Мемлекет — белгілібіраумаққаиелікетіп, солжердегіхалықтыңеркіндамуынамүмкіндікберетін, қоғамтабиғатынантуындайтынортақістердіатқаруғақажеттібасқарудыңжоғарғыдәрежедеұйымдасқанжүйесі, саясибилікұйымы.
Басқару - реттеуге, қорғауға, қойылғанмақсатқасайнысанныңжүйесінөзгертугенемесежоюғабағытталған, субъектініңнысанғаәрекететупроцессі
Институционализм, институттықэкономикалық теория (латыншаіnstіtutоіс-қимылсалты, әдет-ғұрып, сондай-ақіnstіtutumорнату, құру) экономика ғылымындағықоғамныңжәнеэкономиканыңдамуынәлеуметтік психология тұрғысынантүсіндіретінбағыт.
Идеолог – таптыңнемесеқоғамдықтоптастықтыңойынбілдіруші, идеялықмүддесінқоғаушыдегентүсінік.
Экономикалықжүйе – экономикалықөнімдіөндіру, бөлу, айырбастау, тұтынубарысындатуындайтыннегізгіэкономикалыққатынастардыңнысаны мен мазмұнынайқындайтынқағидаттардың, ережелердің, заңжүзіндебаяндыетілгеннормалардыңтарихитұрғыдапайдаболғаннемесебелгіленген, елдежұмысістептұрғанжиынтығы.
Республика (лат.Respublіka – халықигілігі, қоғамдықіс) – мемлекеттікбасқарунысаны. Мұндажоғарымемлекеттіңбиліктібелгілімерзімгесайланғаноргандаржүзегеасырады. Мемлекеттіңбиліктіңбарлықжоғарыоргандары не сайланады, не олардыжалпыұлттықөкілдіктімекемелер.
Біртұтасмемлекет, унитарлықмемлекет — мемлекеттікнемесеұлттық-мемлекеттікқұрылыстыңбіртүрі
Басқару-жоғарымемле¬кеттікоргандарды, олардыңқүрылутәртібін, өзараларындажәнехалықпенөзарабайланысынбілдіретінжоғарымемлекеттікбиліктіүйымдастыру
Монархия- алғашқытарихибасқарутүрі. Ондаелдегіжоғарыбилікбірадамменжүзегеасырылады.
Методология (грек. metodos – танымжолы, logos – ілім) :белгілібірғылымдақолданылатынтанымдықәдіс-тәсілдердіңжиынтығы;
Әкімшілік-елдегібасқаруқызметінжүзегеасыратынмемлекеттікоргандардыңжиынтықатауы;
Сенат (латыншаsenatus, senex — кәрі, қариясөзінен) — 1) ЕжелгіРимдегіжоғарғымемлекеттіккеңес. Сенат басындаеңкөрнекті, еңбегісіңген сенатор (prіncessenatus) тұрды.
Сот – сот төрелігінжүзегеасыру, құқықбұзушыларғамәжбүрлеушараларынқолданужолдарыменқоғамныңжәнеазаматтардыңқұқықтары мен заңдымүдделерінзаңсызқолсұғушылықтанқорғайтынмемлекеттік орган.
Депутат - (лат. deputatus - өкіл) - мемлекеттікнемесежергіліктіөзін-өзібасқарудыңзаңшығарушынемесебасқа да өкілеттіорганынасайланғантұлға.
Заң- (ағылш. law) - мемлекетбелгілегенбүкілнормативтік-құқықтықактілер, жалпығабірдейміндеттіережелер; мемлекеттікбиліктіңжоғарыөкілетті органы қабылдағаннемесетұрғындардыңтікелейерікбілдіруіарқылы (мысалы: референдум тәртібімен) қабылданған, неғұрлыммаңыздықоғамдыққатынастардыреттейтіннормативтік акт
Судья– сот жүйесінде сот органыныңқұрамынасайланғаннемесетағайындалғанлауазымдыадам, сот билігінатқарушы.
Жергіліктіөзін-өзібасқару —мемлекеттегібелгілібірәкімшілік-аумақтықбөліктұрғындарыныңжәнеоныңсайланбалыоргандарыныңжергіліктіістердібасқаружөніндегідербесқызметі.
Бюджет (ағыл. budget – қоржын) – орталықтандырылғанақшақорыныңқұралукөздері мен жұмсалубағыттарынсипаттайтынэкономикалық категория, ақшалайкіріс пен шығыстың балансы
Жергілікті бюджет —мемлекеттегіәкімшілік-аумақтықбөліктердіңөзәлеуметтік-экономикалықбағдарламасынқаржыландыруғаарналғанақшалайқорлары.
Салықтар – мемлекеттікбюджеткезаңдыжәнежекетұлғаларданбелгілібірмөлшердетүсетінміндеттітөлемдер.
Дотация,демеуқаржы (ағылш. grant, subsidy;лат. dotatio дар, пожертвование, вклад) Мемлекеттіңкәсіпорындар, ұйымдар мен жекелегенөндірушілергешығындарын, олардыңшығындары мен пайдаларыарасындағыалшақтықтыжабуғақайтарымсызтәртіппенберетінақшалайқаражаттар; қосымшаақытөлеу, материалдықкемек.
Субсидия (лат. subsіdіum – көмек), демеуқаржы – мемлекеттік бюджет есебінен‚ ал беймемлекеттікфирмаларзаңдытұлғаның‚ жекетұлғаның таза табысынанөкіметоргандарына‚ басқамемлекеттергеберетін, көбінесеақшалайнысандағыбіржолғыжәрдемақы.
Субвенция(лат. subvenіre – көмеккекелу‚ қолұшын беру), жәрдемқаржы – жоғарыдеңгейдегібюджеттенбелгілібірмерзімгежәненақтымақсатқабөлінетінақшалай сома[2]‚ жергіліктіөкіметоргандарынанемесехалық ш-ныңжекелегенсалаларынабелгілібірмақсатүшінберілетінмемлекеттікқаржыжәрдемі.
Бюджет жүйесі - экономикалыққатынастар мен заңдықнормаларғанегізделгентүрліденгейдегібюджеттердіңжиынтығы, сондай-ақолардыәзірлеу, қарау, бекіту, атқаружәнеатқарылуынбақылауүдерісі.
Үкімет— мемлекеттікбиліктіңжоғарыатқарушы органы
Мемлекеттікқызмет - азаматтардыңмемлекеттікоргандар мен оныңаппараттарындағыкәсіптікқызметі.
Парламент (лат. parlare – сөйлеу, ағылш. parlіament) – мемлекеттікбиліктіңеңжоғарғыөкілдік органы[1]; өкілдіксайлаузаң органы.[
ГЛОССАРИЙ
Мемлекет — белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың еркін дамуына мүмкіндік беретін, қоғам табиғатынан туындайтын ортақ істерді атқаруға қажетті басқарудың жоғарғы дәрежеде ұйымдасқан жүйесі
Мемлекеттікқызмет - азаматтардыңмемлекеттікоргандар мен оныңаппараттарындағыкәсіптікқызметі. Мемлекеттікқызметәрқашан да мемлекетқаражатқорынанқаржыландырылады.
Басқару - реттеуге, қорғауға, қойылғанмақсатқасайнысанныңжүйесінөзгертугенемесежоюғабағытталған, субъектінің нысанғаәрекететупроцессі.
Жергіліктіөзін-өзібасқару — мемлекеттегі белгілібірәкімшілік-аумақтықбөліктұрғындарыныңжәнеоныңсайланбалыоргандарыныңжергіліктіістердібасқаружөніндегідербесқызметі.
Билiк — қазақхалқыныңдәстүрлісанасында “ел басқару”, “өкімету” сөздеріменмәндесұғымдыбілдіреді. Қазіргі құқықтану, саясаттану ілімдерінде де ол “өкімет” атауыныңсинониміретіндеқолданылыпжүр.
Қоғам - жалпымағынасында, мәдениеті ортақ, белгілібіраумақтатұратынжәнеөздерінбіртұтас, өзгешебірлестікдепбілетінадамдартобы;
Сайлау — сайланбалы мемлекеттік лауазымдарғаадамтаңдаунауқаны. Азаматтардың саясат пен мемлекеттік басқаруғаатсалысуыныңеңкөлемдіәрінақтынысаныболыптабылады.
Сайлаужүйесідегеніміз — ҚазақстанРеспубликасындағысайлаудыөткізу мен ұйымдастыруғабайланыстытуындайтынқоғамдыққатынастаржүйесі.
Үкімет — мемлекеттікбиліктің жоғарыатқарушы органы.
Әкім - ҚазақстанРеспубликасыныңПрезидентi мен Үкiметiнiң жергiлiктiатқарушыоргандыбасқаратынжәнетиістіаумақтамемлекеттiксаясаттыңжүргiзiлуiн, ҚазақстанРеспубликасыорталықмемлекеттікоргандардыңбарлықаумақтықбөлімшелерініңүйлесiмдiқызметiстеуiнқадағалайды.
Мемлекеттік әкімшілік - құқықтық нормалар арқылы өзінің өкілетті органдары атынан қоғамның қажеттерін қанағаттандыру жәнеде азаматтарының өміріне қалыпты жағдайларды қамтамасыз ету үшін экономикалық және әлеуметтік, мемлекеттік мәні бар аса маңызды ұйымдық шараларды жүзеге асырып отырады.
Ауыл шаруашылығы — материалдық өндірістің ең маңызды түрлерінің бірі. Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізаттың кейбір түрлерімен қамтамасыз етумен айналысады.
Экономикалық саясат – мемлекеттің экономикалық іс-шараларының жүйесі, яғни мемлекет, үкімет жүргізетін іс-қимылдардың, экономиканы басқару саласындағы шаралар жүйесі, елдің мақсаттарына, міндеттеріне, мүдделеріне сәйкес экономикалық үдерістерге белгілі бір бағыттылық беру.
Республикасының Парламенті — заң шығарушылық қызметі жүзеге асыратын республиканын жоғары өкілетті органы.
Президент — мемлекет басшысы, мемлекеттін ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілеттік ететін ең жоғары лауазымды тұлға
Мемлекет — белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың еркін дамуына мүмкіндік беретін, қоғам табиғатынан туындайтын ортақ істерді атқаруға қажетті басқарудың жоғарғы дәрежеде ұйымдасқан жүйесі, саяси билік ұйымы.
|
|
мемлекеттің орталық және жергілікті билік органдары жүйесі болады, оған заңды, атқарушы және сот органдары, әскер, полиция жатады;
мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге (облыс, аудан, ауыл, т.с.с.) бөлінеді (ол бірліктер әр елде түрліше аталады);
мемлекеттің шекарасы анық белгіленген аумағы болады;
мемлекеттің әскерді, полицияны, сотты, басқа мемлекеттік мекемелерде қызмет істейтін шенеуніктерді ұстау үшін салық жинайды;
мемлекет заңдар және басқа нормативтік-құқықтық актілер шығарады, солардың көмегімен қоғамды тәртіп орнатады.
Мемлекем құрылымы бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
Унитарлық (лат.unitas — біртұтас, біріккен) құрылыста саяси билік бір орталыққа бағынады, мемлекет ішінде өз алдына бөлек басқа құрылымға жол берілмейді. Оның территориясы, конституциясы бір болады.Мемлекеттік биліктің жоғары органдар жүйесі, азаматтығы ортақ. Мысалы, Италия, Франция, Қазақстан т.б. осы түрге жатады.
Федерация (лат.foederatio — одақ, бірлестік) — белгілі бір саяси тәуелсіздігі бар, бірнеше мемлекеттік құрылымдардың бірігіп одақтық жаңа бір мемлекетті құруы.Федерация мен оған кіретін субъектілердің міндеттері арасындағы айырмашылықтар жалпымемлекеттік конституциямен реттеледі. Әр субъектінің өзінің жоғарғы билеу (заң шығарушы, атқарушы, сот органдары болады). Мұндай мемлекеттерге АҚШ, Алмания, Малайзия, т.б. жатады.
Мемлекет басқаруы бойынша
Монархия (гр.μοναρχία — біртұтас билік) — абсолюттік және конституциялық болып екіге бөлінеді. Абсолюттік монархия — мұраланған тақ иесінің (монархтың) ешқандай заңдармен шектелусіз, өз қалауынша дара билік жүргізуі.
Республикалық басқару — парламенттік және президенттік болып екіге бөлінеді. Парламенттік жүйесі бар елдерде парламенттегі орындардың көпшілігін сайлауда жеңіп алған партия немесе партиялар коалициясы — премьер-министр басқарады
Диктатура (лат.dictare — нұсқау беру) — бір қолға шексіз биліктің жинақталуы, заңды аяққа баса отырып, күш көрсету арқылы мемлекет басқаруды жүзеге асыру. Диктатура мемлекеттік билік формасының ерекше көрінісі ретінде монархиялық және республикалық режімдер жағдайында ұшыраса береді.
Қызметтері
Мемлекет мынадай қызметтерді атқарады: шаруашылық жүргізу (меншік) мәселелерін реттеу (бөлу), жер бөлу, алым-салық жүйесін белгілеу, адамдардың құқықтық жағдайын белгілеу, қорғанысты қамтамасыз ету, тағы басқа мемлекет саяси ұйымдардың ішіндегі ерекше күрделісі және қуаттысы бола отырып, бүкіл қоғамды қамтып, сол қоғам атынан оның ішінде де, сыртында да өкілдік етіп, сол қоғам үшін қызмет ететін саяси ұйым. Осыған орай мемлекеттің қоғам өміріне тікелей және жанама әсер ететін ерекше органдары және оны басқа саяси ұйымдардан ажырататын белгілері бар:
Платон “ Мемлекет дегеніміз адамдардың қажеттілікті өтеу үшін бірігуі” деп
Аристотель “ Мемлекет дегеніміз адамдардың пайда табуы үшін бірігуі” деп түсіндірді.
Көне Рим ойшылы Цицерон “Мемлекет дегеніміз ортақ іс, халық игілігі, ал халық дегеніміз адамдардың көрінген бір қосындысы емес, ол көптеген адамдардың құқық мәселесі бойынша келісімі мен мүдделер бірлігінің нәтижесінде байланысқан бірігуі” дейді.“Мемлекет” сөзінің араб тілінен аудармасы “иелік ету, иелену” деген ұғымды,яғни белгілі бір аумаққа, сол аумақтағы халыққа иелік етуді білдіреді
Ассоциацияланған мемлекет - мемлекет ішілік жиі мемлекет аралық қатынастардың ерекше түрін білдіруге қолданылатын ұғым
Буферлік мемлекет - екі немесе бірнеше үлкен мемлекет территориясы арасында орналасқан мемлекет
Көпұлттық мемлекет - территориясында әртүрлі этностар - ұлттар, халықтар мен басқа этникалық топтар тұратын мемлекет.
Ұлттық мемлекет - белгілі бір ұлттың тарихи-этникалық территориясында пайда болған, оның егемендігін көрсететін мемлекет
Құқықтық мемлекет - бұқаралық-саяси биліктің ұйымдастырылуы мен әрекет етуі және оның құқық субъектілері ретіндегі индивидтермен өзара қатынасынын құқықтық формасы.[1]
Әлеуметтік мемлекет - әлеуметтік қамтамасыз етудің дамыған жүйесімен сипатталатын, жалдамалы жұмысшыларға минималды өмір деңгейін және әлеуметтік тәуекелдің төмендеуін кепілдейтін мемлекеттің түрі.
Унитарлы мемлекет
Унитарлы мемлекет - әкімшілік-территориялық бірлестіктердің саяси дербестігі болмайтын мемлекеттік құрылыс түрі.
Мемлекет иелігіне алу — шаруашылық жүргізуші субъектілерді тікелей басқару атқарымдарын мемлекеттен жеке немесе заңды тұлғаларға ішінара немесе толық (соның ішінде жекешелендіру жолымен де) беру.
Мемлекеттік айыптаушы — қызметі қылмыстық іс бойынша айыпталушының кінәсін дәлелдеуге бағытталған, сот отырысында заңға сәйкес негізде мемлекет атынан айыптауды жүзеге асыратын лауазымды тұлға.
Мемлекеттік алтын және асыл металдар музейі, 1992 жылы құрылған.
. Мемлекеттік алтын және асыл металдар музейі 2000 жылыАстана қаласына көшірілді
Басқаруда жүйелілік теориясын қолдану 50-ші жылдардың аяғында пайда болды. Басқару ғылымының бұл түріне еңбегі сіңген американдық ғалым Дж.Пола Гетти. Жүйе – бұл бір-бірімен байланысты болатын бөліктерден тұрады
Мемлекеттік басқару жүйесі – ұлттық мемлекеттің және қазіргі заманғы саяси жүйенің қалыптасу кезеңінде пайда болған тарихи феномен.
Экономикаға жоғары дәрежедегі динамикалылық пен өзгерістік тән. Бір шаруашылық кезең ішінде халық шаруашылығында өндірілетін және нарыққа жіберілуді И. Шумпетер әлеуметтік өнім деп атады
«Мемлекет функциясы» түсінігі мемлекеттің іс-әрекетінің, оның заңдылық, атқарушылық және сотқа жататын органдарының негіз болатын бағыттарын белгілеу үшін қолданылады. Олардың басты міндеті – қоғамның тиімді тіршілік әрекетін қамтамасыз ету.
Мемлекеттің функциялары - бұл мемлекеттің жалпы адами мәні мен әлеуметтік тағайындалуы көрініс табатын және нақтыланатын оның ішкі және сыртқы қызметінің негізгі бағыттары
Осы айтылғандармен байланыстырып саяси режимнің негізгі үш түрін ажыратады: тоталитарлық, авторитарлық және демократиялық.
Тоталитарлы саяси режим – ол мемлекеттің қоғам өмірінің барлық салаларына толықтай бақылау жасауы. «Тоталитаризм» терминін ең бірінші саяси лексиконға еңгізген итальяндық фашистер лидері Б. Муссолини. Ол 1925 жылы өз режиміне сипаттама бергенде осы терминді пайдаланған болатын
Авторитаризм – саяси тәртіп, бұнда бір түрдің немесе топтың өз басшысымен билікке ұмтылысы. Авторитаризм қоғамдық құрылысы ауысып жатқан елдерде, тағы да ұзақ дағдарыста болып жатқан қоғамда пайда болады. Берілген шарттар, авторитарлық саяси режимнің орнату факторы болады.
Батыс саясаттанушылары, демократия режимнің мынадай басқару түрлерін ажыратады: