12//C// қазақстан климаты

Қазақстан климаты шұғыл континентті құрғақ келеді, сондықтан өзен торы, әсіресе орталық бөлігінде аз.

Еліміздің ірі өзендері Ертіс, Жайық, Іле, Сырдария, Тобыл, Есіл бүкіл жыл бойына мол су деңгейлерін сақтайды. Басты көл айдындары – Балқаш, Алакөл, Зайсан, Теңіз, Сілеті. Қазақстан көлдерінің гидрологиялық ерекшелігі – деңгейлерінің маусымдық және жылдық ауытқу мөлшерінің өте жоғары болуы. Шағын көлдер қуаң жылдары түгелдей тартылып, құрғап қалады.

Орта ендіктерде орналасуына байланысты Қазақстанда қоңыржай белдеудің табиғат зоналары таралған.

Қиыр солтүстігінде орманды – дала зонасы қалыптасқан; бұл оңтүстікке қарай далаға, шөлейтке және шөлге ауысады.

Қазақстанның шығыс және оңтүстік-шығыс бөліктерінде биік таулы аймақтар алып жатыр. Бұл өңірлердегі тау массивтері жер асты су қорына бастау беретін ылғалдың қуатты конденсаторы болып есептелінеді.

Қазақстан жер аумағының 3,3 бөлігін орман алып жатыр. Ормандарда негізінен жапырақты және қылқан жапырақты ағаш алқабы басым өседі.

К ним относятся: большая амплитуда между зимними и летними температурами, сухость (құрғақтық) воздуха, незначительное количество атмосферных осадков атмосфера дымқылы на большей части республики, продолжительная суровая зима и короткое лето на севере и короткая зима и продолжительное жаркое лето на юге. Географическое положение Казахстана в широтном отношении соответствует странам Средиземноморья жерорта теңіз, имеющим влажный субтропический климат, и странам центральной Европы, отличающимся умеренно континентальным климатом. Так как Казахстан расположен в центре огромного материка Евразия, на значительном удалении (қашықтау) (на тысячи киометров) от океанов и морей, то их смягчающее влияние на климат незначительно. Астана — самая холодная столица мира после Улан-Батора

13//C// қазақстанның экологиясы

Табиғат – күрделі де жұмбақ құбылыс. Адамзат әлі табиғат қырларын толық ашып біткен жоқ. Жер табиғатының да небір ашылмай жатқан құбылыстары өте көп.

Қазіргі кезде адамдарды да, ғалымдарды да жер табиғатын таза ұстау, оны күту, аялау мәселелері үшін күресуде. Адамның шаруашылық әрекеті табиғаттың өзгеруіне әсер ететін ерекше фактор. Адам еңбек пен ақыл ойдың арқасында қоршаған ортаға бейімделумен қатар, оны өзгертеді де. Сондықтан табиғатты өзгерту барысында адамзат оның кейінгі зардаптарын(страдания) да ескеруі қажет.

Табиғатты тиімді пайдалану, көркейту және қорғау кешенді түрде қарастырылуы қажет. Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаларын есепке ала отырып Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігі проблемалары және қоршаған ортасының жағдайына ғаламдық, ұлттық және жергілікті деңгейде қаралуын қарастырады.

Ғаламдық экологиялық проблемаларға климаттың өзгеруі, озон қабатының бұзылуы, биоәртүрліліктің азаюы, шөлейттену және жердің құлдырауы (деградация) жатады.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында екі аумақ — Арал өңірі мен Семей ядролық полигоны ресми түрде экологиялық апат аумағы болып жарияланып отыр. 456№№салдар әлі көрінеді

выброс вредных веществ в атмосферу → зарарлы заттектердің атмосфераға шығарылуы

кебу

Жер адамзат үйі. Оны күтіп аялауымыз керек.

14// В ОБЩЕМ КОРОЧЕ КУЛАМЕНГЕР Баяғада бір Құламенгер деген батыр өзі аңшы жігіт болыпты. Оның өзіне лайықты сұлу әйел болады. Сол елдегі хан әр жерден сұлу әйел іздеп сұрау салады екен. Бір күні ханға кемпір келеді."Сізге мен бір лайықты адам табайын,менің үйімде бір тазша балам бар, соған қызынды берсең"-дейді кемпір. Хан бұған келісіп: -Енді маған лайықты сұлу қыз ізде!-дейді Куламергеннің әйелі бір күні дариянның жағасына барып басын жуып отырғанда бір алтын шашы суға ағып кетеді. Бул шашты кемпір ханға әкеледі.  -Бұл кімнің шашы? Не де болса осы әйел менің әйелім болсын-дейді хан. "Бул Куламергеннің әйелінің шашы"-дейді кемпір. "Олай болса әйелді мұнда әкеліндер"-дейді хан. Бұл кезде Куламенгер аңға кеткен болатын. Ханның әскерлері келіп, әйелені байлап алып кетеді. Куламергеннің бір ер баласы және қыз баласы болады. Олар үйде қалады. Куламерген аңнан келген сон осындай жағдай болып еді. Енді Куламерген ханның үйіне келіп: "Уй салып бер әйеелемді қайыр әйтпесе бәрінді қырамын". Куламергенді хан байлап тастайды. Куламергеннің әйелі хан қасында жатады.Үйге қызы келеді." Ана қылышты алып бер, менәі қол-аяғымды шеш"-дейді. Бұған қызы жауап бермей қашады. Соның артынан баласы келеді. Бұған да:"Ана қылышты алып бер, менәі қол-аяғымды шеш"-дейді.Бала үндемей барып ханның басындағы қылышты алып, әкесінің баулаған арқандарын қиып-қиып тастайды. Куламерген ханды және оның әскерлерің қырады. Куламерген үйіне түседі. Куламергеннің сонына кемпір түседі. Кул-н әке-шешесінен ақылын сурайды. Әкесі: "Сен атыңмен қашып кет, егер кемпір сені қуып жететін болса, онда сен сол көзінен ат, әйтпесе қуламайды, осыны орында." Кул-н кашып кетеді. Кемпір желмаямен талай жерді босқа кезеді. Ақырында Кул-ннің сонынан қуып жетеді. Кемпір алады да Кул-нді атады. Бірақ оғы тимейді. Сосын Кул-н алады да кемпірді әкесінің айткандай кемпірдің сол көзінен атады. Кемпір құлап өліп кетеді. Кул-н кызыкты дәурен сүреді (господиии неужели я это напечатала)

15//a// ҚАЗАҚСТАННЫҢ «ҚЫЗЫЛ КІТАБЫ»

Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы – республика территориясында кездесетін сирек, саны азайып немесе жойылып кету қаупі бар жануарлар мен өсімдіктер түрлері туралы оларды ғылыми зерттеу, қорғау, қалпына келтіру және тиімді пайдалану туралы толық мәліметтер бар – негізгі құжат. “Қазақстанның Қызыл кітабы” – Қазақстан Республикасы аумағында жойылып кету қаупі төнген және сирек кездесетін жануарлар мен өсімдіктердің сипаттамасы берілген арнайы басылым. 1978 жылдан шығарыла бастады. Оның омыртқалы жануарларға арналған бірінші бөлімі жеке кітап болып 1978 ж. жарық көрді. “Қазақстанның Қызыл кітабының” екінші бөлімі 1981 ж. өсімдіктерге арналып шығарылды.

Бұл кітапқа омыртқалы жануарлардың 87 түрі мен түршелері, оның ішінде: сүтқоректілер – 37, құстар – 43, бауырымен жорғалаушылар – 8, қосмекенділер – 1 және балықтардың 4 түрі тіркелді.

Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына тіркелген жануарлар мен өсімдіктер түрлері еліміздің барлық территориясында ерекше қорғауды қажет етеді; бұл түрлерді ұстауға (жинауға) қатаң тыйым салынған.

“Қазақстанның Қызыл кітабының” үшінші басылымы қайта өңделіп, әрі толықтырылып, қазақ тілінде шықты. Бұл үшінші басылымның бірінші томы “Жануарлар”, оның бірінші бөлімі “Омыртқалылар” деп аталды. Онда омыртқалы жануарлардың 125 түрі мен түр тармағы туралы деректер берілген.“Қазақстанның Қызыл кітабының” үшінші басылымында тіркелген жануарлар түрлері 5 категория бойынша:

1-категория – жойылып бара жатқан;

2-категория – саны жылдан-жылға күрт азайып бара жатқан;

3-категория – сирек кездесетін;

4- категория – ғылыми тұрғыдан толық зерттелмеген;

5-категория – қалпына келтірілген түрлер деп берілген.

16//c//ӨСІМДІКТЕРДІҢ ТІРШІЛІК ФОРМАЛАРЫ

Адамзат дамуының алғашқы дәурінде адамның негізгі қорегі өсімдік болды. Ертедегі египеттіктерге алоэ, қараған, зығыр, лотос, жалбыз, тал, арша, т.б. өсімдіктердің емдік, шипалық қасиеттерінің болғанын жазба деректер дәлелдейді. Бұдан 4 мың жыл бұрын үндістандықтар 760 дәрілік өсімдікті пайдалана білген. Қытайда дәрілік өсімдіктер жөнінде алғашқы кітап бұдан 5 мың жыл бұрын жазылған.

Орта ғасыр ғалымы Парацельс ерте заманнан келе жатқан ілім бойынша «емдік өсімдіктің пішіні, түсі, дәмі мен иісі аурудың сипатына сай келуі тиіс» дейді.

Қазақ халқының емшілік салтында шипалы өсімдіктерді пайдалану ежелден бар дәстүр. Халық емшілері бұл жөнінде көптеген тәжірибелер жинаған. Мысалы, қазақтардың қылшадан дәрі жасауына сүйеніп, 1924 жылы П.С. Моссагетов Қазақстанда өсетін қырықбуын қылшасының шипалы қасиетін ашқан. Қазақстанда өсетін тағы да бір шипалы шөп – мақсыр, немесе марал тамыр (рапотник). Кейінгі жылдары дәрілік өсімдіктер қатарынан жусан, мыңжапырақ (тысячелистник)-биіктігі 30-70 см-дей көп жылдық шөптесін өсімдік. Халық медицинасында дәрілік өсімдіктердің ішінде женьшень сияқты адам организміне әл, күш беретін дәрілік өсімдіктер жиі кездеседі.