10.Негізгі қорларды пайдалану көрсеткіштері.

Негізгі қорлар – айналыстан тыс активтерге салынған кәсіпорын мүлкінің бір түрі. Негізгі құралдар деп өнім өндіруде(қызмет көрсетуде) немесе ұйымның қажеттіліктері үшін 12 айдан артық пайдаланатын, қайта сатуға арналмаған және пайда алып келетін құралдарды айтамыз.Негізгі құралдарды тиімді пайдалану көрсеткіштері екі топқа бөлінеді: жалпылама және жеке.Негізгі құралдарды пайдаланудың жалпылама көрсеткіштеріне қор қайтарымы, қор ауқымы, еңбектің қормен жарақтануы және негізгі өндірістік қорлардың пайдалылығы (рентабельділігі) жатады.Қор қайтарымы негізгі құралдардың 1 теңгесіне шығарылатын өнімді көрсетіп, келесі формуламен анықталады: мұндағы Ф_қ.қ. – қор қайтарымы құны; В - белгілі бір жылдағы шығарылған өнім (тауарлық, жалпы), теңге; Ф_орт - негізгі өндірістік құралдардың орташа жылдық құны, теңге.Қор ауқымы қор қайтарымына кері көрсеткіш ретінде анықталады: ; Ф_ауқ-қор ауқымдығы;

Еңбектің қормен жарақтануы (Ф_е.ж.) негізгі құралдардың орташа жылдық құнының (Ф_орт) өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың орташа тізімдік санына (Ч_орт) қатынасы ретінде анықталады: Ч_орт – жұмысшылардың орт. тізімдік саны; Ф_е.ж.-еңбекті қормен жарақтанудың құны.

Негізгі өндірістік қорлардың пайдалылығы (Р) қорлардың 1 теңгесіне келетін пайда мөлшерін сипаттап, таза пайданың ( ) негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құнына ( ) қатынасы ретінде анықталады: . Р- негізгі өндірістік қорлардық пайдалылығы (рентабельділік); П-пайда.

Негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны келесі формуламен есептеледі:

Мұнд. Ф_баст - негізгі құралдардың жыл басындағы бастапқы (қалпына келтіру) құны, теңге;

Ф_енг –негізгі қорлардың енгізілген құны, теңге; Ф_і.ш.– істен шыққан негізгі қорлар құны, теңге; – негізгі құрал енгізілгеннен бастап, жыл аяғына дейінгі айлар саны; – берілген жылдағы негізгі қорлардың істен шыққаннан бастап жыл аяғына дейінгі айлар саны.

Негізгі құралдарды пайдаланудың жеке көрсеткіштеріне жабдықтарды экстенсивті, интенсивті, интегралды пайдалану, ауысымдылық коэффициенттері жатады.Жабдықты экстенсивті пайдалану коэффициенті (К_э) жабдықтың нақты жұмыс уақытының (ауысым, тәулік, ай, жыл) (t_н) сол кезеңдегі жоспарлы уақытына (t_ж) қатынасымен анықталады:

Жабдықты интенсивті пайдалану коэффициенті (К_и) жабдықтың өнімділігі (қуаты) бойынша қалай пайдаланатынын көрсетіп, уақыт бірлігіндегі нақты шығарылымның (В_н) сол уақыт кезеңіндегі өндірістік қуатына (М) қатынасы ретінде анықталады:

Жабдықты интегралды пайдалану коэффициенті ( ) жабдықтың уақытпен де, қуаты бойынша да пайдалануын сипаттайды: К_инт=К_э*К_и.

Жабдық жұмысының ауысымдылық коэффициенті (К_ауысым) жабдық өтеген станок-ауысымдардың жалпы санының ең көп ауысымда жұмыс істеген жабдықтардың жалпы санына қатынасымен анықталады: . мұндағы – сәйкесінше I, II, III ауысымдардарда жұмыс істейтін жабдықтар саны.

11.Айналым қорлары, құрамы мен құрылымы. Айналым құралдары – бұл өндіріс және өнімді дайындау процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етуде өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын құру және пайдалану үшін авансыланған қаражат жиынтығы. Айналым қаражаттарының негізгі қорлардан айырмашылығы сонда, ол тек бір кідірістік кезеңде ғана жұмыс жасайды және өзінің құнын толығымен жаңадан дайындаған өнімге береді. Сондықтан да оны айналым капиталы деп те атайды. Экономикалық әдебиетте өнеркәсіптік кәсіпорынның айналым құралдарын топтау қабылданған, осыған сәйкес олар келесідей бөлінеді:

1. айналым саласы бойынша:

а) өндірістік айналым қорлары (өндіріс саласы);

ә) айналыс қорлары (айналыс саласы);

2) айналым құралдарының элементтері бойынша:

а) өндірістік қорлар (шикізат, негізгі материалдар және жартылай фабрикаттар, көмекші материалдар, отын, ыдыс, жөндеудің қосымша бөлшектері, төмен құнды, тез тозатын заттар);

ә) аяқталмаған өндіріс және меншікті дайындалған жартылай фабрикаттар;

б) болашақ кезең шығындары;

в) дайын өнімдер (қоймадағы, жөнелтілген өнімдер);

г) ақшалай қаражаттар (банк шотындағы, кәсіпорын кассасындағы) және есептесудегі қаражаттар (дебиторлық қарыз және басқа да есеп айырысулар)

3) нормаланумен қамтылуы бойынша:

а) нормаланатын айналым құралдары (өндірістік қорлар, аяқталмаған өнімге шығындар, қоймадағы өнімдер);

ә) нормаланбайтын (жөнелтілген өнімдер, ақшалай қаражаттар және есеп айырысудағы қаражаттар);

4) құрылу көзі бойынша:

а) меншікті айналым қаражаттыры (пайда, тұрақты пассивтер);

ә) қарыз айналым қаражаттыры (кредиттер, ақшалай қаражаттар және есеп айырысудағы қаражаттар). Кәсіпорынның айналым құралдарының құрамы келесідей: Болашақ кезең шығындары – бұл жаға өнімді меңгеруге және дайындауға кететін шығындарды қосқанда ағымдағы кезеңде өндірілетін, бірақ болашақ кезең өнімі болып табылатын айналым қорларының заттық емес элементі. Аяқталмаған өндіріс және меншікті дайындаған жартылайфабрикаттар – бұл өндірістік процесіне енетін еңбек заты. Оларға құрастыру мен өндіру процесінде материалдар, сонымен қатар, меншікті дайындалған жартылайфабрикаттар жатады. Өндірістік қорлар – бұл өндірістік процесс кезінде шығарылуға дайындалған еңбек заты. Оларға шикізат, негізгі және көмекші материалдар, жартылайфабрикаттар, отын, ыдыс, жөндеудің қосымша бөлшектері, тез тарататын заттар жатады. Айналым құралдарының құрылымы кәсіпорынның қызмет ету тиімділігін сипаттайды сондықтан оны білу және талдаудың мәні зор. Айналым құралдарының құрылымы келесі себептерге байланысты үнемі өзгеріп отырады: 1. Өндірістік үдерісті ұйымдастыру ерекшелігі; 2. Жабдықтау және өнім өткізу шаралары; 3. Өндіріс шығындарының құрылымы; 4. Жабдықтаушылар мен тұтынушылардың орналасқан орны; 5. Кәсіпорын ерекшелігі; 6. Дайын өнім сапасы; 7. Шоғырландыру, мамандану, кооперациялау деңгейі; 8. Ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету.