22) Рим Республикасы:

ə) Республика кезеңіндегі Рим

Римдегі республика кезеңі 500 жылға созылды (б.э.д.509-27ж.ж.). Римнің даму тарихын екі кезеңге бөлуге болады: республиканың қалыптасу жəне нығаю кезеңі (б.э.д. VI-IV ғ.) жəне римдік құл иеленушілік мемлекеттің гүлдену жəне құлдырау кезеңі, оның орнына монархиялық басқару нысанының келуі(б.э.д. III-I ғ.ғ.).

Қоғамдық құрылым. Өзінің таптық табиғаты бойынша римдік қоғам мен мемлекет құлиеленушілік болған, алайда құлдарды қанау монархия кезеңіндегі сияқты дəрежеге жеткен жоқ, сол себепті құлдық патриархалдық сипатта болған.Еркін халықтың негізгі бөлігі болып патрицийлер мен плейбейлер қала берген, олардың арасында өзара күрес өрши түскен. Плейбейлер патрицийлер мен саяси жəне азаматтық

құқықтары бойынша тең болуға ұмтылған, осы жағдай Рим республикасының құлауының негізгі себебі болған.

Мемлекеттік құрылым. Рим республикасында орталық органдар — халық жиналыстары болған, олар центуриаттық,трибуттық жəне куриаттық комициялар түрінде ұйымдастырылған. Сонымен қатар, сенат пен магистратуралардың да мемлекетті басқарудағы орны ерекше болған.Центуриаттық комициялар халық жиналыстарының негізгі түрі болып табылады, олар заң жобаларын қабылдап, жоғарғы магистрат — консулдардың, преторлар мен цензорлардың сайлауын жүзеге асырды, сот билігіне ие болды. Трибуттық комициялар екі нысанды қызмет етті: патрицийлер мен плебейлер үшін жалпы жиналыс (олардың қаулылары “популисцит” деп аталды) жəне арнайы плебейлік жиналыстар (олардың қаулылары “плебисцит” деп аталды). Куриаттық комициялар тек рулық құрылымының қолдағы ретінде ғана сақталады жəне уақыт өте келе бұрынғы 30 курияның өкілдері болып табылған

30 ликторлың жиналысымен ауыстырылды.Сенат формальды түрде магистраттардың жанындағы кеңесуші орган ретінде саналған, алайда өте үлкен маңызға ие болған. Сенат халық жиналысы қабылданған заңдары бекітетін жəне қаржыларды басқарған. Сенаттың шешімдері “сенатус-консульт” деп аталған.Магистратуралардың жүйесіне Рим мемлекетінің өкілі болуға жəне оның атынан сот өндірісі мен басқару саласында мемлекеттік əрекеттерді жүзеге асыруға өкілетті лауазымды тұлғалар кіретін. Магистратуралардың қызметі мен оны ұйымдастырудың келесі қағидалары болған:

— сайланбалылық (магистраттарды сайлау халық жиналыс-

тарында жүзеге асатын);

— алқалық (бір лауазымға бірнеше магистрат сайланатын,олардың əрқайсысы толық билікті иелене отырып, өздеріне қарасты мəселелерді шешкен);

— жауаптылық (диктатор, цензор мен плебейлік трибундардан басқа магистраттар өз лауазымының мерзімі біткенде халық жиналысының сатына тартыла алатын);

— мерзімділік (барлық магистрлер 1 жыл мерзімге, ал цензорлық 5 жылға сайланатын);

— ақысыздық (магистраттар өз жұмысы үшін жалақы алмайтын).

Магистратуралар ординарлық жəне экстраординарлық болып бөлінеді. Ординарлық магистратуралардың басында екі консул тұратын. Ординарлық магистратуралардың құрамында

келесі лауазымдар болған:

Преторлар — консулдардың көмекшілері, цензорлар— Рим азаматтарын триболарға, разрядтарға жəне центурияларға бөлу мақсатында ценздерді орнықтыратын, эдилдер — полициялық

міндеттерді жүзеге асырған, квесторлар — консулдардың арнайы мамандануы жоқ көмекшілері, плебейлік трибуналар

— плебейлердің мүдделерін қозғаушылар жəне төменгі магистраттар — қылмыстарды тергеумен айналысқан.Не соғыспен, не топтық күрестің өршуімен байланысты қандай да бір төтенше қиындықтар уақытында сенат консулға алты айдан аспайтын мерзімге диктаторды тағайындау туралы тапсырма беретін. Диктатор тағайындалған соң барлық ординарлық магистратуралар экстраординарлық магистратураларға айналып, диктатордың өкілеттіктері мерзімінде толығымен оған бағынатын. Бұл кездегі диктатордың билігі шексіз болатын.

Рим əскері. Əскери қызметті бес разрядқа енген барлық азаматтар өтейтін. Оған тек толыққұқылы, кем дегенде 11000асс мүліктік цензге ие азаматтар жіберілетін, əскерлер өздерінің мүліктік цензіне сəйкес əскердің əртүрлі түрлеріне бөлінетін. Əскерді консулдар цензорлардың құрастырған тізімде-

рінің негізінде жинақтайтын. Соғыс əрекеттері аяқталған соң əскер таратылатын.

Жергілікті басқару. Римнің жауап алған Италиядан тыс жерлері, провинциялардың барлығын Римнен тағайындалатын,бұрын консул мен претор болып табылған магистраттар басқаратын. Олардың жергілікті жерлердегі билігі шексіз болатын.