ жағ-да жау топ-ын қоршауға алу жөніндегі операция кезінде қазақстандық подполковник Т.С.Позолотин басқарған 17-гвардиялық танк полкі ерекше көзге түсті.Мыңдаған қазақстандық-р Украинаны, Беларусьті, Балтық бойы респ-н, Молдаваны азат ету жолындағы күрес-ге қатысты. Олар туысқан жерін өздері-ң туған өлкелеріндей сүйіспеншілікпен жаудан босатты.Стал-д қорғаны-ң батыры, екі Даңқ ордені-ң иегері I. Айтықовқа КОБ атағы берілді. Қойгелді Аухадиев те КОБ атанды. Ол орыс кезінде фашистер-ң 5 танкісін, өздігінен жүретін «Фердинанд» зеңбірегін оқ – дәрі тиеген 3 автомашинасын жойды, Днепрден алғашқылардың бірі болып өтіп, қарсы шабуылға шыққан дұшпан-ң жолын бөгеді. Днепр үшін ұрыс-да 18 жасар Жәнібек Елеусізов қазақ-р ар-ғы ең жас КОБ аталды. Қазақстандық партизандар-ң жалпы саны 3,5 мың адамнан асып түсті. Олардың қатарындағы Қ.Қайсенов (кейін Халық Қаһарманы), Ж.Ағаділов, Е.Воробьева, П.Семенова ж/е т.б. қаһармандық ерлік-імен тарихта қалды.Жүздеген қазақстандық-р шетел-дегі Қарсыласу қозғ-на қатысты. Солар-ң іш-гі КОБ-ры А.С.Егоров пен З.У.Құсайынов-ң есім-і белгілі.КОБ Сағадат Нұрмахамбетов те Берлин үшін ұрыс-ға өз жауынгер-ін бастап кірді (кейіннен оған ҚР-ң Халық қаһарманы атағы берілді). Берлинге шабуыл жасауға И.Я.Съянов, Х.Кайдауыв (кейін Халық қаһарманы), З.Тұрарбеков, Х. Көбеков, Т.Бигелдинов, А.Еремеев, Н.Шелиханов және басқа да көптеген атақты жерлес-з қатысты. Жас офицер Р.Қошқарбаев (кейін Халық қаһарманы) өзі-ң Г.Булатовпен бірге Рейстагқа алғашқылар-ң бірі болып алқызыл жеңіс туын қадады. Орал өңірінен келген жас офицер-р Қ.Мәденов пен Р.Қараманов 1008-атқ-р полк-ң туы Берлин ратушасы-ң төбесіне тікті. Берлинге шаб жасауға «Қ-н комсомолы» танк тізб-ң 3 танкісі қатысты.Әрқайсысы 200-ден астам жауынгерлік ұшу сапарына шығып, әуе мен жерде 10-нан астам ұшақ-ды, көптеген танк-ді, жүздеген фашис-ді жойған шаб-шы ұшқыш-р Т.Бигельдиновке, Леонид Бедаға, Иван Павловқа, жеке өзі 37 ұшақты ж/е топтасып жүргіз-ген ұрыс-ды жау-ң тағы да 6 ұшағын атып түсірген Сергей Луганскийге 2 мәрте КОБ-ры атағы бер-ді.КОБ-ры атағына ие болған қазақ қыз-ы-100-қазақ ұлттық атқыш-р бригадасы-ң пулеметшісі М.Мәметова, 54-атқыш-р бриг-ң мергені Ә.Молдағұлова болды.Екеуі де 100-ден астам жауды жойып, шайқ.үстінде қаза тапты.

69 Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы еңбектегі ерліктері. ҰОC жағд\да Қ\ң майданды а.ш өнім\н қамт\з етудегі рөлі мен маңызы өсті. Соғыс ж\ы Қ\ң а.ш елге соғысқа дейінгі соңғы 5 жылда өнд\н өнімнен артық өнім тапсырды (астық - 5829мың т, ет - 734мың т, жүн - 17,6мың ц, 3194 мың ц сүт пен басқа да азық-түлік өнім\і ж\е ӨК үшін қажетті шикізат). Малшылар да аянбай еңбек етті. Соғыс ж\ы Қ ел\ң шығ\ғы нег мал ш. базасына айналды. Соғыс жағд\да техн\ң жоқтығынан млндаған бас малды жемшөппен, әсіресе қысқы жемшөптің қосымша қор/н қамт\з ету аса қиын міндет болды. 1942ж колхоз/р мен совхоз/р етке 169,4мың бас ірі қара мал (1941жылмен салыстырғанда 2есе дерлік көп), 878,1мың кой (1941ж салыстырғанда 3 есе дерлік көп) тапсырды. Ет\ң көп мөлшерде тапсырылуына қарамастан респ\ғы мал бас\ң жалпы саны осы кезеңде 1 млн басқа көбейді. Қ\ң колхоз\ы, МТС-тер мен совхоздар майдан қажетіне 7 416 трактор (нег жаңасы), 110 мың жылқы жіберді.Тамақ өк өнім\н шығару жоғ қарқынмен өсті. 1945ж 1940ж\н салыстырғанда өсімдік майын өндіру 1,8 есе, консерві - 1,7 есе, кондитерлік өнімдер - 1,5 есе, макарон өнім\і - 1,3 есеге өсті.Эко/ғы бұл күмәнсіз табыстарға қажырлы еңбектің арқасында қол жетті. Еңбекке жарамды ер азамат\ң көпшілік бөлігі майданға аттанды. ӨК\гі әйел\ң үлес салмағы 50%, ал жеңіл ж\е тамақ өк\де 80-90%-ды құрады. Әскерге шақыру жасына дейінгі жасөспірімдер мен жас\ң үлес салмағы Қ\ғы бүкіл жұмысшы\ң 35-40%-ын құрады. 1941ж Ақтөбе обл,Ойыл ауд/да Шығанақ Берсиев 1га-дан 155,8ц тарыалып рекорд жасады.Шиелі ауд Ким Ман Сам 1га-дан 154,9ц күріш алды. Ы.Жақаев 1943ж 1га-дан 172ц кұріш алып рекорд жасады. 1942ж 450мың га тың ж/е тыңайған жер жыртылып, егін салатын жер ауд/ы 17пайызга өсті.Қ жинаған 11650мың сомға жасалған 45 танк 1942ж «Қ комсомолы» деген жазумен Сталинград майданына жіб/ді.С.қ қаз/р ұоршауда қалған қ/ға қамқорлық көрсетті.Орал обл 10қаласы,35 ауд,Ленинград обл 12 қаласы,Калинин обл ауд/н қалпына келтіруге көмектесті. Еңбек тәртібі қатайып, жұмыс күні ұзартылды, маман/ң тұрақтамауы шектелді, 11 сағаттық 6 күндік жұмыс аптасы енгізіліп, қосымша демалыс жойылды. Тәртіп бұзғандар, кәсіпорыннан кетіп қалғандар 5 жылдан 8 жылға дейін түрмеге отырғызылып, жазаланатын болды. Эко/ны басқару әскериленді, төтенше өкілдер қызметі, азық-түлікті карточкалық жүйемен бөлу енгізілді.Қ соғыс жыл\ы қорғаныс мамандарын дайындаудың орталығы болды. Респ\да майданға жақын қала\н көшірілген әскери училищелер орн\ды. ҰОС тарих/ң белгілі бет/ң бірі - Қызыл Армия үшін тау атқыштарын дайындайтын арнайы мектептің Алматыға жақын жерде ашылуы еді. Солт Тянь-Шань тауларында орн\н бұл мектептің беделі мен маңызы өте жоғ болды. Сталинград шайқасынан кейін, барлық майдан\да шабуылдар басталған кезде мектепке тау атқыштарын көптеп даярлау тапсырылды. Бастапқыда шақырылу жасына дейінгі жасөспірімдер, соңынан майдандағы офицерлер, тіпті Карпатқа, Татраға, Бескидке, Судетке, Трансильвания Альпісіне т. б. таулы аудандарға жіберілетін тұтас бөлімшелер оқытылды. Қ/ң жұмысшы күш\ң елеулі бөлігін арнайы қоныс аударғандар құрады. Соғыс басталған кезде олардан Еңбек армиялары құрылды. Оның құрамында 700 мыңнан аса (200 мыңы қазақтар) адам болды. Ұлан-ғайыр қажырлы еңбектің арқасында Қ экон КСРО-ң 2ші дж соғыстағы жеңісін қамт/з етуге өз/ң лайықты үлесін қосты. «Барлығы майдан үшін,барлығы жеңіс үшін!» ұранмен жұмыс істеді.

70 Қазақстанның соғыстан кейінгі жылдардағы қоғамдық – саяси өмірі (1946-1965 жж.). Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталғаннан кейін Қаз-н еңбекші/і бейбіт құрылысқа оралды. Соғыстан кейінгі жыл/да елдегі қоғамдық-саяси өмірде жұрттың ой-пікіріне қатаң бақылау орнату, коммунистік идеологияның ықпалын күшейтіп, басқаша орнату, коммунистік идеологияның ықпалын күшейтіп, басқаша ойлаумен күрес жүргізу, демократияны барынша шектеумен сиппатталды. Елде Сталиннің жеке басына табыну күшейді. 1937 жыл/дағы репрессия жалғасып, Ленинград пен Мәскеуде «Ленинградтық іс», «Дәрігер/ ісі» қолдан жасалып, Қаз-да «Бекмахановтың ісі» ұйымдастырылды. 1947 шыққан Ермұхан Бекмахановтың «ХІХғ 20-40 жж. Қаз-н» деген еңбегі буржуазияшыл ұлтшыл еңбек деп жарияланды. 1950 ж. «Правда» газеті «Қаз-н тарихының мәселе/ін маркстік-лениндік тұрғыдан жазу үшін» деген мақаласында Бекмахановтың кітабын айыптады. Осы мақаладан кейін Бекмаханов Ғылым академиясынан шығарылды. 1952ж 25 жылға соттады. Рес-ң көрнекті ғалымдары А. Жұбанов, Жұмалиев, Б. Сүлейменов, жалған саяси айып/мен жазаланды. Әбішев, Аманжолов, Бекхожин, Бегалин және басқа жазушы/ буржуазиялық ұлтшылдық қателік/ жіберді деп дәлелсіз айыпталды. Осындай қуғындаудан кейін ғалым Қ.Сәтбаев пен жазушы М.Әуезов Қаз-н Мәскеуге кетуге мәжбүр болды. Қаз-н «Хрущев декадасы» жыл/ында (1953 – 1964ж.) 1953ж нау-а Сталин қайтыс болғаннан кейін бұл ғалым/ мен жазушы/ қуғындаудан құтылды. Сталиннен кейін Кеңес Одағын басқарған Хрущевтың кезінде де Қаз-ң саяси жағдайы жақсы болмады. Көп жыл Қаз-н партия ұйымын басқарған Шаяхметов орнынан алынып, оның орнына Рес-а халқының пікірі сұралмастан орталықтың тағайындаған адам/ы қойылды.Рес-ы 1954-1955ж. Пономаренко, 1955-1956ж. Брежнев, 1956-1957ж. Яковлев, 1957-1960ж. Беляев, 1960-1962ж. Қонаев, 1962-1964ж. Юсупов/ басқарды. Кеңес одағын Хрущевтың басқарған жыл/ы Оңт Қаз-ң 4 ауданы көрші Өзбекстан Рес-а берілді. Қаз-ы Юсупов басқарған жыл/ы Алматы және Талдықорған облыс/ының жерінде ұйғыр автономиясын құрып, астанасын Алматы қаласы ету әрекеті жасалды. Солт-гі 5 облыстан тың аймағын құрып, Ресейге қосу, Маңғыстау облысын Түрікменстанға беру әрекет/і жасалды. Бұл әрекет/ге сол кездегі Қазақ ССР жоғарғы Кеңесінің төрағасы Жұмабай Тәшенов қарсы шықты. Осы әрекеті үшін ол орнынан алынды. 1964ж қазан айында Хрущев орнынан түскеннен кейін бұл әрекет/ іске аспай қалды. 1964жылдан Қаз-н Компартиясын қайта басқарған Д. А. Қонаев 1972ж Өзбекстанға берген 4 ауданның екеуін қайтарып алды, ал екі аудан, 500 мыңға жуық мал сол күйінде Өзбекстанда қалып қойды. 1956ж партияның ХХ съезі болды. Осы съезде Хрущев «Жеке басқа табыну және оның зардап/ын жою» туралы баяндама жасады. Бұл баяндама алғаш рет Сталиннің еліміздегі 1937-1939ж аралығында жүргізген жазықсыз жазалау/ы туралы ашық айтылып, оның зардап/ын жоюға шақырды. Соған байланысты жазықсыз жазаланған мыңдаған адам/ түрмеден босатылып, тағылған саяси айып/ алынды. Соғыстан кейінгі жыл/ы 700-дей кәсіпорын қатарға қосылды. Оның ішінде Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Өскемен су-электр станциясы, Бұқтырма су-электр станциясы, Қарағанды 2-жылу электр станциясы, Соколов-Сарыбай кен байыту комбинаттары бар. 1960ж Қаз-да 32 млн. тонна көмір өндірілді. 1953ж Қарағанды металлургия комбинаты іске қосылды. Сондай-ақ Маңғыстау өңірі ірі мұнайлы аймаққа айналды. Қаз-а салынған завод/дың барлығы шикізат өңдеуге арналғандықтан адам денсаулығына үлкен зиянын тигізетін заводтар болды. Өскемендегі, Ақтөбедегі, Шымкенттегі, Жамбылдағы химфарм, сары фосфор, мырыш өңдеуші заводтар осындай завод/ еді. 1949ж 29 тамызда Семей өңірінде ядролық зарядты тұңғыш сынау өткізілді. 1949-1963ж дейін жер үстіне 113 жарылыс жасалды. 1964ж бастап 1989ж дейін жер астында 343 сынақ жасалған. Бұның барлығы полигонға жақын тұратын халық/ға өте үлкен зардабын тигізді. Кеңес Одағы коммунистік партиясының орталық комитетінің 1954ж ақпан-наурыз пленумында Қаз-да, Сібірде, Оралда, Қиыр Шығ-ң кейбір аудан/ында жаңа тың жер/ді игеруге шешім қабылданды. Қаз-ы тың жерлерді игеру ғылыми түрде зерттелмей өте асығыс жүргізілді. Тың игергеннен кейін Қаз-н 6 рет Отан қоймасына 1 миллиард астық берді. Бірақ бұл миллиард/ шын мәнінде ауа райы қолайлы жылдары ғана алынды. 1954-1960ж Қаз-а 25 миллион гектар жер жыртылды, кейінгі жыл/ы оның мөлшері 35 млн. жеткізілді. Ғылыми түрде зерттелмей асығыс түрде көп мөлшерде жердің жыртылуы салдарынан 9 млн.-ға жуық жер жартылай сондай-ақ толығымен эррозияға ұшырады. Рес-ң ежелгі халқы – қазақ/ды тыңды игеруге шақыру назардан тыс қалды. 1954-1958ж Ресейден және Украинадан 640 мың адам әкелді, кейінгі жыл/ы о/дың саны 1,5 млн.-ға жетті. Бұл респ.ның демографиясына үлкен өзгеріс әкелді. Қазақ/ өз жерінде азшылық болып 1962 ж санақ бойынша рес-а халқының 29%-тін құрады. Сонымен бірге Қаз-ң географиялық жағдайы да үлкен өзгеріске ұшырады. 1954-1964ж ішінде тың өлкесі құрамына енген бес облыста 200-ден астам селолық және ауылдық кеңес/дің ат/ы орыс тіліне өзгертілді. Жалпы рес-а бойынша 3500 елді мекендердің жер-сулардың ат/ы өзгертілген. Әр түрлі Московский, Астраханский, Бауманский, Ростовский сияқты әр түрлі аттар пайда болып, бұрынғы атау/ алынып тасталды. Сонымен қатар тыңды игерудің мал жайылымына тигізген зияны үлкен болды. Мал жайылымдық жер/ азайды. Жылқы 3 есе, түйе 5 есе азайды. Тыңды игеру жыл/ы солт облыстарда 700-ге жуық қазақ мектеп/і жабылды. Бұл қазақ тілінің дамуына үлкен зиянын тигізді. Бір мезгілде шет жақ/дан өте көп адамның келуіне байланысты, оларға дер кезінде жағдай жасалмады. Соның сал/ынан 1959ж Теміртау қаласында үлкен ереуіл болды. Ереуілдің себебі тамақтың сапасыздығы, ешқандай дұрыс жағдайдың жасалмауы болды. Ереуілге шыққан халыққа қарсы армия күштері жіберіліп, ереуіл үлкен қан төгіспен басып тасталынды.

71 Қаз.ғы тың және тыңайған жерлерді игеру: экологиялық, экономикалық және әлеуметтік-демографиялық салдарлары. Кеңес өкіметінің ХХғ саяси ж/е экон.қ мән берілген ірі шара/ң бірі – тың ж/е тыңайған жер/ді игеру болатын. Негізінен, Қаз.ң солт.к аудан/нда жүзеге асырылған тың ж/е тыңайған жер/ді игеру науқанынан біздің Ақтөбе облысы да шет қалмады. Тың ж/е тығайған жер/ді игеру Кеңес Одағы көлемінде үлкен көші-қон процес/н туғызды. Өйткені, тың игеру 1-кезекте үлкен адам күшін талап етті. Ақтөбе облысына алғашқы тың игеруші/ 1954ж көктемінен келе бастады. Осы жылы Украин КСР-нан 1046 адамнан тұрған 259 отбасы қоныстандырылды. Олардың 521 адамы еңбекке жарамды болды. Қоныстанушы/дың 11 отбасысы Родников ауданының, 118 отбасы Мәртөк ауданының, 114 отбасы Степной ауданының ж/е 16 отбасы Новоресей ауданының колхоз/на орналастырылды. Бұлардан басқа, өз бетімен келген 2 отбасы Ключевой ауданына қоныс тепкен.Тың игеруші/ Кеңес Одағының барлық респ./нан келді. Жергілікті баспасөз бет/нде облыс аудан/на Мәскеуден, Ленинградтан, Ресей Федерациясынан, Украинадан, Белоруссиядан, Грузиядан, Пенза, Киров, Ярославль, Псков, Иваново, Тула, Калинин ж/н де басқа облыс/дан келген тың игеруші/ң орналасып жатырғандығы туралы жарыса жазылды. Алғашқы тың игеруші/ң келген уақыты 1954ж наурыз, сәуір ай/ы болатын Тың ж/е тыңайған жер/ді игеру жыл/ғы көші-қонның әлеу.к-экон.қ маңызымен қатар, оның демограф.қ сал/ң болғанын да атап өту қажет. Бұл жыл/дағы көші-қон респ.ка халқының ұлттық құрамына терең өзгеріс енгізді, басқа ұлт/ң үлес салмағын арттырды. Мәселен, жаппай тың игерудің 1- кезеңінде Қаз.нға 640 мыңнан астам адам келген, бұл тың өлкесінде өмір сүріп жатырған барлық ауыл халқының 45,3 %-ын құрайтын еді. 1954 жылдан 1962 жылдың ортасына дейін Қаз.нға 119 514 отбасы жолданған. Сөйтіп, 10 жылдан аса уақыт ішінде респ.ң ауыл халқы 2 млн. адамға н/е 1,5 есеге өс

72 1965 – 1985 жж. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы, ондағы дағдарыстық құбылыстардың мәні.XXғ 70ж басында 60ж ортасында басталған экон.қ реформаның қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруға бағытталған бастапқы идеялары бұрмаланып ж/е көп ұзамай реформаны жүргізу тоқтатылып, тарихымыздағы тоқырау кезеңі басталған болатын. Тоқырау кезеңінде Қаз.н экон.сы бұрынғысынша техникалық прогреске қабілетсіз, қарабайыр әдіспен дамыды. Өнеркәсіпті өркендетуге 40,8млрд сом н/е халық шару.на бөлінген барлық қаржының 32% жұмсалды. 15жыл ішінде өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі 2есе, ал машина жасау, химия өнеркәсібі сияқты сала/да 3еседен астам артты. Энергетикада эл. қуатын өндіру одан әрі шоғырланып, орталықтандырылды. 1975ж респ.ң барлық кәсіпорын/ы дерлік бір орталықтан энергия мен жабдықталды. Шевченкода шапшаң нейтронға нег.н дүн.жүзіндегі аса ірі атом реакторы жұмыс істеді. Машина жасау ж/е металл өңдеу саласындағы өсудің жылдық орташа қарқыны 12%ке жетті. Өндірісті жоспарлуда кемшілік/ орын алды, жаңа өндірістік қуат/ кешігіп іске қосылды. Еңбек тәртібін бұзушылыққа жол берілді, ғылым мен техниканың жетістек/і өндіріске жеткілікті дәрежеде тез енгізілмеді. Осының әсерінен, респ. өндіріс орын/ы жоспарлы өнімді берген жоқ. Сонымен бірге өндіріс тиімділігі мен өнім сапасын арттыруда, ғылыми-техникалық дамуда, қазіргі заманғы техника мен технологияны игеруде капиталистік мемл/ден кейін қалу күшейе түсті. Еңбекті, материал мен ақшаны көп жұмсаған кәсіпорын ж/е оның басшы/ң көрсеткіші жоғ бағаланды. Респ ілгерілеу қарқынынан айырыла бастады, шару.ң барлық саласында іркіліс көбейіп, қиыншылықтар үсті-үстіне жинақталып, шиелінесе түсті, шешілмеген проблема/ көбейді. 9-бесжылдықта жоспардың күрт төмендетілгеніне қарамастан өнеркәсіп көлемі 12,6%ке орындалмады. 10-бесжылдық 25%ке, ал 11-бесжылдық 3,6%ке орындалған жоқ. Соның сал/нан қаралып отырған жыл/да ұлттық табыстың өсу қарқыны баяулап, 80жыл/ң бас кезінде экон.қ тоқырауға жақындатқан деңгейге дейін төмендеді. Қаз.да экон.ны дамытуда интенсивті жолға көшу ж/е ғылыми техникалық прогресті өрістетуге бағыт алынды. Ауыл, село еңбекші/не еңбекақы төлеуде теңгермеушілік күшейді, адам/ көбінесе ақшаны жұмыстың нәтижесі үшін емес, жұмысқа шыққаны үшін алды. Мемл.к меншіктің іс жүзінде ведомстволық меншікке айналдырылуы өндіріс қызметкер/ін құрал-жабтық/нан алыстатуға алып келді. Еңбекте ақы төлеу оның өнімділігінің өсуінен басып озды. Кәсіпорын/ң ешқандай дербестігі болаған жоқ. Халық шару.ғы иесіздіктен, жаңа техника мен технологияны нашар енгізуден үлкен зиян шегіп жатты. Экон.қ ведомство/ түріндегі орталықтың әміріне бағыну респ.ғы жағдайды одан әрі қиындата түсті. Респ.ң жергеліті жер/дегі ауыл шару.ғы өндірісін ұтымды ұйымдастыру, оның тиімділігін арттыру бағытындағы кейбір ізденіс/ басшы орган/ тарапынан өолдау таппады. 80-ж/ң басында жүргізілген сансыз көп қайта құру/, эксперимент/ -бағаның, интеграция мен мамандандырудың жаңа түр/н ж/е т.б енгізу ауыл шару.ң берекесін кетірді. Әбден болдырған ауыл шару.ғы қатаң әкімшілік бақылауға алынып, аяғында келіп дағдарысқа ұшырады.

73 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі: себеп-і мен салдары. Себептері мен басталуы. КОКП Орталық Комитеті-ң нұсқауымен 1986 ж желтоқсан-ң 16 күні Қаз-тан КП ОК-ң пленумы болды. Жиналысты КОКП ОК-ң хатшысы Г.Разумовский жүргізді. Күн тәрт-де бір ғана-ұйымдас-у мәселесі тұрды. Д.Қонаевтың орнына Орталықтың шешімі бой Г.Колбинді сайлау ұсынылды. Геннадий Васильевич Колбин бұған дей Ульяновск обл-қ партия комитетін басқарған болатын. Ресей-ң әр жерінде түрлі қызмет-р атқарған ол қ-тан үшін бөгде адам еді. Алайда сол кездің үрдісі бой, жоғарыдағы-ң ұсынысын қабылдамау мүмкін емес-ті. Пленум бір ауыздан Г.Колбинді Респ.партия ұйымы-ң басшысы етіп сай-ды.Сипаты.Ондаған ж-р бойы қордаланып қалған келеңсіздік-р-қоғамдық-әлеуметтік ж/е мәдени сала-ды қамтыған өрескел кемшілік-р, ұлт мәселе-ң қатты шиеленісуі респб жас-ң ызасын келтіріп, оларды ашық қимылға еріксіз алып келді. Келесі күні таңертеннен бастап Брежнев атындағы алаңға(қазіргі Респ алаңы) адам-р жинала бастады. Олар-ң дені студент-р мен жұмысшы жас-р еді. Жиналған-р орталық-ң кадр саясатын жүргізудегі өктемдігіне наразылық білдірді.Орт-қ өкіл-інен жергілікті билік орган-ымен санасуды талап еті. Лениндік ұлт саясаты-ң өмірлік іс жүзінде дұрыс жүргізілуін, респ-ң егемендігін сыйлауды, ұлттық тіл мен мәдениет-ң дамуын қамтамасыз етуді, жерг-ті халық арасынан саяси қайраткер-ң шығуына кедергі келтірмеуді, кадр саясатын әділ жүргізуді, т.б. талап еткен дауыс-р естіліп,транспарант-р көтерілді. Алға шығып сөйлеуші-р жарияланып жатқан демократиялылық пен пікір алуандылығына сілтеме жасай отырып, көңілдегі-ін айтып қалуға тырысты. Митинг бірқалыпты, тәртіппен өтіп жатты.Ал оқиға-ң бұлай саяси бағыт алуы коммунистік билік иелері-ң ұғымына мүлдем сыймайтын еді. Алаңға жиналған-ға партия мен үкімет басшы-ы танымал адам-ды жіберіп, ақыл айтқызып, таратпақ болған әрекет-інен н-же шықпаған соң, әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі-ң үйреншікті әдістеріне көшті. Алматыға ел-ң түрлі өңір-інен Ішкі істер министрлігіне қарасты арнайы әскери бөлімше-і әкелінді. Желтоқсан-ң 18 күні сағ 13-те алаңға әскери училище-ң жеке құрамасы енг-іп, Орт-қ комитет үйі қоршаға алынды. Ереуілші-р ұсталып, жазалау басталды. Қолға түскен-і арнайы қабылдау орындарына, тергеу аластағыш-ына, ақпаратты-есептеу жүйесі үй-іне орн-ды. Шеруші-ге қарсы сапер күрек-і, үйретілген ит-р, өрт сөндіруші машина-р, боранды транспортер-р жіберілді. Қолға түскен жігіт-р мен қыз-р қақаған аязда бірнеше сағ бойы зорлықпен қар үстінде жатқызылды, қаладан алысқа апарылып, жұқа ж/е су киім-мен түнгі аяз ызғарында ұсталды.Қазақ КСР Жоғары Кеңесі Төралқасы Алматыдағы 1986 ж-ғы желтоқсанда болған оқиға-ды тексеру комиссия-ң төрағасы М.Шаханов-ң Швеция мен Англия-ң бірқатар универ-де оқыған дәріс-інен: “Желт.оқиға-ына қат-қан 8500-ге жуық адам ұсталып, жаза тартты. Толық емес мәлімет-р бой., 1720 адам жарақат алды. Су шашқаннан, жер бауырлатып жатқызғаннан, қала сыртына апарып тасталғаннан ауырған адам-р есепке алынбады. ІІМ жүйе-нен 1200 адам жұмыстан қуылды. 12 ЖОО-ң ректор-ы орнынан түсіріліп, 246 студент оқудан шығарылды, 99 адам сотталды, оның 2-і өлім жазасына кесілді”.Қайрат Рысқұлбековке “жасақшы Савицкийді өлтірді” деген айып тағылды. Шындығында. Савицкий-ң өлімі кезінде Рысқұлбеков қала-ң басқа ауд-да жүрген еді. Жоғ-дан жасақшышы өлтірген адамды тез арада табу к/к деген жарлық түсті. Жарлықты орныдаушы-р марапат үш. өлімді Қайрат-ң мойнына арта салды. Олар-ң қолдан ұйым-ған дәлелдері-ң ақсап жатқанына, Қайрат-ң шындықты айтып шырылдағанына құлақ асқан пенде болмады. Құқық қорғау жүйе-ң 5 қызметкері “кісі өлтірушіні тез тапқаны үш.” маратпатталып, бағалы сыйлық-ға ие болды.Рысқұлбеков-ң өлім жазасына кесілуі дүниежүзілік қауымдастық-ң наразылығын тудырды. Чехословакия-ң, Польша-ң, Венгри-ң, АҚШ-ғ қоғам қайраткер-нен, зиялы-ынан бұл үкімге қарсылық хат-ы келіп түсіп жатты. Абақтыда азап щеккен Қайрат, ақыры, жұмбақ жағ-да қаза тапты. Кейін анықталғандай, коммунистік әкімшілік-ң ұйғаруымен “Бұрқасын-86” деген құпия жедел жоспар жасалған болып шықты. Ол жоспар бой билік ие-і кез келген уақ-та оқиғаны өздеріне қажетті арнаға бейімдеп, жас-ға “қылмыскер” н/е “ұлтшыл” деп айдар тағып, арандатушылық бағ-қа бұрып жіберуге мүм-дік алды. Бұл жоспар кей-нен әдейі құртылып жіберілгені белгілі болды.Наразылық бейбіт шеру түрінде өтіп, саяси сипат алды, бірақ та ол мем-тік құрылысты құлатуға бағ-ған жоқ.Қазақ жас-ң бас көтеруі ұлтшылдық бой көрсету емес еді. Ол басқа хал-ға., соның ішінде, орыс халқына қарсы бағ-ған жоқ. Ол жаст-ң сол кездегі ел билеуші-ң жүргізіп отырған әлем-экон-қ саясатына наразылық митингісі ғана болатын. Алматыдағы желтоқсан толқуы шын мәнінде, елде алғаш рет 2 күшт-ң-жаңа басталып келе жатқан, буыны қатпаған демократия мен ол кезде әлі өз күшінде тұрған әміршіл-әкімшіл басқару жүйе-ң қақтығысы еді. Бұл оқиға-Қ-тан тарих-ғы естен кетпес, аса ауыр ж/е қайғылы бет-ң бірі. С-бі, оның жүгі ауыр, шығыны көп болды.Желт.оқиға-ы арқ. Қ-ң енді ғана қаз тұрып келе жатқан жас демократиясы мол тәжірибе жинақтады, тарихи сабақ алды. Бұл оқ-р өзінен кей-гі кезеңде респ-да жаңа бағ-ң – экон-қ реформа-ң, әлеуметтік бетбұрыс-ң соны қарқынмен өрістеуіне себепші болды.

74 ҚР егемендігінің қалыптасу кезеңдері. Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Заң. ҚазКСР-ң "мемл егемендігі туралы" декларациясы - 1990 ж. 25 қазанда ҚазКСР Жоғ Кеңесі қаб\н декларация. Декл респ егем\н заң жүзінде бекітудің бастамасы болды. Онда респ\ң тең қүқылы шарт нег\де, егеменді респ\р одағына кіру ойынынан басқа, алғаш рет Қаз КСР-ң егеменділік құқығы жағдайы үшін принципті мемл\к-құқ\қ ереже\р: Одақтың шешуіне берген мәселе\ді қоспағанда, Қаз КСР аум\да Респ Конституциясы мен заң\ң үстемдігі туралы, Одақтық Жоғ орган\ң Қаз КСР-і Конст мен егем\к құқ\н бұзатын заң/ң ж\е басқа да акті\ң өз аумағында күшін жою құқы, ҚазКСР-ң егем\ң негізін құрайтын өзіндік меншігі, жер ж/е оның қойнауы, су, ауа кеңістігі, өсімд ж/е жануарлар әлемі, басқа да табиғи ресурстар, халықтың мәдени ж\е тарихи қазына\ы, оның аум/ғы барлық ұлттық байлық – экон/қ ж/е ғылыми-техн/қ әлеует туралы, респ\ң қосқан үлесіне сай жалпы Одақтық мүліктен өз үлесіне құқы, соның ішінде алмаз, валюта қоры ж\е алтын қорындағы үлесіне, халықаралық қатынас\ң субъектісі болу, өз мүддесіне сай сыртқы саясатын анықтау туралы бекітілген. С.қ, Декларация алғаш рет билікті бөлу принципін паш етті. Декларацияға сай, заң шығару билігі Жоғ кеңеске берілді, Президент Респ басшысы болып, жоғ атқарушы билікті иеленді, ал сот билігі Жоғ Сотқа берілді; мемл/ң әлеум негізін анықтауға таптық тұрғыдан қараудан бас тартты; респ аум/да ядролық қаруды сынауды жүргізуге, қырып-жою қару/ң барлық түрі үшін сынақ полигон/ң құрылысы мен қызметіне тыйым салды. Қ қоғам/ң респ/ғы демократиялық, құқ/қ, әлеум-экон/қ ж/е мәдени қайта жаңару/ы туралы негізгі идея/ды қамтыған Декларациядан Респ/ң жаңа Конституциясын жасау басталды. Қ/ң мемл тәулсіздігін жариялау. Кеңестік жүйе/ң ауқымынан босап шыққан респ/р «кеңестік», «социалистік» деген атау/н бас тарта бастады. 1991ж желтоқсан/ң 10-ы Респ Жоғ Кеңес/ң сессиясында Қазақ Кеңестік Социалистік Респ\н ҚР деп өзгертілді. КСРО-ң ыдырау процесін тездеткен 1991ж тамыз бүлігі 1991ж қазанына қарай көптеген респ/ң өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991ж16 желт/да Р\ң Жоғ Қеңес/ң 7ші сессиясында «ҚР|ң Мемл тәуелсіздігі туралы» Заң қаб|ды.Осы күні Қ өз тәуелсіздігін жариялады. Қаб|н Заң б|ша Қ тәуелсіз демократиялық құқ|қ мемл ретінде анықталды. Ол өз аумағында барлық өкімет билігін толығынан қолд|ы ішкі ж\е сыртқы саясатты өз бетінше жүргізеді, респ барлық мемл мен халықаралық құқық принципі нег\де өз қарым-қатынасын орнықтырады. ҚР\ң шекара\ы біртұтас бөлінбейді ж\не оған қол сұғуға болмайды. ҚР\ң ж\е оның атқарушы өкіметінің басшысы Президент б.т. Қ мемл/к тәуелсіздігінің жариялануы еліміз тарих\ғы аса ірі маңызы бар оқиға б.т.

75 Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері: Қаз-ң тәуелсіз мемл.т б.п қалыптасуы кезек күттірмейтін міндет ретінде о.ң мем.к рәміз/рін қабылдауды талап етті.1992 ж.4 маусымда Жоғ.Кеңес.ң сессиясы республика.ң жаңа мемл.к Туы мен Елтаңбасын бекітті. Сол ж.ғы 11 желтоқсанда Рес.ка Әнұран.ң жаңа мәтіні қабылданды.1936 ж.бекітілген Қаз.КСР-і.ң мемл.к туы мен елтаңбасында Кеңес елі.ң идеология.қ бағытын (тап күресі, «кеңес» халқы.ң бірлігі, коммунизм идеясын дүние жүзіне тарату) бейнелеген ж.е респу.ң этника.қ-мәдени ерекшелігін ескермеген рәміз.р енгізілген еді. ҚР Президент-ң “Қ Р-ң Мемле-к рәмiз-рi туралы” конст.қ заң күшi бар Жарлығымен (24.1.1996) белгiленген. Қ Р.ң Мемл.к Туы – мемл.к негізгі рәміз/р.ң бірі. Ту.ң орт. арайлы күн, күн.ң аст.қалықтаған қыран бейнеленген. Тік бұрышты көгілдір мата.ң ағаш сабына бекітілген тұсында ұлт.қ ою/мен кестеленген тік жолақ өрнектелген. Ту.ң ені ұзындығы.ң жартысына тең. Бірыңғай көгілдір түс төбедегі бұлтсыз ашық аспан.ң биік күмбезін елестетеді ж.е Қаз.н халқ.ң бірлік, ынтымақ жолына адалдығын аңғартады. Күн - уақыт, замана бейнесі. Ұлан-байтақ кеңістікте қалыктаған қыран ҚР-ң еркіндік сүйгіш аскақ рухын, қаз.халқ.ң жан дүниесі.ң кеңдігін паш етед. ҚР мемл.к туы.ң авторы — суретшi Шәкен Ниязбеков.ҚР.ң Мемл.к Елтаңбасы.ң негізі - шаңырақ. Ол елтаңба.ң жүрегі. Шаңырақ – мемл.ң түп негізі – отбасы.ң бейнесі. Шаңырақ - күн шеңбері. Айналған күн шеңбер.ң қозғалыстағы суреті іспетті. Шаңырақ - киіз үй.ң күмбезі көшпелі түркі/ үшін үй.ң, ошақ.ң, отбасы.ң бейнесі. Тұлпар - дала дүлдүлі, ер-азамат.ң сәйгүлігі. Ол жеңіске деген жасымас жігер.ң, қажымас қайрат.ң, қажыр.ң, тәуелсізд.ке ұмтылған құлшыныс.ң бейнесі. Қанатты тұлпар уақыт пен кеңістікті біріктіреді. Ол - өлмес өмір.ң бейнесі.5бұрышты жұлдыз герб.ң тәжі іспетті.ҚР.ң Елтаңбасы.ң автор/ы - Ж. Мәлібеков пен Ш. Уәлиханов.Мемл.к Ту мен Елтанба жөніндегі арнайы заңда ҚР.ң азамат/ы және Рес-ка аумағындағы басқа да азамат/ Ту мен Елтаңбаны құрметтеуге міндетті екендігі атап көрсетілді. 1992ж.маусымда «ҚР Әнұран.ң музыка,қ редакциясы туралы» Заң, кейіннен - әнұран мәтіні қабылданды.Ал 2006ж.қабылданған қаз.әнұран сөз.ң автор/ы Жұмекен Нәжімеденов пен Нұрсұлтан Назарбаев. Әнін жазған Шәмші Қалдаяқов. Халық арасында ыстық ықыласқа, сүйіспеншілікке бөленген Шәмші.ң «Мен.ң Қаз.м» әні XX ғ.ң орт.да, Хрущевт.ң әкімші.к реформа/ры кезінде шыққан. Бұл ән Қаз.н тұтас ел ж.е жер.ң бір шөкімін де өзгеге бермейді деген өжет дауылпаз ұран. «Менің Қаз.м» ән.ң рухы жаңа заманда Жаңа Қаз.нды орнатып жатқан халқымыз.ң рухани талап-тілегіне толық сай келеді.ҚР.ң Мем.к Әнұраны – ҚР.ң мемл.к негізгі рәміз/і.ң бірі. Әнұран салтанатты рәсім/де, мемл.к орган./ өткізетін өзге де шара/ға байланысты орындалады.Ел рәміздерін қабылдау - аса маңызды тарихи оқиға болды. Көп жыл/ бойы Қаз.н өзі.ң ішкі ж.е сырт. саясатын анықтау мүмкіндігінен айырылған еді. Енді жаңа рәміз/ді қабылдау тарихи сахнаға жаңа мемл.ң, жаңа бейбітшілік сүйгіш держава.ң шығуын білдірді.

76 Тәуелсіз Қазақстанның 1993 жылғы Конституциясы.Тәуелсіз Қаз.ң алғашқы Конституциясы Қаз.ң Жоғары Кеңесінің IX сессиясында 1993ж 28 қаңтардағы XII шақырылымында қабылданды. Осыдан кейін Қаз.ң сыртқы ел/мен қатынасы күшейді. Құрылымы преамбуладан, 4 бөлім, 21 тарау ж/е 131 баптан тұрады. Конституция мемл.к тәуелсіздік алған күнінен бастап көптеген құқықтық норма/ды қамтыды: халық тәуелсіздігі, мемл.ң тәуелсіздігі, билікті бөлу қағидат/ы, қазақ тілін мемл.к тіл ретінде мойындау, Президентті мемл. басшысы ретінде мойындау, сот орган/ы —Жоғ, Конституциялық ж/е Жоғары Арбитраждық сот ж/е басқа/. 1993ж Конституцияның негізіне парламенттік респ. моделі жатады. Құқықтық жүйедегі барлық заң/ осы Конституцияға сәйкес қабылдан­ба­са, бұл сәйкессіздік қоғамның дамуына кедергі келтіреді. Алғашқы Конституция болғандықтан оны талқылау кезіндегі халықтың ынта-жігері ерекше болды. Солай болса-дағы құжатта кеткен кемшілік/ қолдана бастағаннан-ақ көзге түсті. Онда ескі қоғамның ереже/і орын алып, олар кеңестік дем.қ қағид/ға негізделгендіктен, біз­дің жаңа қоғамымыздың өмір талабына жауап бере алмады. Алғашқы Конститу­цияда адамның құқық/ы, бостан­дық­/ы, оларды жүзеге асыру қағида/ы, атқару билігін жүзеге асыру нысан/ы, басқару саласындағы дем.қ институт.ң қызметі жете көрсе­тілмеген болып шықты. 1990ж 25 қазанда қабылданған ҚР.ң Егемендігі туралы декларацияда айтылған биліктің 3саласы: басқару, сот билігі, заң шы­ғару билік/ң атқаратын рөл/і бұл Конституцияда нақтыланбай қалды. Осылайша, 1993ж Конституция өмір талабына сай келмегендіктен, Елбасы Н.Назарбаев жаңа Конституция қабылдау керектігі жөнінде ұсыныс жасады. 1995 ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы және қос палаталы парламентке сайлау. 1995ж 30 тамызда респ-қ референдумда қабылданған ҚР-ның Консти-а сәйкес ҚР-ның қос палаталы Парл-і заң шығару қызметін жүзеге асыратын Респ-ң ең жоғары өкілді органы болып табылады. ҚР Парл-ң ұйымдастырылуы мен қызметі, оның депутат/ның құқықтық жағдайы Конституциямен, «ҚР-ның Парл-і және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Конст-қ заңмен және басқа да заңнамалық акті/мен айқындалады. Парл-ң өкілеттігі бірінші сессиясы ашылған сәттен басталып, жаңа сайланған Парл-ң 1ші сессиясы жұмысқа кіріскен кезден аяқталады. Парл-ң өкілеттік мерзімі кезекті сайланымдағы Мәжіліс депут/ының өкілеттік мерзімімен айқындалады. Парл-ң өкілеттігі ҚР-ның Конст-а көзделген жағдайларда және тәртіппен ғана мерзімінен бұрын тоқтатылуы мүмкін. Парл-т тұрақты негізде жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады. Сенат әр облыстан, респ-қ маңызы бар қаладан және ҚР-ның астанасынан 2 адамнан, тиісінше облыстық, респ-қ маңызы бар қаланың және респ-а астанасының барлық өкілді орган/ы депутат/ның бірлескен отырысында сайланатын депутат/дан құралады. Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдде/інің білдірілуін қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріліп, оның 15 депутатын Респ-а През.і тағайындайды. Сайланған Сенат депутат/ның жартысы әрбір үш жыл сайын қайта сайланып отырады. Сенат депутат/ның өкілеттік мерзімі – 6 жыл. Палатаны мем-к тілді еркін меңгерген өз депутат/ың арасынан жасырын дауыс беру арқылы Палата депутат/ы жалпы санының көпшілік дауысымен сайланған Төраға басқарады. Сенат Төрағасының қызметіне кандидатураны ҚР-ның Президенті ұсынады. Мәжіліс 107 депутаттан тұрады. Мәжілістің 98 депутаты саяси партия/дан партиялық тізім/ бойынша жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы сайланады. Мәжілістің 9 депутатын Қаз-н халқы Ассамблеясы сайлайды. Мәжіліс депутат/ның кезекті сайлауы Парл.тің жұмыс істеп тұрған сайланымы өкілеттігінің мерзімі аяқталардан кемінде екі ай бұрын өткізіледі. Мәжіліс депутат/ның өкілеттік мерзімі – 5 жыл. Палатаны мем-к тілді еркін меңгерген өз депутат/ның арасынан Палата депутат/ы жалпы санының көпшілік даусымен жасырын дауыс беру арқылы Мәжіліс сайлаған Төраға басқарады. Мәжіліс Төрағасының қызметіне кандидатура/ды Палатаның депутат/ы ұсынады.

77 Қазақстан Республикасындағы қоғамдық қозғалыстар мен ұйымдар .1989ж – Қаз.ң Жоғ.және жерг.ті Кеңес.ң сайлауы өтті.Алғаш рет балама кандидат.ң дауысқа түсуі жүргізілді.1990ж партия.ң барлық іске араласуына шек қойыла бастады.Кеңестер алғаш рет ө.ң төл іс.мен айн.ты. заң шың.д.1980ж соңында қозғалыс/ мен саяси бірлестік/ пайда бола бастады.1989ж 28 акпан –«Невада –Семей»антиядролық,экоогиялық қозғ.сы құрылды.Жетекшісі:О.Сулейменов.Максаты:Семей яд.қ полигонын жабу.»5-5» формуласы б.ша әлемдегі ірі полигон.ды жою.Ядролық соғыс қаупін ыдырату.1990ж жаз – «Азат» азаматтық қозғ құр.ды.Саяси-әлеу.к максаты:егемендікті алу.жеке мем.т ретінде әлемдік қауымдастыққа ену.1990ж соңы –қоғ.қ бірлстік/ саны 100-ден асты.1991ж –маусым – «қазақ КСРндегі бірлестіктер «туралы заң қаб.ды.Рес.да коппартиялы саяси құрылым.ң негізі қалана бастады.Алматы мен Астанада 50-ден астам шетелдік елшілік ұлтаралық,халықаралық ұйым/ .ң 16 өкілдігі жумыс истеді.1992ж 2 наурыз – БҰҰ –на муше боп қабылданды. 1992ж 8шілде – Хельсинкиде Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық кеңестің актісіне қол қойды.1995ж 1 наурыз – Қазақстан халық.ң ассамблеясы құрылды.1993 ж соңы – 3 саяси партия тіркелді.Қаз. социалистік партиясы,Қаз.н Респуб.қ парт.,Халық конгрес парт,Республикада 300-ден асас қоғ.қ –саяси бірлестік.р,тіркелді.Қоғ. қозғ.р арасынан «Невада –Семей»,»Азат».»ҚХБО»танымал болды.1995ж жаз – Қаз. Демократиялық партқұр.ды.Максаты:азаматтық қоғам орнату.1998ж караша – Ак жол парт құр.1999ж – Отан парт.құр. Қазақстандағы қазіргі саяси партиялар«НҰР ОТАН» Халықтық Демократиялық ПартиясыТөраға – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Төрағаның 1-ші орынбасары - Нығматулин Нұрлан Зайроллаұлы. "НҰР ОТАН" Республикалық саяси партиясы 1999 жылғы қаңтарда құрылды, ал сол жыл-ң 12 ақпан-а Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде тіркелді. Мәжілісте "НҰР ОТАН" парламенттік көпшілікке ие. 2007 жылы Мәжіліске сайлау қорытынды/ы бойынша партия 88.41% дауысқа ие болды. "НҰР ОТАН" партиясынан Парламенттің төменгі палатасына партиялық тізім бойынша 98 депутат сайланды.Қазақстан Коммунистік партиясы Партияның бірінші хатшысы - Алдамжаров Ғазиз Қамашұлы. Партия 1998 жылғы 27 тамызда тіркелген, 2003 жылғы 20 наурызда қайта тіркелді. ҚКП мүшелерінің саны 54 246 адамды құрайды.. Қазақстан Патриоттары партиясыТөраға - Қасымов Ғани Есенкелдіұлы.. Партия 2000 жылғы 4 тамызда тіркелген, 2003 жылғы 21 наурызда қайта тіркеуден өтті. Партияда 172 000 адам бар. Партия мынадай мақсаттарды көздейді: Қазақстан халық/-ң ұлттық өркендеуін қалыптастыру және жүзеге асыру; құқықтық демократиялық мемлекет, нарықтық экономикасы бар азаматтық қоғам құру; қоғамның әлеуметтік белсенді бөлігін мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруда қатысуға тарту; елдің тұрақты дамуын қамтамасыз ету; адамның жоғары сапалы өмір сүруі үшін жағдайлар жасау және азамат/дың денсаулығына басым көңіл бөлу. Қазақстанның «Ақжол» Демократиялық партиясы төрағасы - Перуашев Азат Турлыбекулы Партия 2002 жылғы 3 сәуірде тіркелген. Партия мүше/-ң саны 175 862 адамды құрайды. Партияның мақсаттары: тәуелсіз, гүлденуші, демократиялық және еркін Қазақстан. Мәжілістің үшінші шақырылымында партия 1 мандатқа ие болды. 2007 жылы Мәжіліске сайлауда партия 3.09% дауыс алып, Парламентке өтпеді«Әділет» Демократиялық партиясытөрағасы - Нәрікбаев Мақсұт Сұлтанұлы.2004 жылғы 14 маусымда тіркелген. Партия мүшел/інің саны 70 000 адамды құрайды. Партия аумақтық қағидат бойынша құрылды және республиканың барлық облыстары мен Астана және Алматы қала/ында өз бөлімше/і бар. Партия Қазақстанда құқықтық демократиялық әлеуметтік мемлекет құруды, тиімді, озық және дамыған экономикалық жүйе жасауды, азаматтық қоғам қалыптастыруды өзінің басты міндеті деп есептейді. 2004 жылы Мәжіліске сайлау қорытынды/ына сай партиялық тізімдер бойынша дауыс беру кезінде партия 0.76% дауыс алды. Мәжілістің үшінші шақырылымында бір мандаттық округ бойынша сайланған бір депутаты бар. 2007 жылғы 8 шілдеде «Әділет» Демократиялық партиясының V съезінде оның Қазақстанның «АҚ ЖОЛ» Демократиялық Партиясына қосылуы туралы шешім қабылданды. 2007 жылғы 20 қазанда «Әділет» Демократиялық партиясының VI (кезектен тыс) съезінде «Әділет» ДП-ның «АҚ ЖОЛ» ҚДП-ға қосылуы туралы бұрын қабылданған шешімнің күшін жою туралы шешім қабылданды. Қазақстанның «Азат» Демократиялық партиясыТөраға - Әбілов Болат Мұқышұлы Партия «АҚ ЖОЛ» ҚДП-ның бөлінуі нәтижесінде 2005 жылғы 29 сәуірде құрылған және 2006 жылғы 17 наурызда «Нағыз АҚ ЖОЛ» атауымен тіркелген 2007 жылғы 20 қазанда «Нағыз АҚ ЖОЛ» ҚДП-ның IV съезінде «Нағыз АҚ ЖОЛ» ҚДП-ның III съезінде бұрын қабылданған ЖСДП-ға қосылу туралы қаулысының күшін жою туралы шешім қабылданды. 2008 жылғы 29 ақпанда IV съездің екінші отырысында «Нағыз АҚ ЖОЛ» партиясын «АЗАТ» ҚДП деп қайта атау туралы шешім қабылданды, осы атаумен ол 2008 жылғы 11 сәуірде қайта тіркелді. 24 қазан 2009 жылы «Азат» ҚДП және ЖСДП Біріктіруші съезде «Азат» Жалпыұлттық социал-демократиялық партияға бірікті. Жаңартылған Жарғыға байланысты партияны басқару екі тең төрағаларға тапсырылды. Съездің делегаттарының бірауызды дауыстарымен олармен Жармахан Тұяқбай мен Болат Әбілов сайланды. Партияның Бас хатшысы болып Әміржан Қосанов сайланды.Қазақстанның социал демократиялық «Ауыд» партиясытөрағасы – Қалиев Ғани Әлімұлы.. Партия 2002 жылғы 1 наурызда тіркелген. 2003 жылғы 2 сәуірде партия қайта тіркеуден өтті. Партия мүше/інің саны 61 043 адамды құрайды. Қазақстанның барлық обл-да партияның өз құрылымдық бөлімше/і бар. Өз мақсат/ымен партия аграрлық секторды мемлекеттік реттеуді және қолдауды күшейтуді; ауыл еңбекші/інің мүдделерін қорғауды; қоғамды одан әрі демократияландыруға бағытталған экономикалық және саяси реформа/дың жүзеге асуына белсенді түрде жәрдемдесуді; нарықтық қатынас/дың негізделген нысан/ын экономиканың барлық сала/ында жүзеге асыруды; азамат/дың өмір сүру деңгейін арттыруды көздейді. 2007 жылы Мәжіліске сайлауда партия 1.51% дауыс алып, Парламентке өтпеді.«Руханият» партиясытөрағасы - Мәмбеталин Серікжан Есенғосұлы. Партия 2003 жылғы 6 қазанда тіркелген. Партия мүше/інің саны 72 000 адамды құрайды. Партия-ң филиал/ы облыс орталық/ында, жұмыс жасайды. Партияның әлеуметтік негізі - білім беру, денсаулық сақтау, ғылым және мәдениет сала/ының қызметкер/і, кәсіпкер/, студент/ және т.б. 2004 жылы Мәжіліске сайлаудың қорытынды/ы бойынша партия 1.98% дауыс алды. 2007 жылы Мәжіліске сайлауда партия 1.29% дауыс алып, Парламентке өтпеді. Жалпыұлттық социал демократиялық партияс (ЖСДП)Төраға: Тұяқбай Жармахан Айтбайұлы. Төрағаның орынбасары: Қосанов Әміржан Сағидрахманұлы Партия 2006 жылғы 10 қыркүйекте құрылған. 2007 жылғы 25 қаңтарда тіркелген. Мүше/інің саны - 140 000 адам. Барлық облыстарда, Астана мен Алматы қалаларында партияның өз филиалдары бар. Жалпыұлттық социал-демократиялық партия өзінің алдына демократиялық, құқықтық, әлеуметтік мемлекет, инновациялық экономика құру, жаңа гуманитарлық саясатты жүзеге асыру міндет/ін қойып отыр. Партия әлемдік социал-демократиялық қозғалыстың құндылықтарын, Еркіндік, Әділеттілік, Ынтымақтастық қағидат/ын Қазақстанның саяси тәжірибесінде жүзеге асыру бағытында дәйекті жұмыс жасауда. 2007 жылы Мәжіліске сайлауда партия 4.54% дауыс алып, Парламентке өтпеді.  24 қазан 2009 жылы «Азат» ҚДП және ЖСДП Біріктіруші съезде «Азат» Жалпыұлттық социал-демократиялық партияға бірікті. Жаңартылған Жарғыға байланысты партияны басқару екі тең төраға/ға тапсырылды.

78 Қазақстан ассамблиясының тарихы.К.ң егемендік алуымен байланысты халыктың рухани өмірінде мәдени жаңа процестер өрістеді. Еліміздін көп үлтты мэдениетін дамытуда 40 ұлттык мәдени орт/тар мен К. Халык/ң біріккен Ассамблеясы жұмыстар аткаруда.Білім саласындагы өзгерістер.Жоғары оку орындары (1997ж.)40-тан астам коммерциялыкЖоғары оку орындары (2000 ж. басы)100-ден астам коммерциялык Казакстанның барлык жогары жэне арнаулы орта оку орындарында казак тілінде оку бөлімдері ашылды. Соңгы жылдарыЗОО-ден астам жалпы орта білім беретін казак мектептері ашылып, олардың саны - 3,3 мыңга жетті. Респ-да:-17 ұлттілінде 100-деген мектеп;-12 тілде шығатын газеттер мен журналдар;-11 және 6 тілде хабар жүргізетін теле радио кызмет етеді.• 1999 жылғы 11 маусым – Қ.Респ\ң «Білім туралы» заңыжарияланды.2000 ж-ң басында респ. б\ша 252.800 ұстаз енбек етуде. Қ. тәу\дік алуымен байл. халыкка білім беру жүйесінің халыкаралык байланысы кеңейді. Білімді мамандарды көбейту максатында жастарды шетелдердің беделді оку орындарына жіберу өзекті сипат ала бастады.•1993 жылғы 5 караша - Президенттің«Болашак» атты 250 халыкаралыкстипендиясы белгіленді.

79 Астана – Қазақстан Республикасының астанасы:Астана (1998 ж.ң 6 мамырына дейін - Ақмола) ҚР През.ң 1997 ж.20 қазандағы Жарлығымен ж.е ҚР Парламент.ң мақұлдауымен 1997 ж.10 желтоқсаннан бастап ҚР.ң астанасы болып жарияланды.Қ.ң жаңа елордасы – Астана.ң халықарал.қ тұсаукесері 1998 ж.10 маусымда өткізілді.1920 ж.н бастап Қаз.н.ң тұңғыш астанасы Орынбор қаласы (қаз.Ресей Феде.дағы) б.ды.1925 ж.Қ.ң астанасы Қызылорда қаласына көшірілді.Түрксіб құрылысы астананы Алматыға көшіруде басты себеп болды. Бұл заң жүзінде 1927 ж.3 сәуірде, іс жүзінде 1929 ж.жүзеге асырылды.АСТАНА – ҚР.ң елордасы.Астана.ң аумағы 710,2 шаршы км, тұрғын/р.ң саны 2007 ж.1 маусымында – 584,8 мың адамды құрады.Астана халықаралық іскерлік ж.е мәдени орт.ққа айналып келеді. Қалада әкімшілік, іскерлік, әлеуметтік-мәдени, ғылыми-білім беру ж.е бизнес-орт.қ/р.ң, тұрғын үй кешен/р.ң, алд.қатарлы мемл/р астана/ры.ң стандарт/рына сай келетін елордал.қ инфрақұрылым нысан.ң құрылысы жанданып, бой көтерілуде. Әкімшілік орт.қ аймағында ҚР Президент.ң резиденциясы, ҚР Парламенті мен Үкіметі.ң ғимарат/ры орн. Елорда.ң іскерлік орт.ғында кеңсе.р мен компания/, сауда орталық/ры, мейманхана/, ал әлеуметтік-мәдени орталығында театр/, мұражай/, демалыс орын/ы, спорт зал/ы, ойын-сауық орт.қ/ры орн.ды.Астанадағы терең әрі кең көлемді өзгеріс/ әлем.к ұйымд/ назарынан тыс қалмады. 1999 ж.шілде айында елордамыз ЮНЕСКО-ң «Әлем қаласы» сыйлығына ие болды. 2003 ж.әлем.к«Moodys Investors Service» рейтингтік агенттігі қаламыз.ң кредит.к рейтингісін Ва3 –тен (тұрақты) Ва1 –ге (оң) дейін, 1-ден 2деңгейге көтерді.Бүгінде елордамызды Мәскеу, Минск, Киев, Кишинев, Ташкент, Рига, Тбилиси, Баку, Каир, Исламабад, Берлин, Будапешт, Варшава, Вильнюс, Анкара, Гданьск, (Польша), Ушак (Түркия) , Бангкок (Таиланд), Сеул (Корей Республикасы), Амман (Иорданиялық Хашимит Корольдығы) секілді әлем.ң 20қаласымен дос.қ ж.е бауырлас.қ қарым-қатынас/ тығыз байланыстырады.2000 ж.бастап, Қ.н елордасы Астана Мәскеу, Минск, Бішкек ж.е т.б. ЕурАзЭҚтің ірі қала/ы мүшелік ететін, әлеуметтік ж.е іскерлік қатынас саласында беделді ұйым болып табылатын Астана/ мен ірі қала/ халықаралық Ассемблеясына (ХҚА) мүше б.ды.Қала жөнінде жалпы мәлімет/:Құрылған ж– 1832 ж.Теміржол бекеті.ң атауы – Астана станциясы.1961 ж дейін – Акмола қаласы.1961 ж.дан 1992 ж.ға дейін – Целиноград қаласы.1993 ж.дан 1998 ж.ға дейін – Ақмола қаласы.1997 ж.ғы 20 қазандағы ҚР Прези.ң Жарлығымен Ақмола қаласы ҚР.ң астанасы болып жарияланды.1998 ж.6 мамырдағы ҚР Прези.ң Жарлығымен Ақмола қаласы.ң атауы Астана болып өзгертілді.ҚР Пр.ң Жарлығы. Ақмола қаласын ҚР-ң астанасы деп жариялау туралы. "ҚР.ң астанасы туралы" ҚР През.ң 1995 ж.ғы 15 қыркүйектегi Заң күшi бар Жарлығына, "ҚР.ң астанасын көшiру туралы" ҚР Жоғ.Кеңес.ң 1994 ж.ғы 6 шiлдедегi N 106 қаулысына сәйкес қаулы етемiн: 1. Ақмола қаласы 1997 ж.ғы 10 желтоқсаннан бастап ҚР.ң астанасы болып жариялансын. 2. Ақмола қаласы.ң Қ.Р.ң астанасы ретiнде ресми тұсаукесерi 1998 ж.10 маусымда өткiзiлсiн. 3. ҚР.ң Үкiметi, ҚР П.ң Iс Басқармасы, Жоғ.ж.е орт.қ мемл.к орган/ды Ақмола қаласына көшiру жөнiндегi мемл.к комиссия осы Жарлық.ң орындалуын қамтамасыз ететiн болсын. 4. Осы Жарлық жарияланған сәтiнен бастап күшiне енедi.ҚР П. Н.Назарбаев .Алматы, 1997 жылғы 20 қазан .N 3700

80 Қазіргі Қазақстанның сыртқысаяси басым бағыттары. Қаз-ң сыртқы саясаты әуел бастан ұлттық мазмұндағы берік мем-к құру және әлеу.к-экон.қ реформа/ды жүзеге асыру үшін барынша қолайлы жағдай жасаудың парасатты да мәуелі мақсатын көздеді. Тәуелсіздігінің 20 жылы ішінде Пр.т Н.Назарбаевтың сарабдал саясаты арқасында Қаз-н толыққанды мем-і құрудың қиын да күрделі жол/ынан лайықты табыспен, биік абыроймен өтті. Ресей Фед-н одақтастық қатынас/ды терең экон.қ интеграция процес/і негізінде дамыту - біздің сыртқы саясатымыздың аса маңызды бағыты болып қалуда. Кең көлемді ықпалдастық, көп миллиардты сауда айналымы, және жүзеге асырылған Кеден Одағы екі ел ынтымақтастығының күретамыры болып табылады. Біздің шығ-ы алып көршіміз – ҚХР-мен тату көршілік және достық қатынас/ды нығайту ерекше маңызға ие. Бүгін екі жақты ықпалдастықтың даму қарқыны және жоғары деңгейлі тұрақты байланыс/ арқасында Астана мен Бейжің арасындағы мазмұнды стратегиялық әріптестік жан-жақты сипат алуда. Еуропа Одағымен кешенді ықпалдастық ұлттық мүдде/імізбен толығымен үйлеседі. Пр.т бастамасымен қабылданған «Еуропаға жол» мем.к бағдарламасы шеңберінде бірқатар жаңа жобалар жүзеге асырылып, Қаз-ң «Кәрі құрлықтың» жетекші мем.т/імен ынтымақтастық деңгейі стратегиялық әріптестік дәрежесіне жоғарылады. 5 жылдан бері Еуроодақ еліміздің басты сауда және инвестициялық серіктесі болып табылады. Еуропа Одағы мен Қаз-н арасындағы тең құқықтық және прагматизм қағидат/ын қамтитын жаңа негізгі Келісімді жасау жұмысы басталды. Қаз-н мен АҚШ арасындағы екі жақты қатынас/ серпінді дамып, Вашингтон үшін Астана Орт Азиядағы ең сенімді және әлеуеті зор әріптеске айналғаны ресми танылды. Орт Азия мем-н жан-жақты байланыс/ды нығайту Қаз-ң барынша маңызды басымдығы ретінде сақталуда. Осы аймақта бейбітшілік пен қауіпсіздіктің орнауы Ауғанстандағы жағдайды қалпына келтіруге тікелей байланысты екені сөзсіз. Ұлт/ қоғамдастығының жауапты мүшесі ретінде Қаз-н Ауған еліндегі жағдайды реттеу жолындағы барлық халықаралық күш-жігерді іс жүзінде қолдайды. Бауырлас түркітілдес ел/мен ортақ тамыр/ымызға негізделген баршаға тиімді экон.қ қатынас/ды дамытуға мүдделіміз. Мұсылман әлемімен жақындаса отырып, Азия, Африка, Латын Америкасы мем./імен байланыстарымызды нығайтуды да назарымыздан тыс қалдырмаймыз.

81 Қазақсан Республикасындағы қазақ тілінің мәртебесі.Ежелгі қазақ жерінде тәуелсіздік таңының елең-алаңында, яғни 1989 жылы қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болған-ды. 1995 жылы қабылданған Ата заңның 7-бабында «Қ. Респ/дағы мем/тік тіл – қазақ тілі» деп тайға таңба басқандай айқын жазылып, конституциялық шешім жасалды. Осыдан екі жыл кейін қабылданған «Қ. Респ-дағы Тіл туралы» Заңында «Қ. Респ/ң мем/тiк тiлi – қазақ тілі» деп тағы да атап көрсетіліп, оны барша азаматтардың еркiн және тегiн меңгеруiне қажеттi барлық ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық жағдайлар жасалатындығы айтылған болатын. Үкімет осы Заңның жүзеге асуы жөнінде көптеген қаулы-қарарлар алды. Тілдердің қолданыс аясын кеңейту бағытында арнайы мем/тік бағдарламалар жасалды.Қазақ тілі-мем-тік, орыс тілі-ұлтаралық қарым-қатынас тілі.Алайда осыдан жиырма жыл бұрын мемлекеттік мәртебеге ие болған қазақ тілі әлі іс жүзінде өзінің осы шынайы мәртебесіне толық жете алмай келеді. Қазақ тілінде оқытып, тәрбие беретін мектептер респ-ғы жалпы білім беретін 8 мыңдай орта мектептің жартысына да жетпейді. Бұл орта арнаулы және жоғары оқу орындары жүйесінде де әсер етіп отыр. Бұқаралық ақпарат құралдарының қазақ тіліндегі қазіргі көрсеткіші де мемлекет құраушы ұлтты қанағаттандырып отырған жоқ.Ең бастысы - ұлттық тіл ұлттық сананың, ұлттық намыстың жоғарылығына, оның қажеттілік деңгейіне байланысты екенін де ескермеуге болмайды. Өзін ешкімнен артық та, кем де емес дәрежеде сезіну халқымызға жетпей отыр. Әзір тәу/дік рухы баршамызды толыққанды түлете алмай отырғаны шындық. Осы арада бүкіл түркі әлемінің асыл перзенттерінің бірі Мұстафа Шоқайдың: «Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсіздігі болуы мүмкін бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, білмейді де. Ұлт азаттығы – ұлттық рухтың нәтижесі. Ал ұлттық рухтың өзі ұлт азаттығы мен тәу/гі аясында өсіп дамиды, жеміс береді» дегенін де еске сала кетсек, артық болмас. Сонымен мем-тік тілдің тағдыры ұлттық оң болмыстың оянуын қажет етіп отыр. Шын айтутына келгенде, мәселеге тереңірек үңілсек, істің тетігі, яғни қазақ тілінің тағдыры қазақтың өзінің қолында. Өркениетті елдерде тіл тағдыры көбіне-көп бұқараның белсенділігімен, биліктегі қазақ азаматтарының ұлтжандылық қасиеттерінің биіктігімен шешіледі. Біздің ең басты жолымыз да осы болуға тиісті. Бұған жиырма жылдық жаңа өміріміз де, алдыңғы қатарлы елдердің тарихи тәжірибелері де толық дәлел бола алады.

82 “Қазақстан – 2030” бағдарламасына сай ұзақ мерзімді мақсаттарды айқындау және оны іске асырудың стратегиясы. ел даму/ң 2030 жылға дейінгі кезеңге арн/н стратегиялық бағд/сы. 1997ж қазанда қаб/н.Н.Ә.Назарбаевтың Қ халқына жолдаған арнауында баяндалған. Стр/да көзделген мақсат – ұлттық бірлікке, әлеум/к әділеттілікке, бүкіл жұртшылықт/ң экон/қ әл-ауқатын жақсартуға қол жеткізу үшін тәуелсіз, гүлденген ж/е саяси тұрақты Қ мемл/н орнату. Осы мақсатқа орай мынандай ұзақ мерзімді нег 7бағыт бөліп көрсетілді: Ұлттық қауіпсіздік: аум/қ тұтастықты толық сақтай отырып, ел/ң тәуелсіз мемл ретінде дамуы. Мемл/ң тұрақты түрде дамуын қамт/з ететін барлық қажеттіліктер шеңберіндегі бастапқы шарт – ұлттық қауіпсіздік ж/е мемл/ң сақталуы. Ұлттық қауіпсіздікті қамт/з етудің нег/і көрсеткіші ретінде демократиялы, индустриясы дамыған басты мемл/мен байл/ды күшейту, халықаралық институт/р мен форум\ң көмегі мен жәрдемін пайд/у қажеттігі атап көрсетілді. Мұның өзі халықар. қоғамдастық тарапынан Қ/ға қолдау жасаудың жақсы жолға қойылуын, бай табиғи қор/ң тиімді пайд/н қамт/з етеді, Қ азамат/ң өз еліне деген сүйіспеншілік сезімін арттырады. Қауіпсіздікті қамт/з ету жұмысындағы сөзсіз басым бағыт сыртқы саяси қызметке, Қ/ң өз көрші/н ж/е дж/ң жетекші ел/мен өзара тиімді қатынас/р қалыптастыруға саяды.Ішкі саясат/ң орнықтылығы ж\е қоғ/ң шоғырлануы: бірлік – қоғам мен мемл/ң одан әрі даму/ң кепілі.Шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ қаражаттың деңгейі жоғ болатын ашық нарықтық экон нег/де экон/қ өрлеу. Нег қағида/ы: мемл/ң белсенді рөлін сақтай отырып, оның экон/ға араласуын шектеу, макроэкон/ны орнықтыру, экон. өрлеуді қамт/з ету, экон/ң нақты секторын сауықтыру, күшті әлеум. саясат жүргізу, қатаң қазыналық ж/е монетарлық шектеулер жағд/да бағаны ырықтандыру, ашық экон мен еркін сауда қатынасын орнату, энергет. ж\е табиғи қорды өндіруді одан әрі жалғастыру, шетелдік инвестиция/ды қорғау.Қ/ң денсаулығы, білім алуы ж/е игілігі: азамат/ң тұрмыс жағд мен деңгейін көтеру, экол. ортаны жақсарту. Сырқат/ң алдын алу ж/е салауатты тұрмыс салтына ынталандыру, азамат/ды салауатты тұрмыс салтын ұстауға, дұрыс тамақтану, гигиена мен тазалық ереже/н сақтауға баулу, нашақорлық пен наша бизнесіне қарсы күресу, маскүнемдік пен темекі шегуді қысқарту, ана мен баланың денсаулығын сақтау, қоршаған орта мен экологияны таза ұстау мәселе/н қамтидыИнфрақұрылым (көлік ж/е байланыс): ұлттық қауіпсіздікті, саяси тұрақтылықты нығайту, экон. өрлеуді күшейту. Отандық көлік-коммуникац.кешен/ң әлемдік рыноктағы бесекелестік қабілетін қамт/з ету ж/е Қ арқ өтетін сауда ағынын ұлғайту міндеті қойылған.Кәсіпқой мемл: іске шын берілген ж/е елдің нег мақсат/на қол жеткізуде халық өкіл/і болуға лайық мемл.қызметкер/ң осы заманғы қабілетті құрамын жасақтау. Бұл саладағы міндет осы заманға сай тиімді мемл.қызмет пен нарықтық экон/ға оңтайлы басқару құрылымын құру, басты мақсат/ды іске асыруға қабілетті Үкіметті жасақтау, ұлттық мүдде/ң сақшысы болатын мемл орнату. През/ң жолдауында бүкіл күш-жігерді осы бағыт/ға жұмылдыру/ң, мүмк/ді шоғырландыру/ң ж/е үйлестірудің келелі идея/ы айқын тұж/н, басқару жүйе/гі рефо/ды жүзеге асырудың әдіс/і мен тәсіл/н түбірімен қайта қарау қажеттілігі атап көрсетілген. Бұл қысқа ж/е ұзақ мерзімді нег бағытт/ды іске асыру барысында, ең алдымен, ел/ң барлық азамат/ң бостандығына кепілдік беруге, халықтың әл-ауқатын жақсартуға ж/е ертеңгі күнге деген сенімін нығайтуға бағытталған бірден-бір бағдарламалық-стратег.ресми құжат б.т.

83 «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы: елдің келешегі үшін тарихи маңызы. Қ Р Президенті Н.Назарбаев бастауымен құрылған. 2003 ж мемлекет Басшысы Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстанның үлкен «М.м», мемлекеттік тілде гуманитарлы білім қорын, тарихи-мәдени ж\е сәулет ескерткіштерін қалпына келтіруді, ұлттық әдебиет пен жазудағы көпғасырлы тәжірибені біріктіруді зерттеудегі бірыңғай жүйе қалыптастыруға бағытталған бағдарлама жасауды бұйырды. «М м» Мемлекеттік бағдарламасы мәдениетке деген мемлекеттік қозғалысын анықтаған рухани ж\е білім беру істерінің даму саласындағы негізгі құжат, стратигиялық ұлттық жоба болып кетті. Мұншалықты үлкен жобаны іске асыруды ТМД елдерінің ішінде алғаш бастаған Қ.«М м» мақсаты – елдің тарихи-мәдени мұрасын зерттеу, қалпына келтіру ж\е сақтау, тарихи-мәдени дәстүрлерді қайтару, шет елде Қазақстанның «Мм» үгіттеу.Жыл сайын елімізде ж\е шет елдерде тарихи-мәдени мұрамызды дәріптеу бағытында шамамен 200 шара ұйымдастырылады.«Мм» бағдарламасы Қ .т. теңдессіз гуманитарлы акция бола тұрып, қазақ халқының ұлттық рухани байлығын әлемге паш етті. Бағдарламаның жүзеге асуын мәдениет,әдебиет,филасофия ж\е тіл біліімі т.б б\ша академияляқ иниституттар құрылуынынан бағ.нын тиімді жоспарларының орындуын көреміз. Ұлттық кітапхана елдің ЖОО бірі. Н.Назар «Мм» бағдарламасын мемлекеттің мәдениетіне қолдау көр.тін стротегиялық ұлттық жоба деп атаған. Бағ.халықтың гуманистикалық курсы ж\е потенсиялын көрсетіп,оның тарихи тәж.байытып, болашақтың сенімді тірегі болмақ.

84 Қ.Р Президентінің Қазақстанның Индустриалды-инновциялық дамуы.Алматы облысы бойынша Индустрияландыру картасына 25 жоба енгізілді, 2,5 мың жұмыс орнын құрылуымен.2010 жылы он объекті іске қосылды.Ағымдағы жылы сегіз объектіні іске қосу жоспарланған. Бірінші жартыжылдықта бес объекті:1) «Кормовик-Евротехнология» ЖШС премикстер мен концентраттарды өндіру заводы, қуаттылығы жылына 1200 тонна жем қоспаларын өндіру;2) «ЮрИнвестСтрой» ЖШС асфальт өндіру заводы, қуаттылығы жылына 850 мың тонна;3) Жылына 1800 тонна сүт өнімдерін өндіру заводы «Байсерке Агро» ЖШС;4) Пішінді құбырларды өндіретін завод «Компания SONIK» ЖШС, қуаттылығы жылына 24 мың тонна құбырларды өндіру;5) Хундай жүк автомобильдері мен автобустарын ірі-тораптық жинақтау бойынша жоба «ХундайАвтоТранс» ЖШС, қуаттылығы жылына 500 автокөлікке дейін.2011 жылғы екінші жартыжылдықта үш жоба іске қосылады:1. Индустриялық (стационарлық) қорғасын-қышқыл аккумуляторларын игеру «Қайнар-АКБ» ЖШС, іске қосылуы қараша айында.2. Текелі қаласында 3,65 га жерінде жылыжайдың құрылысы «Green House - жасыл үй» ЖШС, іске қосылуы қараша айында.3. Вакуумдық орауышта блокты ет және ірі тілімді еттерді шығару бойынша етті қайта өндіру кешенін құру «Байсерке Агро» ЖШС, іске қосылуы желтоқсан айында.Сонымен қатар, Республикалық Индустрияландыру картасының аясында 2011 жылы 2 объектіні іске қосу жоспарланған: Шарын өз. Мойнақ СЭС және «Жетіген-Қорғас» теміржол желісі.

85 Қазақстан Республикасындағы білім, ғылым, мәдениет және денсаулық сақтау ісінің дамуы. Өтпелі кезеңнің қиыншылықтарына қарамастан Қазақстанда білім жүйесінде көптеген оң өзгерістер орын алды. Соңғы жылдары оқу мазмұны өзгерді, білім стандарттары жасалды, оқытудың жаңа әдістемесі енгізілді. Біріңғай ортамектептер мен қатар гимназиялар, лицейлер, жеке авторлық мектептер ашылып, жұмыс істей бастады. Көптеген жаңа оқулықтар шығарылды. Мектептерде КСРО тарихы оқытылып келсе, енді қазақ халқының өз тарихы терең талданып оқытылатын болды. Қазақстанның Білім және Ғылым министрлігінің мәлеметтері бойынша 2000/2001 оқу жылында елде жалпы білім беретін мектептердің саны 8007 болған. Олардың 3545-і қазақ, 2356-сы орыс, 13-і ұйғыр, 81-өзбек, 3 тәжік, 1 Украин мектебі. Соңғы жылдары Республикада қазақ тілінде оқитын оқушылардың саны едәуір артып,2003 жылы олар барлық мектеп оқушыларының 54,4% ын қамтыған. Республика мектептерінде техникалық-ақпараттық және телекомуникациялық технологияларын енгізуде де оң қадамдар өріс алды. 2001 жылы орта білім беру жүйесін ақпараттандырудың 1ші кезеңі негізінен аяқталды, нәтижесінде 58 оқушыға 1 компьютерден келген. «Интернет-мектепте» бағдарламасы аясында 1414 оқу орны, оның ішінде 868 ауыл мектебі ақпарат желісіне қосылған. Жалпы білім беретін мектептерін қосқанда, мектептердің 95%-ы қосылған. 1997 жылы Республикада мемлекеттік 53 жоғары білім беретін және 40тан астам жеке меншік жоғарғы оқу орындары жұмыс істеді. 2002 жылы мемлекеттік жоғарғы оқу орындары 47-ге дейін азайды, оған керісінше мемлекеттік емес жоғарғы оқу орындарының саны 160тан асты. 2003 жылы Қазақстан Білім және ғылым министрлігінің шешіммен 43мемлекеттік, 130 жеке жоғарғы оқу орындары қалдырылды. Бүгінгі күндері мыңдаған оқушылар, студенттер және аспиранттар оқуларын шет елдерде жалғастырып жатыр. Осы мақсатта Қазақстан Президенті жанынан «Болашақ» бағдарламасы бойынша арнаулы қор құрылып, республиканың жоғарғы оқу орындарынан жыл сайын жүздеген студент шетелдерге, соның ішінде АҚШқа, Ұлыбританияға, Франция, Қытай, Түркияға т.б жерлерге оқуға жіберіледі. Қазақстан мемлекет есебінен жылына 3 мың студентті әлемнің 25 университетіне оқуға жіберуде. Соңғы 13 жылда 2 мың қазақстандық шет елдердің жоғарғы оқу орындарында білім алып қайтты. Бүгінде шетелдерде 20 мыңнан астам қазақстандықтар білім алуда. 2000жылдан бастап қазақстандық ғалымды қаржыландыру 7есеге артты. Бүгінде Қазақстанда мың жұмыс істеушіге 3 ғалымнан келеді, ал енді Ресейде бұл көрсеткіш 7,5ке, Еуроодақта - 5,8 ,АҚШта - 9,3ке тең. Біздің деңгейді орташа еуропалық деңгейге дейін көтеру үшін біз ғылымды қаржыландыруды 2012 жылы 25 есе ұлғайтып,оны жылына 350 миллиард теңгеге дейін жеткізуді жоспарлап отыр.Сондықтанда бүгінде ғылым және білім беру салаларында жоғары қазақстандық стандарттарға қол жеткізу үшін барлық жағдайжасалуда. Ғылымды дамыту бірқатар басым бағыттар белгіленді. Астанада арнаулы ғылыми зертханалар құрылды.Кейінгі жылдары

әдебиет пен ұлттық тілдің мәртебесін көтеруде бірқатар шаралар іске асырылуда. 30-жылдары нәубетке, жазықсыз жазаға ұшыраған ғалымдарды, жазушыларды, мамандарды ақтау жүзеге асты. Байтұрсыновтың, Жұмабаевтың, Дулатовтың, Құдайбердиевтің ж.т.б кітаптары жарық көрді. Мәдениетті дамытуда жоғары кәсіби мәдениет кадрлары мен мамандардың атқаратын рөлі зор. Осы жағдайды ескере отырып, мәдениет саласына қажетті кадрларды дайындау ісі республиканың 5 жоғарғы 39 орташа арнайы оқу орындарында жүзеге асырылып келеді. Еліміздің мәдениеті мен рухани өрлеуіне Президент Н.Назарбаевтың 2000 жылды – Мәдениетті қолдау жылы деп жариялауының үлкен маңызы болды. Бұл жылы мәдениет мекемелерін дамытуға, олардың базасын нығайтуға бағытталған едәуір жұмыстар атқарылды. 727 мәдениет мекемелері жаңадан ашылды. Олардың қатарында Астана, Петропавл, Оралда, Өскеменде және Түркістанда театрлар бар. Мәдениетті қолдау жылының шарықтау шегі Түркістан қаласынынң 1500 жылдық тойын тойлаумен сабақтас келді. Бұл үлкен тойды дайындау және өткізу барысында Күлтөбе, Отырар, Қожа Ахмет Яссауидің кесенесі, Әзірет Сұлтан мемлекеттік тарихи-мәдени қорығы т.б нысандар қайтадан жаңғыртылды. 2002жылы Тараз қаласының 2000 жылдығы ЮНЕСКО деңгейінде атап өтілді. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері аз уақыттың ішінде ұлтымыздың мәдениетін тек өз елімізде ғана емес, сонымен қатар бүкіл әлемге таныта бастады. 1995 жылы ЮНЕСКО ауқымында ұлы Абайдың 150 жылдығы, ал 1997 жылы Мұхтар Әуезовтың 100 жылдық мерейтойлары, 1996жылы 1916 жылғы ұлт азаттық көтерілісінің 80 жылдығы, дарынды ақын, халықтар достастығын жырлаушы Жамбыл Жабаевтың 150 жылдық мерейтойын тойлау еліміздің тарихындағы жарқын оқиғалар болды. Еліміздің президенті жарлығымен 1997 жыл жалпыұлттық татулық және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы деп саналса, 1998 жыл –Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы деп атап өтілді.

86 Қазақстан – әлемдік қауымдастықта.Халықаралық коғамдастықтағы еліміздің позитивті образының қалыптасуы және оның халықаралык мәртебеге ие болуы сыртқы саясатты жүргізудегі республика басшылығының көрегендік шешімдерімен мүмкін болды. Бұл тұрғыда ядролық қаруды таратпау, діни экстремизмге қарсы тұру, әлем діндері арасында толерантты қарым-қатынас құру мәселелерін атап өтуге болады. Осының негізінде еліміз аймақтык, және ғаламдық қауіпсіздік мүддесі турасында халықаралық аренаға өз бастамаларымен шығуға мүмкіндік алды. Мысал ретінде Қазақстанның Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымына (ЕКЫҰ) бұрынгы кеңес кеңістігіндегі елдердің көшбасшысы ретінде төрағалық етуге 2003 жылы өз кандидатурасын ұсынуын атап өтуге болады. Соңғы жылдары Қазақстан осы мақсатқа қол жеткізуде тиянақтылық пен қажырлық танытты. Төрағалыққа ұсынылған біздің мемлекетіміздің кандидатурасын Қазақстанның халықаралық қауіпсіздік турасында сіңірген еңбегін бағалаған көптеген мемлекеттер қолдады. Қазақстанның ЕҚЫҰ-да төрағалық етуге өз кандидатурасын ұсынуының бір ceбeбі біздің мемлекетіміздің аталмыш ұйымды қазіргі таңда оның кеңестігінде пайда болған әpi көбейіп келе жатқан түрлі қауіпке төтеп бере алатын күшті, әpi тиімді ұйым ету болып табылады. Қазақстанның ЕКЫҰ төрағалық етуге ұмтылысының қортындысы 2007 жылдың қараша айында Мадрид қаласында өткен ЕКЫҰ-на мүше мемлекеттердің Сыртқы icтep министрлері Кеңесінің қабылдаған шешімі болды. Бұл шешімнің нәтижесінде Қазақстан 2010 жылы ЕКЫҰ төраға болуда. Мадрид құрылтайының шешімі халықаралық қоғамдастықтың Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде соңгы 18 жылда қол жеткізген жетістіктерінің маңыздылығын мойындағанының бірден бір дәлелі болып табылады. Бұл ретте Қазақстанның аталмыш халықаралық ұйымның төрағасы ретінде халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған өзекті мәселелерді шешу турасында бірталай ұсыныс жасай алатындығын айтып кету керек. Қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстанның салмақты тәжірибесі халықаралық деңгейде үлкен қызығушылыққа ие болып келеді және де ЕКЫҰ дамуына жағымды серпіліс беретіндігі анық. Өйткені ЕКЫҰ-на төрағалық ету - бұл Қазақстанның Еуропа қауіпсіздігі аймақтық жүйесіне интеграциялануының, ұйымның бас мүшелерімен жалпы еуропалық өзекті мәселелерді шешу турасындағы тең құқықты сұхбатты жалғастыру мүмкіндігі болып табылады. Қазақстан дипломатиясының ipi жетістіктерінің бipi Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Азиядағы Өзара Ықпалдастық және Сенім Шаралары жөніндегі Кеңесті(АӨСШК) жию идеясының жүзеге асқаны болып табылады. Аталмыш идеяның Қазақстан басшысы 1992 жылдың қазанында айтқан болатын. Бұл кезден бepi Қазақстан АӨСШК мүше мемлекеттер басшыларының саммитін 2002 және 2006 жылдары екі мәрте өткізіп үлгерді. Бұл басқосулар халықаралық деңгейде үлкен бағаға ие болды. 2006 жылдың 17 маусымында Алматы қаласында өткен АӨСШК II саммитінде Азиядағы ынтымақтастық пен қауіпсіздік негізгі мәселелерін форум қатысушылары біріге шешетіндігі сипатталған декларация және де аталмыш ұйымның хатшылығы жайлы келісімге қол қойылды. Қазіргі кезде АӨСШК-не азиялық 20 мемлекет мүше, 7 мемлекет және 3 халықаралық ұйым бақылаушы дәрежесіне ие. Аталмыш форумның жұмысы Азиядағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті нығайтуға бағытталған, бұл ұйым бейбіт сұхбат және Азия кұрлығындағы күрделі геосаясаттық мәселелерді шешу алаңына айналды. ЭСКАТО-ға мүше 62 мемлекеттен 400-ден астам делегат қатысқан Алматы қаласында өткен Азия мен Тынық мұхиты мемлекеттерінің Экономикалық және әлеуметтік комиссиясының (БҰҰ ЭСКАТО) 63-i сессиясы Қазақстан мен бүкіл Орталық Азия үшін маңызды шараға айналды. Бұндай дәрежедегі шара Орталық Азияда тұңғыш рет өткенін атап өту қажет. Қалыптасып келе жатқан халықаралық жағдайда халықаралық және аймактық ұйымдармен қарым-қатынасты орнату ерекше маңызға ие болып келеді. Олардың басты қызметі қауіпсіздік саласымен байланысты. Осындай ұйымдардың бipi Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы болып табылады (ШЫҰ). 2001 жылдан бастап Қазақстан Республикасы Шанхай Ынтымақтастық Ұйымын (ШЫҰ) құру бастамасына ат салысты және де дәл осы ұйым аясындағы қызметі сыртқы саясаттағы негізгі бағыттардың біріне айналды. Қазіргі кезде ШЫҰ Қазақстан, Қырғызстан, ҚХР, Ресей, Тәжікстан және Өзбекстанның басын қосып отыр, ал бұл ұйымдағы бақылаушы мемлекеттерге Моңғолия, Иран, Үндістан және Пәкістан кіреді. ШЫҰ шеңберіндегі диалогарқасында Қазақстан саяси, сауда-экономикалық және гуманитарлық салалар бойынша көптеген мәселелерді шешуге бағытталған сындарлы сұхбат жүргізу мүмкіндігіне ие және де бұл ұйым аясында терроризм, экстремизм және сепаратизммен күресуде күш жұмылдыру мәселелері талқыланады. ШЫҰ саяси тұрақтылық және қауіпсіздік қамтамасыз етудегі маңызды рөлі оны халыкаралық деңгейдегі беделді ұйымға айналуына септік етті.

87 ҚР ПРЕЗИДЕНТІ Н.Ә.НАЗАРБАЕВТЫҢ ҚР НЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ РӨЛІ. Республика тұрғындарының ішінде сайлау құқығы барлардың 88.23% - ы дауыс беруге қатысып олардың 98.78%-і Н.Назарбаевты жақтап шықты. Желтоқсанның 10-ы күні Н.Назарбаев Республика сарайында салтанатты түрде ант қабылдап, ҚР-ның халық сайлаған Президенті ретінде ресми іске кірісті. Өмір Президент Назарбаев алдына күрделі міндеттер қойды: Қазақстан экономикасының бір жақты шикізаттық өндірушілік бағыты. Соның әсерінен өзгелерге қатты тәуелділігі өнеркәсәптә қалалардағы экономиканың негізгі тұтқаларына негіз болып отырған топтардың қысымы, нарық қатынастары тудырып отырған қиындықтар, т.б.Президент болып сайлағаннан кейін олұлтаралық татулық үшін бар жігерін жұмсады. Көп ұлтты Қ. жағдайында бұл ең басты нысана еді. ҚР президентінің айтуы бойынша “мемлекеттің негізін салушы болып табылатын және мен үшін жеке басының өнегесі мен үлгіге айналған аса көрнекті 2 қайраткерді ерекше атап айтқым келеді. Ол әлде қашан өмірден өткен Франция президенті Шарль Де Голль, сондай-ақ қазірде күйлі қуатты өмір сүріп жатқан Сингапурдың негізін салушы Ли Куан Ю. ” Біз үшін экономикалық нарықтық моделін құру кезінде экономикалық шаралардың жан-жақты ойластырылған пакетін жасап қана қоймай, оларды саяси ерік-жігер және дербестігімізді нығыйту арқылы соларды д»йекті түрде жүзеге асыру мәселесі тұрды. Жүргізіліп жатұан түбірлі өзгерістердің мәнін ой елегінен өткізіп, одан кейінгі даму тенденцияларын алдын-ала көре білу, ондаған миллион адамдардың мүддесіне сай келетін неғұрлым тиімді қайта құру стратегиясын таңдап алу қажет болды. Оның үстіне мұны қысқа мерзімге жасау керек еді, тарих қзақ сонар зерттеулер мен ой қорытуларға уақыт қалдырмады, әлем екпіндігін күшті қарқынмен өзгеріп жатты. Ал бізге тек экономикалық жүйені ғана емес, жалпымемлекеттік құрылымды да, оның ең түпкі негізінен бастап, тіпті әрбір Қ.дықтың ой өрісіне дейін осыған бейімдеу қажет болды. Және де осымен бірге,былайша айтқанда,біз барлық қалған әлемді “қуып жетушінің”жағдайында болдық. 2 топтағы біздің көптеген кадрларымыз бқл өзгерістердің болмай қалатынын түсінбеді, қаншама жылдар бойы барша әлемге жабық болып келген біз жаһанданудың төндіретін қаупін толық мәнде көз алдына келтіре алмадық. Сонымен бірге,оның мүмкіндіктерін де ескермедік. Бізде ашық әлемде “өмір сүру тәжірибесі деген болмады” . Сингапур премьер министрінің 1991 ж.лекциясы біз үшін ұзақ мерзімді мемлекеттік стратегияны жасау кезіндегі бағыт-бағдар берді. Өз даму жолымызды табу үшін неге қол жеткізсек дейміз,бізге соны фйқындап алу қажет болды.