45.Жүйеден тыс өлшем бірліктері. Еселік және үлестік бірліктер. Уақытша қолданылатын бірліктер.

СИ бірліктерімен тең қолданылатын бірліктерді 5 топқа бөлуге болады:

А)көпжылғы тәжірибеде анықталған еселік және үлестік бірліктердің арнайы меншікті атаулары (оларға тонна = 1000 кг= 1 Мг, гектар = , литр = );

Б)көпғасырлық тәжірибеде орныққан, ондық емес еселігі бар уақыт бірліктері (минут =60 с, тәулік = 24 сағат, сондай-ақ апта, ай, жыл).

Тәулік, сағат, минут және секундта және 24 пен 60-қа олардың арақатынасында уақытты өлшеу ежелгі Вавилонда тағайындалған.

В)градустік өлшемде анықталған жазық бұрыш бірліктері (градус, минут, секунд);

Г)мұз еруінің реперлік нүктесінен есептелетін Цельсий температурасы (Цельсий градусында беріледі);

Д)салыстырмалы және логарифмдік, сондай-ақ жиіліктік интервалдың шамаларының бірліктері.

Ғылым мен техникада материалдардың құрамы мен қасиеттерін, энергетикалық шамалардың қатынастарын т.б. сипаттайтын салыстырмалы және логарифмдік шамалар және олардың бірліктері кең көлемде қолданылады. Мысалы, салыстырмалы ұзару, салыстырмалы тығыздық, салыстырмалы диэлектрлік және магниттік өтімділіктер, қуаттың күшеюі мен бәсеңдеуі және т.б.

Салыстырмалы шама физикалық шаманың бастапқы ретінде қабылданған аттас физикалық шамаға өлшемсіз қатынасы болып табылады.

Салыстырмалы шамалар қатарына химиялық элементтердің салыстырмалы атомдық массалары да кіреді, олар көміртек-12 атомының массасының он екіден бір бөлігімен анықталады.

Логарифмдік шама физикалық шаманың бастапқы ретінде қабылданған аттас физикалық шамаға өлшемсіз қатынасының логарифмі (ондық, натурал немесе негізі 2 болатын) болып табылады. Олар дыбыстық қысымның деңгейі, күшею, бәсеңдеу және т.б. блолуы мүмкін.

Жүйеден тыс өлшем бірліктер:

• ұзындыққа байланысты – микрон, ангстрем, икс-бірлік, астрономиялық бірлік, жарық жылы, парсек, сириометр, кабельт.

Ангстрем м-ге тең,оптика мен атомыдық физикада қолданылады.

Жарықжылы – жарықтың бір жыл ішінде жүріп өтетін қашықтық. Бұл бірлік астроногмияда қолданылады.

Парсек – параллаксы болатын (1 пк=3260 жарық жылы) жұлдызға дейінгі арақашықтыққа тең ұзындық бірлігі, астрономияда қолданылады.

• Ауданға байланысты – ар, гектар, барн.

Ар – 100 -қа тең, Жер бетіндегі аудандарды өлшеуде қолданылады.

• Көлемге байланысты – литр

• Массаға байланысты – массаның атомдық бірліктері, гамма, метриялық карат, центнер, тонна

• Уақытқа байланысты – минут, сағат, тәулік

• Қысымға байланысты – техникалық атмосфера, торр, барий, бар, мм сынап бағанасы

Мм сынап бағанасы – 1 мм биіктіктегі сынап бағанасының гидростатикалық қысымы. Бұл бірлік қысымды баромтер, сынаптық манометр т.б. көмегімен анықтауда қолданылады.

• Жұмыс пен энергияға байланысты – литр-атмосфера, ат күші-сағат, киловатт-сағат, электрон-вольт

Электрон-вольт – 1 В-ке тең потенциалдар айырымын өткенде электронда пайда болатын энергия.

• Қуатқа байланысты – ат күші, және т.б.

Ат күші -75 кгс · м/с-ға тең қуат бірлігі.

Еселік бірлік – размерінің сан мәні 1-ге тең деп қабылданған бірліктен бірнеше есе үлкен бірлік. Дека, гекто, кило, мега, гига , терра

Үлестік бірлік - размерінің сан мәні 1-ге тең деп қабылданған бірліктен бірнеше есе аз бірлік. Деци, санти, милли, микро, нано, пико