39) Ортағасырлық Ағылшын Құқығы:

Ағылшын құқығына сипаттама. Ағылшын құқығының қайнар көздері - әдет-ғұрыптар болып табылады. Әдет-ғұрып құқығының жазбаша қайнар көздері мыналар: Эттльберттің шындығы /600 жыл/; Инэнің шындығы /690 жыл/; Альфредтің шындығы /871-901 жж/; Кнут заңы /1017 жыл/.

І Вильгельмнің тұсында әдет-ғұрып нормалары 1 жүйеге жинақталып, "жалпы құқық" деп атала бастады. Жалпы құқықтың негізіне әсер тигізген қайнар көздерге англосакстардың әдеттері, нормандардың әдет-ғұрыптары, король соттарының ең маңызды шешімдері, халықаралық сауда, жол жобалары, көпес соттарында қолданылатын әдеттер мен шіркеудің нормалары жатады. Жеке меншік құқында ең бірінші орында жердің жеке меншігі тұратын. Жеке меншіктің мынадай түрлері болды: шарттар, мұрагерлік, сыйлық, иеліктің ескелігі. Міндеттемелердің 2 түрі болды: шарттан туындайтын және зиян келтіруден туындайтын міндеттемелер.

Қылмыстардың жіктелуі: мемлекетке опасыздық, ауыр қылмыстар /фелония/ және уақ қылмыстар /миедиминор/.

Некелік қарым-қатынастарды шіркеу бекітетін. Бірақ, жұбайлардың мүліктік қатынастарын жалпы құқық бекітетін.

Процессуалдық құқықта 2 жақта тең болатын. Талапкер істі қозғайтын, өзі айыптаушы болып, айыпкердің кінәсін өзі дәлелдейтін. Сот талас түрінде өтетін.

Сот процесінің мынадай кезеңдерге бөлінгенін айта кеткеніміз жөн: алдымен қылмыс туралы білетін адамның тарапынан айыптау басталады, кейін ол айтқан фактілер тексеріледі, қылмыскер бұзған норма мәлімделеді, содан кейін барып жаза кесіледі. Осы процесс өркениетті елдің талаптарына сай оның әрбір кезеңі бөлек және түрлі адамдар арқылы орындалады. Сол үшін де қоғам дайындығы мол адамдарды әрбір кезеңге бөліп пайдаланса, процесс өте сапалы, демократияға лайық, өркениетті стандарттарға сәйкес келеді. Бірақ, бұлай болу үшін көп уақыт керек.

Қылмыстық соттар. Қылмыстық істер графтіктерде қаралатын. Жылына 3 рет көшпелі сот келіп, ант берушілердің көмегімен қылмсытық істерді қарайды, түрмеден қылмыскерді босатады. Қылмыскерлер жауапкершіліктен бас тарту үшін, қылмыс істеген графтіктерден басқа графтіктерге қашып, жазадан жалтаратын. Қылмыстардың бәрі таққа қарсы істелді деп талқыланады, сондықтан қылмыстық қарым-қатынастардың 2 жағында король мен қылмыскер болатын. Қылмыстарға ескілік қолданбайтын. Айыпталған адам өзіне-өзі қарсы дәлелдей алмайды.

Азаматтық сот. Бұл сот жеке адамдардың арасындағы таластарды қарайды. Бұл істерді алдын-ала тергеу жүргізілмесе де, қарауға болады. Екі жақ бір-бірімен келісіп, бейбіт әдіспен істі шешетін жағдай туса, сот оған қарсылық білдірмейді. Талапкер мен жауапкер адамдар сотқа бірдей жауап бере алады. Сот салығын жеңілген жақ төлейді.

40) Араб халифаты мен мұсылмандық құқық:

 Араб халифатының тарихын шартты түрде 3 кезеңге бөліп қарауға болады:

1) Мұхаммет және оның 4 халифінің басқаруы. Мұхаммет (570-632 жылдар шамасы) ; 4 халиф Абу-Бекр (632-634 ж.), Омар (634-644 ж.), Осман (644-656 ж.), Али (656-661 ж.);

2)  Омейядо әулетінің басқаруы (661-750 ж);

3)  Аббасид әулетінің басқаруы (750-1258 ж.).

VІІ ғасырларда араб тайпаларында рутайпалық қатынастар ыдырай бастады. Араб тайпаларының негізгі көпшілігі – мал өсіруші (бағушы) – көшпенділер (бедуиндер) және оазис және қалада тұратын жер өңдеушілерінің біраз бөлігі болды. Осы уақыттан бастап мүліктік теңсіздік пайда болды, ол әлеуметтік теңсіздікке алып келді. Билік басында шейх (тайпа басшысы) және саид (тайпа ақсүйектері) тұрды. Олар өздеріне оазистік шұрайлы жерлері мен малдың көп бөлігін иемденді. Біріңғай араб мемлекеттерін құру әртүрлі   насихаттаушылардың қызметіне әкелді. Олардың ішінде ең танымалы құдай Мұхаммет-ислам діндерінің негізін салушы. Мұхаммет барлық арабтарда бір дінге және біріңғай теркратиялық мемлекетке бірігуіне шақырды. Оның басында «алланың жердегі елшісі» - құдай тұрады деді.

VІІ ғ. ортасына Аравия бір ислам мемлекеті  халифатқа бірігуі аяқталды. Омейяд басқарған жылдары халифат өзінің гүлдену шегіне жетіп, көптеген елдер жаулар алынып, имламдандырылды.

640 жылы арабтар Сирияны, Палестинаны, Египетті, ал 649 жылы Бүкіл Солтүстік Африканы жаулап алды. 651 жылы Иранды, 658 жылы Арменияны, Грузияның бір бөлігін, әзірбайжанды жаулап алды, сөйтіп Кавказдан кейін Хазар жерлеріне де жетті. 715 жылы Хорезм мен бүкіл Мәуеренахр жаулап алынды, 751 жылы Орта Азияны өзіне қаратты. 712 жылы Үндістанға еніп, Синдты жаулап алды, сонан соң 711 жылы Испанияны өзіне қаратты. Жаулап алынған сонау кең территорияларда халықаралық тіл араб тілі болды. Ислам құқығы – шариат барлық жерлерге енгізілді. Ислам бүкіл халифат территорияларында үстем дін болды.

 

Халифаттың мемлекеттік құрылысы

 

Мемлекеттік билік орталықтанған болды. Мемлекет басында халиф тұрды. Ол жоғарғы рухани (имамат) және светтік (эмират) билікті жүзеге асырды. Мемлекет басқарудың органдары диван (ведомство) болды:

1) диван - ал- джунд – қарулану және жерді қамсыздандыру жөніндегі ведомство;

2) диван – ал – харадж – қаржы-салық ведомствосы;

3) диван – ал – барид – жол және почта жөніндегі ведомство.

Жоғарғы шенеунік тек қана Халиф алдында жаупты визирь болды. Провинцияларда эмир басқарды. Барлық империялар сияқты халифатта жеке мемлекеттерге бөлінуі негізінен болды. Оған себеп Халифаттың тұрғыылқты халықтарының көтерілісі Жергілікті наместниктер – эмираттар өздерін дербес басшымыз деп жариялады. Бұндай оқиғалар Хорасандағы Тахирид (Иран облысы), Орта Азияда – Соманид, Египетте – Тулунид, Арменияда және Грузияда – багратид, Иранда Буидте болды.

Х ғасырдың басында Аббасидтың қолында тек Ирак және Батыс Иран қалды. Орталығы Бағдат қаласы еді. Нәтижесінде Аббасид халифатының қолында еш саяси билік қалмай, олар тек қана рухани басшылықты жүзеге асырды.

 Құран — діни-моральдық ережелерден құралған, мұсылмандардың басты қасиетті кітабы;

Сүннет — Мұхаммед пайғамбардың өмірі мен жүріс тұрысы туралы хадистердің (аңыздардың) жиынтығы, мұнда отбасылық-мұрагерлік жəне сот құқығының ережелері көрініс

тапқан, ол белгілі бір дəрежеде сот прецедентіне ұқсас болып келеді, яғни, Мұхаммед пайғамбардың белгілі бір істерге қатысты шығарған шешімдері кейінгі соған ұқсас істерге үлгі

ретінде қолданылатын;

Иджма — беделді ислам заңгерлерінің шығарған шешімдері, ол жоғарыда аталған қайнар көздер қамтымай өткен мəселелерге қатысты шығарылатын, бұл жағдайда судьялардың (иджтихад) дербес қалауы қолданылатын

Фетва — қоғамдық өмірдің жекелеген мəселелеріне қатысты ақсүйектер билігінің шығарған шешімдеріне қатысты беделді жоғарғы дінбасыларының жазбаша қорытындысы.