51,52)Хvіі ғасырдағы англия

Парламент екіпалаталы болды: жоғарғы палата (лордтар палатасы), өз орнын мұрагерлік бойынша, немесе лауазымы бойынша, немесе патшаның тағайындауы бойынша иеленген тұлғалардан құралды; төменгі палата (қауымдар палатасы),сайлау құқығының негізінде құрылды.1710 жылы арнайы заң қабылданды, оған сəйкес, жылыжымайтын мүліктен селолық жерлерде 500 фунт стерлинг,қалалық жерлерде 300 фунт стерлинг табыс табатын тұлғалар ғана парламентке сайлана алатын. 1707 жылы патшаның вето құқығы тоқтатылды, сөйтіп, заң шығару билігі толығымен парламентке тиесілі болды. 1716 жылы парламенттің төменгі палатасының өкілеттіктерінің мерзімін 3 жылдан 7 жылға

ұзартқан заң қабылданды. Осы кезде министрлер кабинеті мемлекеттік құрылымда ерекше орынды иеленген орган құрылды, себебі, бұл орган патшаның атқарушылық билігін

шектейтін болды.Патшаның министрлер кабинетіне əсер етуін əлсіреткен

маңызды ереже болып патшаның жоғарғы мемлекеттік лауазымды тұлғаларды тағайындау жəне қызметінен босату құқығын шектеу табылды, бұл парламент пен саяси партиялардың күшеюіне алып келді. Патша парламенттік көпшіліктің көзқарасымен санасуға мəжбүр болды. Мысалы, 1727жылы ІІ Георг 1721-1742 ж.ж. премьер-министрді қызметінен босатты, алайда, бұл əрекетті парламент қолдамаған соң оны қайтадан билікке шақыруға мəжбүр болды.Патшаның министрлер кабинетіне қатысты билігінің əлсіреуімен қатар парламент тарапынан бақылау күшейе түсті.ХVІІІ ғасырдың ортасында мынадай маңызды қағида қалыптасты: министлер кабинеті парламенттен қолдау тапқанда ғана билік басында болатын. Құрамына парламенттік көпшіліктің (партияның) бетке ұстарлары кірген кабинетке парламент тарапынан қолдау қамтамасыз етілетін. Осылай, кабинет партиялық негізде құрылатын болған. Үкіметтің құрамына кірген парламенттегі партияның лидерлері қауымдар палатасының алдында ұжымдық түрде жауапкершілікте болатын. “Жауапкершілікті үкімет” — ХVІІІ ғасырдың соңындағы Англияның u1087 парламенттік жүйесінің айрықша белгісі болған.

53)Хіх ғасырдың басындағы англия

Ірі өндірістердің күшеюімен бірге өнеркəсіптің жылдам өсуі жүзеге асты. Қалада өнеркəсіптік буржуазия мен пролетарийлер табы, ал ауылда үш тап — лэндлордтар ( жер иеленушілер), жалға алушылар (арендаторлар) жəне батырақтар қалыптасты.ХІХ ғасырдың басында екі саяси партия үстемдік құрды:тори — консервативтік тарихи əдет-ғұрыптардың көрінісі ретіндегі помещиктер мен қаржылық буржуазия, виги — өнеркəсіптік буржуазия. ХVІІІ ғасырдың ауқымында аталған екі партия билік басында кезектесіп отырды. “Ұлы революциядан”бастап ХVІІІ ғасырдың ортасына дейін парламаентте виги ерекше орынды иеленді. 1783 жылы тори қауымдар палатасының көп бөлігін құрады жəне 1830 жылға дейін билік құрды.Саяси жүйенің ең маңызды элементі болып парламент табылды, феодалдық өкілдік — қауымдар палатасы ерекше рөлді иеленді. Сайлаудың ескі жүйесі аристократия мен буржуазияны орнықтырды, алайда қоғамның жаңа күштерінің талаптарын қанағаттандыра алмады. Бұл сайлау реформасы үшін күреске алып келді. Ұсақ буржуазия мен жұмысшылар саяси құрлымды демократияландыруды жəне жалпы сайлау құқығын енгізуді талап етті. Саяси күрес 1830 жылы өрши

түсті, оған белгілі бір дəрежеде Франциядағы Шілде революциясы əсер етті.1830 жылғы парламенттік сайлаулар реформаны жақтаушылардың жеңісін алып келді.1831 жылы қауымдар палатасы Грейдің виг үкіметі енгізген “Реформа туралы билльді” қабылдады. 1832 жылы лордтар палатасы жеңілуге жəне “Реформа туралы билльді” бекітуге мəжбүр болды.1832 жылғы сайлау реформасы 21 жасқа толған, салық беретін жылжымайтын мүлкі бар барлық ер адамдарға сайлау құқығын берді. Реформаның нəтижесінде сайлаушылардың саны 652 мыңға өсті. Алайда, жұмысшылыр мен ұсақ буржуазияда сайлау құқығы болмады. 1832 жылғы сайлау реформасының маңызды саласы болып саяси партиялардың өзгеруі табылды. Тори консерваторлар партиясына, виги либералдар партиясына айналды.Мемлекеттік бақарудың жүйесі толығымен өзгерді. Мысалы, қаржы минстрлігінде бірқатар лауазымдар жойылды.

Чартистік қозғалыс. 1832 жылғы реформа Ұлыбританияның жұмысшыларын қанағаттандырмады, ал 1836-1838 жылдардағы экономикадағы қиындықтар жұмысшы саяси қозғалысы — чартизмнің пайда болуына себепкер болды.1836 жылы Лондонда жұмысшылар асссоциациясы құрылды, ол келесі талаптарды қойды:

1) 21 жасқа толған жəне өз приходында 6 айдан кем емес уақыт тұрған ер адамдарға жалпы сайлау құқығын;

2) Парламентке депутаттыққа үміткерлер үшін мүліктік цензді алып тастау;

3) сайлау округтерін теңестіру;

4) парламентте жыл сайын сайлаулар өткізу;

5) депутаттардың еңбегіне ақы төлеу;

6) құпия дауыс беру.

Чартистер бұл талаптарды халық хартиясы туралы петиция (чартер) түрінде 1838 жылы парламентке ұсынды. Қауымдар палатасы петициядан бас тартып, қозғалыстың қатысушыларына қатысты қуғын-сүргінді ұйымдастырды. 1842 жылы чартистер парламентке екінші петицияны ұсынды, бұл петицияға жоғарыда аталған алты талаптың негізінде 3 млн. 300мың адам қол қойды. 1848 жылғы 10 сəуірде жəне сол жылдың шілдесінде чартистер парламентке халық партиясы туралы петицияны ұсынудың тағы да екі талпынысын жасады, алайда,парламент олардан бас тартып, чартистерге қарсы қуғын-

сүргінді бастады.Чартизмнің жеңілуімен Англиядағы жұмысшы қозғалысы таза экономикалық бағытты иеленді. Білікті жұмысшылардың кəсіптік одақтары — тред-юнион құрылды, олар жұмысшы-

сайлаушылардың санының өсуі өздерінің қауамдар палатасына əсерін күшейтеді деп үміттенді. Екі партия да, жұмысшы қозғалысының кең таралуын негізге ала отырып, реформалар жасауға көшті. Б.Дизраэлидің консервативтік кабинеті 1867 жылы келесі реформаларды жүзеге асырды: депутаттық орындар “шіріген жерлерге” (парламентте көп орынды иеленген,халык саны аз, алайда аумағы үлкен графтықтар) емес, өнер-кəсіптік қалалар мен графтықтарға қатысты бөлінетін болды.Салық төлеушілер үшін мүліктік ценз қала тұрғындары үшін 10 фунт стерлингке, графтықтарда: жер иеленушілер үшін 5

фунт стерлингке, жалға алушылар үшін 12 фунт стерлингке азайды. Осылай сайлау тізімдері ұсақ буржуазияның, жұмысшылардың жəне қолөнершілердің есебінен өсті. Сайлаушылардың саны миллионнан асып кетті. Алайда, ер адамдардың 2\3-і жəне əйелдер бұрынғыша сайлау құқығын иеленбеді.