24. Карточканы безендіруге қойлатын талаптар

Басылымның түпнұсқа-макетін безендірілуіне құқығы бар екендігін білдіруіне болады. «Безендіру» ұғымына түпнұсқа-макетті дайындау, шығарылымдық деректерді безендіру, болашақ кітапты беттеу секілді процестер кіреді. Ал бірнеше баспа бірігіп жасаған болса, онда олардың қызметін көрсетіп, авторлық құқықты қорғау белгісін береді. Басылымды белгілі бір мекеме шығарса, онда, тек сол мекеменің атауы көрсетіледі. Кітапты ешбір өзгеріссіз қайта басқа кезде авторлық құқықты қорғау белгісін ал,ғашқы кітапта келтірілген формасы бойынша орналастырады. Кітапты алғашқы баспа шығарып жатса да, басқа баспа шығарса да осы ереже сақталады. Авторлық құқықты қорғау белгісінде жаңа баспа көрсетілмейді. Егер кітап өзгерістермен бір баспадан қайта басылса, онда алғашқы басылым мен кейінгі басылымның авторлық құқықты қрғау белгілері қатар көрсетіледі. Егер авторлық белгі мне авторлық құқықты қорғау белгісін белгілі бір себептермен титулдық беттің артына орналастыру мүмкін болмаса, онда оны мұқабаның екінші үшінші, төртінші беттеріне орналастырады. Классификациялық индекстерден, авторлық белгі, ISBN номері, авторлық құқықты қорғау белгісінен басқа титулдық беттің артында:

• серия туралы мәлімет;

• көптомдық туралы мәлімет;

• оқулықты немесе оқу құралық ұсынғаны немесе бекітілгені жөніндегі мәлімет;

• титулдық бетте жазылмаған авторлар мен басылымға қатысы бар басқа да адамдардың аты-жөндері;

• қайта басылған басылым туралы мәлімет;

• басылым туралы басқа да мәліметтер;

• аннотациялық корточканың макеті;

• Шығу деректері соңғы титулдық бетте көрсетілмесе, онда осында орналастыруға болады. Оларды осы тәртіп бойынша рәсімдеу керек. Бұлардың көбінің сипаттамасын жоғарыда көрсетіп кеттік. Тек аннотациялық корточканың макеті жазылмаған. Ол кітапты безендірудегі міндетті элемент болып табылады. Аннотациялық карточка библиографиялық жазба жасаған кезде негіз болып табылады. Баспалық аннотация кітап оқырманы үшін кітап мазмұны мен ерекшеліктері туралы мағлұмат алуға мүмкіндік береді. Ол негізінен титулдық беттің артында ISBN номері мен авторлық құқықты қорғау болгісіне дейін орналасады. Бұл макетті мемлекетаралық ГОСТ 7.51-98 "Каталогтрар мен картотекаларға арналған карточкалар. Басылымдарды каталогқа енгізу. Мәліметтердің құрамы мен құрылымы және баспалық безендіру" стандарты бойынша жазылады. Аннотациялық каточканың макетінің құрамына: библиографиялық жазбаның тақырыбы, кітаптың библиографиялық сипаттамасы, баспалық аннотация, авторлық белгі, УДК мен ББК классификациялық индекстері кіреді» [12, 51б]

25. Мемст 7.60 -90. Басылым мәтіндерінің элементтері және құрылымы.

Көптомдық басылымдардың томдарында автордың немесе авторлардың аты-жөндерін титулдық бетте де, контртитулда да орналастырады. Егер контртитул жоқ болса, онда автордың аты-жөнін көптомды басылымның жалпы атынан кейін жазады. Егер көптомдықтың әр томын бірнеше автор немесе жекелеген авторлар жазса, олардың аты-жөнін көптомдықтың жалпы атауы мен том номерінен кейін жазады. «Басылым атауы кітапта автордың немесе баспагердің қойған түрінде жазылады. Кітапты атаусыз шығару қабылданбаған. Ақпараты аз сөздермен кітапты атаған дұрыс емес. Мысалы, «көрсеткіш», «еңбектер», «каталог» деген секілді сөздер жарамайды. Басылымның атауы негізгі мәтін қай тілде болса, сол тілде беріледі. Егер басылымның атауы дәйексөз болса, онда оны тырнақшаға алу керек. Басылым атауын кітап авторының аты-жөнінен кейін жазады». Басылымның атауы бірнеше сөздерден немесе фразалардан тұратын болса, онда, оларды біркелкі қаріптермен жазып, тыныс белгілермен (нүкте, леп белгісі сұрақ белгісі) бөледі.

Бір автордың жалпы тақырыбы жоқ шығармалар жинағында шығармалардың аты басылымда орналасуына қарай рет-ретімен жазылады. Бір атауды екіншісінен көркемдік элементтер арқылы бөлуге болады. Егер басылымда бір тақырып байынша жинақталған бірнеше шығарма (мысалы, «әңгімелер», «новеллалар» және т.б.) және бөлек тақырыптағы шығарма болса, онда титулдық бетте жеке шығармалардың атауы да, жалпы атауы да беріледі.

Әртүрлі авторлардың шығармалар жинағының жалпы тақырыбы болмаған кезде жинаққа кірген шығармалардың атауы автор есімінің астына жазылады. Егер басылымда бір немесе бірнеше авторлардың шығармалары жинақталса, онда негізінен олардың жалпы атауы болады. Жалпы атау типтік («Таңдамалылар», «Таңдамалы лирика», «Шығармалар жинағы» т.б.) немесе тақырыптық болуы мүмкін. Жалпы атау ретінде жинаққа кірген бір шығарманың аты кетуі мүмкін. Бірнеше тілдерде берілетін мәтіні бар басылымдар: көптомды сөздіктер, өзге тілді үйренуге арналған оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдардың паралелдік атаулары болады. Олар кітап жазылған тілдердің барлығында келтіріледі. Паралельді атау негізгі атудан кейін титулдың бетте немесе контртитулда орналасуы мүмкін. Семинарлар, конференциялар, сьездерде жинақталған метериалдардан қүралған жинақта осы шараны өткізген ұйымның атауын берген жөн. Ұйымдастырылға шараның уақыты мен басылымның характері (тезистер, еңбектер, материалдар т.б.) басылым атауынан кейін тақырып астылық мәлімет ретінде жазу керек. Көптомды басылымның жалпы атауын оның барлық томдарында титулдық бетте немесе контртитулда береді. Жеке бір томның атауын оның жалпы атауы мен том санынан кейін немесе автордың аты-жөнінен соң орналастырады. Жеке томның атауы ретінде автордың өзі белгілеген бөлімдері де берілуі мүмкін. Тақырып астылық мәліметтер. Басылым атауының астында жазылатын мәліметтер титулдық бетті рәсімдеудегі маңызды бөлім болып табылады. Тақырып астылық мәліметтердің құрамына:

• басылым атауына түсіндірме ретіндегі жазбалар;

• басылымның мақсаты мен оқырман аудиториясы туралы;

• басылым түрі туралы мәлімет;

• басылымның оқу құралы, оқулық немесе ресми басылым екендігінің ресми бекітілгені туралы мәлімет;

• шығарылып жатқан басылымның жанры мен формасы туралы мәлімет;

•қосымшалар туралы мәлімет;

• жеке шығарылған қосымшада негізгі басылым туралы мәлімет;

• құрастырушылардың, өңдеушілердің, қайта айтып берушілердің аты-жөні;

• көптомдық басылым болса, онда томдардың саны туралы мәлімет;

• кіріспелер мен алғысөздердің авторлары, рецензенттердің аты-жөні;

•жауапты редактордың аты-жөні;

• редакциялық кеңес туралы мәлімет;

• суретші-безендірушінің аты-жөні;

• кітап томының, бөлімінің кезекті номері;

• тұпнұсқалық мәтін тілі мен аудармашының аты-жөні;

• қайта басылым мен өңдеу туралы мәлімет;

• тағы да басқа осы басылымға тән мәліметтер.

Тақырып астылық мәліметтерді титулдық бетке жазған кезде жоғарыда көрсетілген рет бойынша орналастыру керек.