46,47). Үндістанның мемлекеті мен құқығы:

Үндістанның мемлекеті жəне құқығы тарихының кезеңдері:

1 кезең — Солтүстік Үндістан (V-VІ-ХІІ ғ.ғ.) мен Оңтүстік Үндістандағы (VІ-VІІ-ХІV ғ.ғ.) ертефеодалдық қатынастар кезеңі. Ірі империялар — Гупта империясы (ІV-V ғ.ғ.) мен Харши империясы (VІІ ғ.) бірқатар ұсақ феодалдық князьдықтарға бөлінді;

2 кезең — дамыған феодализм кезеңі (ХІІІ ғ.-ХVІ ғ. Бірінші жартысы), бұл кезде Үндістанда ірі феодалдық мемлекеттер қалыптаса бастады: алдымен Дели сұлтандығы (ХІІІ ғ.), содан кейін Ұлы Монғолдар империясы (ХVІ ғ. басы);

3 кезең — кейінгі феодализм кезеңі (ХVІ-ХVІІІ ғ.ғ.).VІ-ХVІІ ғасырларда Үндістан көптеген мемлекеттердің —княздықтардың жиынтығы түрінде болған, бұл мемлекеттер өзара экономикалық тұрғыдан байланысы жоқ болатын, тек соғыс кездерінде ғана ірі князьдықтардың (Харши империясы мен Гупта империясы) маңында бірігетін. Бұл кезеңдегі үнді мемлекеттері монархиялық басқару нысанында болған, оларды махараджа — басты князь басқарған. Махараджаға кеңесшілері

— монтри паришад көмектесетін. Мемлекеттік аппарата маңызды орынды əскерилер мен салық жинаушылар иеленетін болған.

Гупта жəне Харши империялары провинцияларға (деша,бухти) бөлінген еді, оларды шекаралық облыстардың басшылары (гонтри) мен патша өкілдері (упарика) басқаратын. Провинциялар округтарға (вишая) бөлінген. Ең төменгі аумақтық бірлік болып селолық қауым табылған, оның басында староста

— граминк тұрған.Бұл кезеңде де, кейінгі кезеңдерде де Үндістанда касталық жүйе (варналар) сақталып қалған болатын, олардың ішінде ең жоғарғысы брахмандар, ал төменгісі құлдар болатын. ХІІ ғасырдың екінші жартысында ауған сұлтандарының жаулап алу жорықтары басталды. Екі онжылдық барысында

Гуридтер династиясының сұлтандары бүкіл Солтүстік Үндістан аумағында үстемдік орнатты. Жаулап алынған жерлер алдымен Гуридтер державасының мемлекеттік жерлерінің құрамына енсе, ХVІІІ ғасырдан бастап u1044 Дели сұлтандығы деп аталған дербес мемлекет болып бөлініп шықты. 1229 жылы

Дели сұлтандығын бағдат халифі тəуелсіз мемлекет ретінде таныды. Дели сұлтандығындағы барлық мемлекеттік жерлер екі санатқа бөлінді: халиса, бұларды мемлекеттің салық саласындағы шенеуніктері басқарды, жəне икта, бұларды феодалдар — иктадарлар иеленген. Феодалдық жеке меншіктің де бірнеше нысандары болған: вакуф — мешіттердің, медреселердің, улемдердің жəне шейхтердің меншігі; мильк — əскери ақсүйектердің, саудагерлердің, ірі шенеуніктердің меншігі.Империяның саяси өмірі мен басқаруының орталығы болып сұлтан сарайы табылған. Сарайдағы басты шенеунік болып вакил-и-дар — сарай басшысы табылған, ол сұлтанның отбасының, жақындарының жəне құлдарының жағдайын қадағалап отырған. Сарайда оған тең лауазымды əмір-хаюб — салтанатты іс-шараларын жүргізуші иеленген. Сарайды қамтамасыз етуді карханахтар жүзеге асырған. Дели сұлтандығында екі басты ведомство болған: қаржылық жəне əскери. Қаржыларды реттеуді сұлтанның басты министрі

— уəзірдің ведомствосы жүзеге асырған, ол диуан-ивазират деп аталған. Əскери ведомствоны арид-и-мамалик басқарған.Диуан-и-инша арнайы ведомствосы сұлтанның хат-хабарларын алып-жөнелтумен, диуан-и-расалат ведомствосы діни істермен,диуан-и-кази сот істерімен айналысатын.

Дели сұлтандығы 23 провинцияға бөлінген болатын. Ірі провинциялар облыстарға — шикаларға, ал облыстар аудандарға — паргандарға бөлінген, паргандар бірнеше ауылдардан

құралатын. Провинциялардағы билік орталық əкімшіліктегіге ұқсас болып келетін.

ХVІ ғасырда Солтүстік Үндістанды Ферғананың бұрынғы билеушісі Бабыр жаулап алады, ол 1526 жылы Ұлы Монғолдар династиясының негізін қалады. Монғолдар барлық жаулап алған жерлерін халисе қорына өткізіп отырған. Тек падишах қана жерді феодалдарға шартты əскери ұсыну — джагир

нысанында бере алатын. Жеке жер иелену сюргаль (мұсылман басшылары шейхтарға, дінді уағыздаушыларға беретін жерлер