Кккккккк

Капитал тұжырымдамасы және капиталды қолдау.Ұйым оның есептілігін пайдаланатын тұлғаларға капиталды басқару саласындағы мақсаттарды, саясатты жəне үрдістерді бағалалуға мүмкіндік беретін ақпаратты ашып көрсетуге міндетті.Ұйым мынадай ақпаратты ашып көрсетуі тиіс:(a) мына ақпараттарды қоса алғанда (бірақ олармен шектелмей), капиталды басқару мəселелерінде өзінің міндеттері, саясаты жəне процестері туралы сапалық сипаттағы ақпараттар:(i) капитал ретінде басқарудың мəні не болатынын; (іі) ұйымның капиталына қатысты сыртқы талаптар белгіленеді, мұндай талаптардың сипаты жəне олардың капиталды басқару кезінде қалай ескерілетіні; жəне (ііі) капиталды басқару кезінде өз міндеттерін қалай шешетіні.(b) капитал ретінде басқару мəні болып табылатыны туралы сапалық сипаттар туралы жалпылама деректер.Кейбір ұйымдар белгілі бір қаржылық міндеттемелерді (мысалы, субординарлық қарыздың кейбір нысандары) капиталдың бөлігі деп санайды.Басқа ұйымдар капитал ұғымына меншікті капиталдың кейбір құрамдас бөліктерін қоспайды (мысалы, ақша ағындарын хеджирлеуден туындайтын құрамдас бөліктер);(c) алдыңғы кезеңмен салыстырғанда (а) жəне (b) бөліктерінде болған кез келген өзгерістер;(d) кезеңнің ішінде осы ұйым үшін белгіленген капиталға сыртқы талаптар орындалды ма;(e) егер ол оларды орындамаса, ұйымның капиталына сыртқы талаптарды орындамауының салдарлары.Бұл ашып көрсетулер шешуші басқару ұжымына ішкі каналдар бойынша берілген ақпараттарға негізделуі тиіс.Ұйым өз капиталдарын алуан түрлі тəсілдермен пайдалана алады, ал оның капиталына неше түрлі талаптар қойыла алады.Мысалы, сараланған ұйым өзінің құрамында сақтандыру жəне банк қызметтерімен айналысатын ұйымға ие бола алады, бұл ретте мұндай ұйымдар бірнеше заңдылықтарда жұмыс істей алады.Егер капиталға жалпылама талаптар мен басқару тəсілдері пайдаланушыларға пайдалы ақпарат бермесе немесе олардың ұйым капиталын түсінуін бұрмалайтын болса, осы ұйым үшін белгіленген əрбір капиталға талап бойынша жеке ақпаратты ашуы тиіс.

Кассадағы ақша қаражатының есебі.Бухгалтерияда кассалық операциялардың есебін жүргізу үшін арнайы регистрлерді қолданады:1010Кассадағы ақша қаражаттары шотының кредиті бойынша журнал-ордер, дебеттік айналымдардың көмекші ведомосьтері немесе қолмен немесе машинамен орындалған жинақтаушы регистрлер.Оларға жазба жүргізуге негіз болатын кассалық кітаптың жыртылмалы беттері болады, олардың мәліметтерін 1010 Кассадағы ақша қаражаттары шотымен корреспонделетін әр синтетикалық шоттар бойынша жинақтайды.Ай соңында 1010 Кассадағы ақша қаражаттары шотының дебеті мен кредитінің айналымдарын қорытындысын сәйкестіндіру арқылы келесі айдың басына қолма-қол ақшалардың қалдығы шығарылды.Оны кассалық кітаптағы қалдықпен салыстырады.Ұйым басшылығы анықтаған мерзімдерде кассадағы қолма-қол ақшаларды түгендеу жүргізіледі,оның нәтижелері актімен рәсімделеді.Әрбір кәсіпорын мен ұйымның қолма-қол ақшалары мен ақша қаражаттарын (пошта маркалары,мемлекеттік баж маркалары,облигациялар және т.б.)сақтауға және қолма-қол есеп айырысуға арналған кассасы болуы тиіс.Касса арнайы жабдықталған әрі күзет-өрт дабыл құралдары мен жарақталған болуы қажет.Ұйым басшылары ақшаның касса бөлмелерінде сақталуы мен қатар,оларды банк мекемесінен әкелу және банк мекемесіне жеткізу кезіндегі қауіпсіздікті де қамтамасыз етуге міндетті.Кәсіпорын басшылары ақша қаражаттарын сақтау және тасымалдаудың тиісті сақтық шараларын жасамаған жағдайда заңмен белгіленген тәртіпте жауапкершілікке тартылады.Касса есігі операциялары жүргізіліп жатқан кезде ішкі жағынан бекітілуі тиіс.Касса жұмысына қатысы жоқ тқлғаларға касса бөлмесіне кіруге рұқсат етілмейді.Ұйымның барлық қолма-қол ақшалары мен бағалы қағаздары әдетте ,сейфтерде немесе жанбайтын металды шкафтарда сақталады,олар касса жұмысы аяқталғаннан кейін кілтпен жабылып,кассирдің сүргіш мөрімен бекітіледі.Кілт пен мөр кассирдің өзінде болады,оларды белгілі бір жерлерге қалдыруға,бөтен адамдарға беруге не болмаса еспке алынбаған көшірмелерін жасауға тыйым салынады.

Кәсіпорындарды біріктіру.Сатып алу әдісі.1.Компанияларды біріктіру, оның сипаттамасы және тәсілдері.Нарықтық экономикада бәсекелестікті жою үшін, сатып алушылардың үлесін тарту үшін, көбірек пайданы түсіру үшін компаниялардың біріктірілуі ұйымдастырылады.Бұл жерде бизнестің бірігуі - бұл жеке бизнестердің бір бірлікке бірігуі.Немесе компанияларды біріктіру бұл бір экономикалықұйым ретінде компаниялардың қосылуы және осы қосылудың нәтижесінде басқа компаниялардың таза активтеріне мен операцияларына бақылау жүргізу.Біріктіруді есепке алу-Барлық бизнес бірлестіктері сатып алу әдісін қолдана отырып, ескерілуге тиіс.Сатып алу әдісін қолдану мынадай сатыларды қамтиды:1.сатып алушыны анықтау;2.бизнесті біріктіруге жұмсалатын шығындарды өлшеу;3.бизнесті біріктіруге жұмсалатын шығындарды сатып алынған активтер мен қабылданған міндеттемелер және шарттық міндеттемелер арасында сатып алу күніне бөлу.Бизнесті бі (ріктірудіқ барлық жағдайларында сатып алушыны анықтау қажет.Сатып алушы - басқа біріктірілетін ұйымдарға немесе бизнестерге бақылауды сатып алатын біріктірілетін ұйым.Бизнесті біріктіруге жұмсалатын шығындарды бөлу-Сатып алушы сатып алатын күні бизнесті біріктіруге жұмсалатын шығындарды сәйкестендірілетін активтерді, міндеттемелерді сатып алынатын ұйымнық шартты міндеттемелерін тану жолымен сату үшін ұсталатын ретінде жіктелген ұзақ мерзімді активтерді қоспағанда, осы күнгі олардық әділ құны бойынша бөлуге тиіс, мұндай активтер мен істен шығаруға арналған топтар сатуға жұмсалатын шығындарды шегере отырып, олардық әділ құны бойынша ескерілуге тиіс.Бизнесті біріктіру құны мен сатып алушынық меншік үлестері арасындағы айырма танылған сәйкестендірілетін активтердің, міндеттемелер мен шартты міндеттемелердің таза әділ құнында ескерілуге тиіс.

Кәсіпорынның есеп саясаты, есеп саясатындағы өзгерістер, ҚХЕС8 қателерді түзету.Стандарттың мақсаты есеп саясатын таңдау және өзгерту талаптарын, сондай-ақ есеп саясатындағы өзгерістерді есепке алу және ашып көрсету тәртібін, бухгалтерлік есеп бағалаулардағы өзгерістерді және қателерді, түзетулерді анықтау болып табылады.Стандарт ұйымның қаржы есептілігінің маңыздылығын және сенімділігін, сондай-ақ осы қаржы есептілігін ұзақ уақыттан бері қолданылуына және басқа ұйымдардың қаржы есептілігімен салыстыруға арналған.Осы Стандарт есеп саясатын таңдау және қолдану, сондай-ақ есеп саясатындағы өзгерістерді, бухгалтерлік есеп бағалауларындағы өзгерістер және өткен кезеңнің қателерін түзетулер кезінде міндетті түрде қолданылуы тиіс.Есеп саясаты – бұл ұйым қаржы есептілігін дайындау және ұсыну үшін қолданатын нақты қағидаттар, негіздер, келісімдер, ережелер және тәжірибе.Бағалаудағы есептік өзгеріс – бұл активтің немесе міндеттемелердің қаржы есептілігі туралы есептік құнын немесе активті кезең-кезеңмен тұтынуда активтердің және міндеттемелердің ағымдағы жай-күйін бағалау салдарынан болатын, сондай-ақ оларға байланысты күтілетін болашақ пайдалар мен міндеттерге байланысты өлшемін түзету.Бухгалтерлік есеп бағалауларындағы өзгерістер жаңа ақпарат алу немесе жаңа міндеттемелердің басталу нәтижесі болып табылады және тиісінше қателерді түзету болып табылмайды.Қаржы есептілігінің баптары туралы ақпараттың елеулі түрде бұзылуы немесе бұрмалануы, егер олардың әрқайсысы жеке-жеке немесе жиынтығымен пайдаланушылардың осы қаржы есептілігі негізінде қабылдаған экономикалық шешімдеріне әсер етсе маңызды болып табылады.Маңыздылық ақпараттың нақты бұзылуының немесе бұрмалануының ілеспе жағдайлардың мәтініндегі бағаланатын мөлшеріне және сипатына қатысты болады.Қаржы есептілігінің тиісті бабының не мөлшері, не сипаты, не екеуінің де үйлесуі шешуші фактор болуы мүмкін.Өткен кезеңнің қателері – бұл ұйымның бір немесе одан көп кезеңдегі мынадай сенімді ақпаратты пайдаланбауы немесе қате пайдалануы салдарынан қаржы есептілігіндегі қателер және сенімсіз деректер:(а)осы ақпарат осы кезеңдердің қаржы есептілігін бекіту үшін рұқсат етілген болғанда; және (b) берілген ақпаратқа қатысты оның осы қаржы есептілігін дайындау және ұсыну кезінде алынатын және ескерілетінін күту негізделген болуы мүмкін болған кезде.Мұндай қателерге есептеулердегі дәлсіздіктердің, есеп саясатын қолдану кезіндегі қателердің, фактілерді толық бағаламаудың немесе дұрыс түсіндірмеудің, сондай-ақ алаяқтықтың салдары кіреді.Ретроспективалық қолдану – бұл жаңа есеп саясатын операцияларға, басқа оқиғаларға және жағдайларға осы саясатты үнемі қолданылатындай түрде қолдану болып табылады.Ретроспективалық қайта есептеу – бұл өткен кезеңнің қателері ешқашан болмаған жағдайда, қаржы есептілігінің элементтеріндегі сомаларды тануды түзету, бағалау және ашып көрсету.Орындалмайтын – ұйым осы үшін барлық тиімді күшті қолдана отырып, қандай да болмасын талапты орындау мүмкін емес болып табылмаса қойылған талапты орындай алмайды.Өткен жеке кезеңге қатысты есеп саясатындағы өзгерісті ретроспективалық тұрғыда қолдануға немесе қателерді түзету үшін ретроспективалық қайта санауды орындауға мүлдем болмайды, егер:(а) осындай ретроспективалық қолданудың немесе ретроспективалық қайта санаудың нәтижесін белгілемесе;(b) тиісті ретроспективалық қолдану немесе ретроспективалық қайта санау ұйым басшылығының қарастырылып отырған кезеңдегі ниеті қандай болғаны туралы жорамал жасауды талап етсе; немесе (с) тиісті ретроспективалық қолдану немесе ретроспективалық қайта санау сомалары бойынша маңызды бағалау есептерін жүргізуді талап етеді және бұл ретте осындай есептер туралы осындай ақпаратты объктивті түрде атап көрсету мүмкін емес болса, ол қалған ақпаратта:(і) қарастырылып отырған сомалар танылуы, бағалануы немесе ашып көрсетілуі тиіс болған күні (күндері) болған осындай жағдайлар туралы расталуы; және (іі) осы кезеңдегі қаржы есептілігін шығару үшін бекітілген кезде қол жеткен болуы тиіс.Есеп саясатындағы өзгерістерді перспективалық қолдану және өзгерістің қандай да болмасын есептік бағалауға әсер етуін тану – бұл, тиісінше:(а) жаңа есеп саясатын операцияларға, басқа оқиғаларға және саясат өзгерген күннен кейін орын алған басқа оқиғаларға және жағдайларға қолдану; және(b) аталған өзгерістің ағымдағы және болашақ кезеңдердегі осы өзгерістен болған есептік бағалауға әсер етуін тану.Қаржы есептілігінің элементтерін тануға, бағалауға, беруге немесе ашуға қатысты қателер туындауы мүмкін.Егер қаржы есептілігінде не елеулі қателер не ұйымның қаржылық жағдайын, қызметтің қаржылық нәтижелерін немесе ақша ағындарын белгілі бір білдіруге қол жеткізу мақсаты ниетімен жіберген маңызды емес қателер болса, қаржы есептілігі ҚЕХС-на (IFRS) сәйкес келмейді.Ағымдағы кезеңнің осы кезеңде анықталған әлеуетті қателері қаржы есептілігі шығару үшін бекітілгенге дейін түзетіледі.Дегенмен, елеулі қателер кейде келесі кезеңдердің бірінен бұрын анықталмайды және бұл өткен кезеңдердің қателері осы келесі кезеңнің қаржы есептілігінде берілген салыстырмалы ақпаратта түзетіледі.Ұйым өткен кезеңнің елеулі қателерін шығару үшін бекітілген қаржы есептілігінің бірінші жиынтығында ретроспективалық түрде оларды мынадай жолмен анықтағаннан кейін түзетуге міндетті: тиісті қате жіберілген алдыңғы берілген кезеңнің (кезеңдердің) салыстырмалы сомаларын қайта есептеу;қате ең ерте берілген алдыңғы кезеңдерге дейін орын алған кезде – ең ерте берілген алдыңғы кезеңдер активтерінің, міндеттемелерінің және меншікті капиталының кіріс қалдықтарын қайта есептеу арқылы.Алдыңғы кезеңнің қатесі осы қатені анықтауға мүлдем болмаған не осы қате нақты кезеңге әсер еткен не оның кумулятивтік әсер ету жағдайларын қоспағанда, ретроспективалық қайта есептеу арқылы міндетті түрде түзетілуі тиіс.Ағымдағы кезеңнің басында қатенің барлық алдыңғы кезеңге тиісті кумулятивтік әсер етуін анықтауға мүлдем мүмкін болмаған кезде, ұйым жаңа есеп саясатын шын мәнінде неғұрлым ерте мүмкін болатын күннен бастап қолдану үшін тиісті салыстырмалы ақпаратты түзетуге міндетті.Алдыңғы кезеңдердің бірінің қателерін түзету қате анықталған кезеңнің пайдасынан немесе ығынынан алынып тасталады.Алдыңғы кезеңдер туралы, қаржы көрсеткіштерінің тарихи мәліметтері сияқты кез келген өзге ақпарат та сондай-ақ қаншалықты шын мәнінде жүзеге асырылатын тым алыс уақыт бойынша түзетіледі.Ағымдағы кезеңнің басында барлық алдыңғы кезеңдер үшін қателердің (мысалы, есеп саясатын қолданудағы қателер) мөлшерін мүлдем анықтауға мүмкін болмаған кезде, ұйым салыстырмалы ақпаратты шын мәнінде мүмкін болатын неғұрлым ерте күннен бастап перспективалы түрде қайта есептейді.Осылайша алғанда ол осы күні пайда болған активтерді, міндеттемелерді және меншікті капиталды кумулятивтік қайта есептеудің тиісті бөлігін ескермейді.Бір немесе одан көп алдыңғы кезеңдер бойынша қандай да болмасын қатені түзетуге шын мәнінде мүмкін болмаған жағдайларға нұсқау бар.Қателерді түзету және бухгалтерлік есеп бағалаулар арасында айырмашылық бар.Кейінгілері өз табиғатында қосымша ақпараттың түсуіне қарай қайта қарау қажет болатын жуық мәндер болып табылады.Мысалы, шартты оқиға нәтижесінде танылған пайда немесе шығын қатені түзету болып табылмайды.Алдыңғы кезеңнің қателеріне байланысты ұйым мынадай ақпаратты ашып көрсетуі тиіс:(а)тиісті алдыңғы кезеңнің қатесінің сипаты;(b)есептілікте ұсынылған әрбір алдыңғы кезең бойынша шын мәнінде жүзеге асырылатындай дәрежеге дейін – тиісті түзетудің сомасын:қаржы есептілігіндегі әрбір қозғалған сызықты бап бойынша; және егер ұйымға 33 ҚЕХС-ы (IAS) қолданылса – акцияға базалық және таратылған пайда бойынша;(c) ұсынылған кезеңдердің ең ерте кез басындағы тиісті түзету сомасын; және (d)егер ретроспективалық қайта санау қандай да болмасын алдыңғы кезең бойынша шын мәнінде мүмкін болып табылмаса, онда осы жағдайдың болуына әкеп соққан жағдайлар және қателер қандай түрде және қай уақыттан бастап түзетілгенін сипаттау.Келесі кезеңдердің қаржы есептілігінде осы ақпаратты ашып көрсетудің қажеті жоқ.Өткен кезеңнің қателері – бұл ұйымның бір немесе одан көп кезеңдегі мынадай сенімді ақпаратты пайдаланбауы немесе қате пайдалануы салдарынан қаржы есептілігіндегі қателер және сенімсіз деректер: осы ақпарат осы кезеңдердің қаржы есептілігін бекіту үшін рұқсат етілген болғанда; және берілген ақпаратқа қатысты оның осы қаржы есептілігін дайындау және ұсыну кезінде алынатын және ескерілетінін күту негізделген болуы мүмкін болған кезде.Мұндай қателерге есептеулердегі дәлсіздіктердің, есеп саясатын қолдану кезіндегі қателердің, фактілерді толық бағаламаудың немесе дұрыс түсіндірмеудің, сондай-ақ алаяқтықтың салдары кіреді.Ретроспективтік қолдану – бұл жаңа есеп саясатын операцияларға, басқа оқиғаларға және жағдайларға осы саясатты үнемі қолданылатындай түрде қолдану болып табылады.Ретроспективтік қайта есептеу – бұл өткен кезеңнің қателері ешқашан болмаған жағдайда, қаржы есептілігінің элементтеріндегі сомаларды тануды түзету, бағалау және ашып көрсету.

Кезең ішіндегі капиталдағы өзгерістер туралы есеп беру (құрылымы және мазмұны).Үлестік қатысу капиталындағы өзгерістер келесі ақпараттан тұрады:1)бас ұйымның иелеріне және бақыланбайтын пайыздарға тән жалпы сомаларын бөлектеп көрсететін кезең iшiндегi жалпы жиынтық табыс;2)үлестік қатысу капиталдың әрбір компоненті бойынша 8 (IAS) ҚЕХС-ына сәйкес танылған есеп саясатындағы өзгерістердің және қателерді түзетудің ықпалы; және 3)үлестік қатысу капиталдың әрбір компоненті бойынша, төмендегілердің нәтижесі болатын өзгерістерді бөлектеп ашып көрсететін кезеңнің басындағы қаржылық жағдай туралы есептің құны мен соңындағының арасындағы салыстырулар:пайда немесе залал; басқа жиынтық табыс; және бөлектеп алынған иелердің жарналары мен оларға үлестірулерін және бақылау құзыретін жоймайтын еншілес ұйымдардағы иелік мүдделерінің өзгерісін көрсететін иелермен, ие ретіндегі операциялар.Ұйым үлестегі өзгерістер жөніндегі есептілікте немесе ескертпеде кезең ішіндегі иелерге үлестіру ретінде танылған дивидендтер мөлшерін және әрбір акцияға қатысты мөлшерін ұсынуы тиіс.Ұйымның меншiктi капиталындағы екi есепті күн арасындағы өзгерiстер кезең ішінде оның таза активтерінiң артуын немесе кемуiн көрсетедi.Меншікті капиталдың иелері ретінде әрекет ететін меншікті капиталдың иелерімен операциялар нәтижесінде болған өзгерістерді (капиталға жарналар, меншікті үлестік құралдар және ұйымның дивидендтері сияқты) және осындай операциялармен тікелей байланысты мәмілелер бойынша шығындарды қоспағанда, кезең ішіндегі меншікті капиталдағы жиынтық өзгеріс, ұйымның осы кезең ішіндегі қызметінің нәтижесінде туындаған басқа пайдалар мен шығындарды қоса (кірістер мен шығыстар туралы осы баптар кірістер мен шығыстар туралы есепте танылатынына немесе тікелей - меншікті капиталдағы өзгерістер ретінде танылатынына қарамастан), кірістер мен шығыстардың жалпы сомасын көрсетеді.

Кредиторлармен есеп айырысу есебі.Кредиторлық қарыздар дегеніміз – белгілі бір ұйымдардың басқа заңды және жеке тұлғалар алдындағы берешек қарыздары.Олардың жиі кездесетін түрлері:Жабдықтаушылар мен мердігерлерге кредиторлық қарыздар;Еншілес, қауымдасқан ұйымдарға, құрлымдық бөлімшелерге кредиторлық қарыз;Еңбекақы бойынша міндеттемелер;Жалға алынған мүліктер бойынша міндеттемелер;Сыйақылар бойынша міндеттемелер;Берілген кепілдіктер бойынша міндеттемелер;Алынған аванстар бойынша міндеттемелер;Алдағы кезең табыстары.Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу кредиторлық қарыздардың көп кездесетін түрі, олармен есеп айырысуды жүзеге асыру үшін 3310 шоты арналған.Бұл шотта есеп айырысу сомаларының деңгейіне және жабдықтаушының нысанына қарамастан жабдықтаушылардан алынған материалдың, құрал жабдықтың құндары немесе мердігерлік ұйымдардан қабылданған қызметтердің құндары оларды жеткізу бойынша шығындары қосыла отырып есепке алынады.Жабдықтаушылардан тауарлар, материалдар алынған кезде.Олардың төленуге тиісті сатып алу құнына:Дт 1310.Кт 3310.Сатып алған тауарлар бойынша қосылған құн салығы есептелген кезде:Дт 1420.Кт 3310.Жабдықтаушылардың алдындағы міндеттеме өтелген кезде, сатып алу құны мен қосылған құн салығының сомаларына:Дт 3310.Кт1030.

Күмәнді қарыздар бойынша шығындарды есептеу тәртібі және оларды бағалау әдістері.Күмәнді қарыздарды есептеу кезінде сәйкестену ережесіне сүйену керек, яғни шығындар сатулардың көлеміне сәйкес болуы керек.Тауарларды несиеге сату барысында компания қарыздың төленбейтіні туралы білмейді.Олардың төлену мүмкіншілігін жою үшін бір немесе бірнеше жыл керек, бірақ осынын нәтижесінде пайда болған шығындар пайда болған уақыт мезетіне сәйкес шығындалғанына көрсетіледі.Сондықтан күмәнді қарыздың шығыны бойынша есептеу периодына болжамданады және бұл шамамен алғандағы көрсеткіштер өтпелі қаржы жылындағы шығынды көрсетеді.Кіріс жоғалтулары мен кіріс азаюы үмітсіз қарыздың шығынын есептеу арқылы табылады.Есептеу кезінде жабылмаған ДҚ-ның негізгі себебі болып есептеудегі шығындардың көрсеткішін анықтау саналады.Жойылмаған ДҚ-ны есептеудің 2 тәсілі бар.Тікелей жою тәсілі, осы тәсілге сәйкес үмітсіз талаптар 7440 шотына үмітсіз талаптарды анықтау моментінде жойылады.Резервті тәсіл, осы тәсілге сәйкес қолданудың төленбеген есептерінің күтілетін сомасының бағасы жүргізіледі.Бұл саналған сома есептеуден шығын сияқты және алуға арналған шоттардың айнымалы азаюы сияқты көрсетіледі, бұл периодта қолданыс есептеледі.Резервті тәсіл, күмәнді қарыздарға байланысты шығындар күмәнді қарыздар бойынша резервті құру жолдарымен көрсетіледі.Ол жылдың аяғында ДҚ хаттауының көрсеткіштерінің негізінде құрылады, 1290 пассивті шотында көрсетіледі.ДҚ ҚЕ күмәнді талаптар бойынша резервті есептеуде болады.Күмәнді қарыздарды бағалаудың екі әдісі бар.Күмәнді талаптармен резервті құру кезінде кәсіпорын өз қарауы бойынша есептік саясатта екі әдісі бірін таңдауға және қарастыруға құқылы:несиеге толық қолдануынан пайыз әдісі (кіріс пен шығыс туралы есеп),төлеу мерзімі бойынша ДҚ есептеу әдісі (бухгалтерлік баланс).

Қайта сатып алынған капитал есебі.5110 шоттың дебеті акционерлердің меншігіндегі акцияларды қайтып сатып алынған құнын көрсетеді.Акцияларды қайтып сатып алған кезде: 5110 шоты дебеттеледі де және 1030, 1010, 1060 шоттары кредиттеледі.Акционерлердің меншігіндегі акцияларды айналыстан шығару үшін, не болмаса оларды қайта тарату үшін акционерлерден қайтып сатып алынады.Қайтып сатып алынған акциялар наминалдық құны бойынша да, наминалдық құннан жоғары немесе төмен құны бойынша да сатып алынуы мүмкін:Сатып алынған акциялардың нақты құны наминалдық (атауы) құнға тең болған жағдайда: 5110 шоты дебеттеледі де, және 1030, 1010 шоттары кредиттеледі.Сатып алынған акцияның құны наминалдық құннан төмен болған жағдайда:сатып алу құнына: 5110 шоты дебеттеледі де және 1030, 1010 шоттары кредиттеледі;сома айырмасына, яғни акциялардың құны наминалдық құннан аз болған жағдайда: 5110 шоты дебиттеледі де және 5510 «Есептік жылдағы таратылмаған табыс» шоты кредиттеледі ( яғни ақша қаражаттары жеткіліксіз болған жағдайда оларға қосымша қаражаттарды қосымша қаражаттарды қосады).Сатып алынған акциялардың нақты құны наминалдық құннан жоғары болған жағдайда:- сатып алу құнына: 5110 шоты дебеттеледі де, 1030, 1010 шоттары кредиттеледі;- сома айырмасына, яғни акцияның құны номиналдық құнынан артық бағаға сатып алынған жағдайда:5510 «Есептік жылдағы таратылмаған табыс» шоты дебеттеледі де, 5110 шоты кредиттеледі.Егер де акциялар айналыстан шығарып алу үшін акционерлерден қайтып сатып алынса, онда мынадай шоттар кореспонденциясымен беріледі:5020, 5010 шоттары дебеттеліп 5110 шоты кредиттеледі.Егер де акциялар одан әрі сату мақсатында қайтып алынса, онда олардың наминалдық құны 5110 шоттың кредитінен 7470 «Бағалы қағаздарды сатудан алған шығыстары бойынша» шоттың дебетіне жатқызылады.Акциялардың сатылатын құнына, олардың номиналдық құнының мөлшеріне 6280 «Бағалы қағаздарды сатудан алған табыстары бойынша» шоты кредиттеледі де, 1284 «Басқа да дебиторлар » шоты дебеттеледі.Егер де акцияның құны номиналды құнынан жоғары болса алынған айырма сомасына 1284 шоты дебеттеледі де, 5030 «Қосымша төленген капитал» шоты кредиттеледі.Акционерлерден сатып алған акцияларды сатқан кезде қоғамның жарлық капиталы өзгермейді.Қоғам келесі жағдайларда акцияны қайтып сатып алуға құқығы жоқ:қоғамның эмитенттелген акциялары толық төленгенге дейін;қоғамның шығарылған (төленген) жарлық капиталы қайтып сатып алынған нәтижесінде, тиесілі қоғам типтері үшін шығарылғаны (төленген) жарлық капиталының минималды деңгеиінен кем болса;қоғам ақцияны қайтып сатып алған шақта төлем қабілеттілігі жоқ болса немесе акцияны сатып алынған соң сондай жағдайға тап болатын болса; ақцияны сатып алатын кезінде қоғамның меншік капиталының көлемі қоғамның жарлық капиталына шығарылған (төленген) капиталдан кем болса.Қайтып сатып алынған акцияның сны бүкіл қоғамның шығарған акцияның 25% - нен немесе қоғамның меншік капиталының 10% - нен аспауы керек.Қоғамның акциясын сатып алу мәселесі сол қоғамның жалпы жиналысында шешіледі, осындай шешім шыққан соң отыз күннің ішінде аталған шешімді жүзеге асыруына болады.Сатып алынған акцияны қоғамның ұстаушы реестріне енгізеді.

ҚҚҚҚҚҚҚҚ

Қайта ұйымдастыру:есептілікте бейнелеу тәртібі.Қайта ұйымдастыру – ұйымның басшылығымен жоспарланған және бақыланатын бағдарлама, бұл ұйымның қызмет саласын немесе осы қызметті жүргізуді елеулі өзгертеді.Қолданыстағы міндеттеме бұрынғы міндеттеуші оқиғаның нәтижесі ретінде – қайта құрылымдау,яғни ұйымдастыру бойынша қолданыстағы міндеттеме тек ұйым:(а) кем дегенде мыналарды анықтайтын қайта құрылымдаудың жете және ресми жоспарына ие:(і) қатысты қызмет түрін немесе оның бөлігін;(iі) негізгі қамтылған орналасу жерлерін;(iii)жұмыстан шығарылатын қызметкерлердің орналасуын, шамалы санын және қызметі;(iv) күтілетін шығындар;( v) жоспарды орындау мерзімдері.(b)қайта құру жоспарын орындауды бастап немесе мүдделі тұлғаларға жоспардың негізгі ерекшеліктерін жеткізу арқылы қайта құрылымдауды жүргізетінін білдіріп, мүдделі тұлғалардың негізді пайымдауларын туғызды.Қорытынды:Ұйым қайта құрылымдауға жұмсалған шығындар қорын тек заңды міндеттемесі немесе қайта құрылымдауды жүргізу тәжірибесімен негізделетін міндеттеме болған жағдайда таниды.

Қайтарылған жал операциясының есебі.Жалға беруші жалға беруге тапсырылған активтерді өзінің қаржы жағдайы туралы есебінде осындай активтің сипаттамасына сәйкес ұсынуға тиісті.Жалға беруші төменде келтірілген жағдайлардан бөлек жалдау мерзімінің барысында жүйелік жалға беруден түскен жалгерлік табысты (сақтандыру және қызмет көрсету сияқты қызметтерге жұмсалған шығындарды есептемегенде) тура негіздегі табыс пен шығын құрамында тануы керек:(а) егер төлемдер осы негiзде жүргізілсе де, жүйелі тәсіл жалдау нысаны болып табылатын активтен жалға алушының табыс табу кестесін нақтырақ көрсетуді қамтамасыз етпейді.(b) жалға берушіге төленетін төлемдер жалға берушіге күтiлетiн инфляциялық шығындардың артуының орнын толтыру үшiн күтiлетiн (жарияланған көрсеткiштерге және санаққа тұрақтану) ортақ инфляцияға сәйкес артып отыратындай құрылады.Егер жалға берушіге төленетін төлемдер ортақ инфляциядан басқа факторлардың әсерінен өзгертiлсе, онда бұл (b) тармағының шарттарына сәйкес келмейдi.Жалға беруші шығын ретiндегі жалгерлік табысты алған кезде келтірілген шығынды, оның ішінде, амортизацияны тану керек.Жалға берілген амортизацияланатын активтер бойынша амортизацияларды есептеу саясаты ұқсас активтер үшiн жалға берушінің қалыпты амортизациялық саясатына сәйкес келуі керек.Операциялық жалгерліктің келісімшартын дайындауға және бекітуге жұмасалған барлық бастапқы тiкелей шығындарды жалға беруші жалға берілген активтiң теңгерімдік құнына қосуы керек және жалдау мерзімі барысында шығындар ретiнде жалгерліктен түскен табыс қандай болса, сондай негiзде танылуға тиiстi.Жалдау нысаны болып табылатын активтің құнсыздануға ұшырағанын немесе ұшырамағанын анықтау үшін жалға беруші 27-«Активтердің құнсыздануы» бөлімін қолдануы керек.Өндірушілер немесе делдалдар болып табылатын жалға берушілер операциялық жалға беру келісімшартын бекіткен кезде сатудан түскен табысты танылмайды, себебі ол табыс сатуға тең емес.Жалға беруші операциялық жалға беру жөнінде келесі ақпаратты ашып көрсетуге тиісті:(а) төменде аталған кезеңдердің әрқайсына қатысты мерзімінен бұрын тоқтату құқығынсыз операциялық жалға беру келісімшарты бойынша болашақ төменгі жалгерлік төлемдер:(і) бір жылға дейін;(іі) бір жылдан бес жылға дейін; және (ііі) бес жылдан жоғары.(b) табыс ретінде танылған жалгерлік төлемнің жалпы сомасы.(с) түбегейлi жалдау келiсiмшарттарының, мысалы, шартты жалгерлік төлем туралы, жалгерлікті жаңарту немесе активтi сатып алу мүмкiндiктері, өзгермелі бағалар туралы ескертулер, суб.жалдау және жалдау келiсiмшарттарымен қойылған шектеулер туралы мәлiметтерінің жалпы сипаттамасы.Сондай-ақ, жүйелік жалға беру келісімшарты бойынша ұсталып, отырған активтер туралы сөз болғанда активтер туралы ақпараттарды ашу талаптары 17, 18, 27 және 34-бөлімдерге сәйкес жалға берушілерге қатысты қолданылады.Егер керi жалдаумен сату операциясы операциялық жалгерлікке алып келсе, және операцияның әдiл құны бойынша iске асатыны анық болса, онда кез келген туындаған пайда немесе залалды сатушы-жалға алушы бірден тануы керек.Егер сату бағасы әдiл құннан төмен болса, онда кез келген туындаған пайда немесе залалды сатушы-жалға алушы шығынның нарықтық бағадан төмен баға бойынша келешек жалгерлік төлемдермен орны толтырылатын жайлардан басқа уақытта бірден тануы керек.Мұндай жағдайларда сатушы-жалға алушы мұндай шығынды кешiктiруi керек және активтi пайдаланудың болжалды мерзiмiнiң барысында оны жалгерлік төлемдердiң көлеміне пропорционал тұрғыда амортизациялауы керек.Егер сатылатын баға әдiл құннан жоғары болса, онда сатушы-жалға алушы әдiл құнның үстiнен қойылатын артық бағаны кейінгі қалдыруы керек және активтi қолданудың шамаланған мерзiмiнің ішінде оны амортизациялауы керек.

Қаржылық емес активтердің құнсыздануынан алынатын зияндарды тану және орнын толтыру.Тарихи құн бойынша бастапқы бағаланған қаржылық емес активтердің көпшілігі кейінгі бағалаудың басқа базалары негізінде бағаланады. Мысалы,(а)кәсіпорын негізгі қаражатты екі шаманың ең кішісі бойынша бағалайды: қалдық құн және өтелетін құн.(b)кәсіпорын қорларды екінші шаманың ең кішісі бойынша бағалайды: өзіндік құн бойынша немесе аяқтау мен сатуға жұмсалған қаражаттарды шегеруден кейінгі сауда бағасы,(c)кәсіпорын қолданыстағы немесе сатуға арналған қаржылық емес активтерге жататын құнсыздануден болған залалдарды таниды.Осы сияқты актив сату немесе пайдаланудан кәсіпорынның күтетін сомасынан артылмайтын сомада актив бағаланбайды, активтердің ең төменгі құн бойынша бағалануын қамтамасыз етеді.Келесі қаржылық емес актив түрлерін тану үшін осы ҚЕХС төмендегі бағалау кезінде әділ құнды қолдануға рұқсат береді немесе ұйғарады:(а) қауымдасқан кәсіпорындардағы инвестициялар және әділ құн бойынша кәсіпорындардың бағаланған бірлескен кәсіпорындары.(b) кәсіпорынның әділ құн бойынша бағаланаған инвестициялық жылжымайтын мүлкі.(c)есептік өткізімдік жұмсалған қаражаттар шегерілген әділ құн бойынша кәсіпорынның бағаланған ауылшаруашылық активтері (биологиялық активтер мен жинау кезіндегі ауылшаруашылық өнімдері).

Қаржылық есептіліктің құрамы мен құрылымы.Қаржылық есептілік дара кәсіпкердің немесе ұйымның қаржылық жағдайы, қызметінің нәтижелері және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы ақпаратты білдіреді.Мемлекеттік мекемелердің қаржылық есептілігін қоспағанда, қаржылық есептіліктің құрамына мыналарды жатқызамыз:Бухгалтерлік баланс;Пайда мен зияндар туралы есеп;Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп;Капиталдағы өзгерістер туралы есеп;Түсіндірме хат.Ұйымның іс-әрекетін оперативті басқаруды қамтамасыз ету үшін ұйымда бар ресурстар, олардың жағдайы, орналасуы мен пайдалануы, сондай- ақ олардың пайда болу қалыптасу көздері жайлы мәліметтер қажет.Белгілі бір тәртіппен жинақталып, қорытылған, топтастырылған мұндай мәліметтерді баланстың көмегімен алады.Баланс деп белгілі бір сәттегі субъектінің мүлкі, міндеттемелері және капитал туралы ақпаратты жинақтап қорыту мен экономикалық топтастыру тәсілі.Бұл субъектінің қаржылық жағдайын сипаттайтын негізгі есепті форма.Баланс барлық шаруашылық құралдарын, олардың пайда болып, қалыптасу көздерін салыстыру және есеп объектісінің барлық жиынтығын бақылауды жүзеге асыру үшін қажет.Баланс - бухгалтерлік есептің екі бөлімнен тұратын тәсілдегі элементтерінің бірі.Біріншісі «Актив» деп, ал екіншісі «меншікті капитал және міндеттемелер» деп аталады.Бірінші бөлімде шаруашылық құралдарының құрамы, орналасуы, қолданылуы, ал екінші бөлімде – қаражаттың пайда болу көздері мен мақсатты белгілеуі көрсетіледі.Бухгалтерлік баланс құжаттармен расталған, тексерілген бухгалтерлік жазбалар негізінде жасалады.Баланс жасау үшін бас кітап, журнал – ордерлер, сондай-ақ талдау есептерінің регистрлері пайдаланылады.Баланс бес бөліктен тұрады: қысқа мрзімді активтер, ұзақ мерзімді активтер, қысқа мерзімді міндеттемелер, ұзақ мерзімді міндеттемелер, капитал.Салыстыру үшін баланс кестесінде жылдың басында және соңындағы көрсеткіштер келтіріледі.Балансты механикалық өңдеу үшін кестенің әрбір баптары кодталады.Пассив мен активтің әрбір бөлігі бойынша жиыны есептеледі.Активтер пассивтерге тең болуы тиіс.ШЖС-ң қаржылық жағдайын мынандай теңдеуді пайдаланып, есептеп шығаруға болады:активтер = міндеттемелер + капитал.Бухгалтерлік есептің халықаралық жүйесінде бұл теңдеу баланстық теңдеу деп аталады.Оны екі бөлігіде өзара тең болуға тиіс.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп кезең ішіндегі ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді оларды операциялық, инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметі бойынша жіктей отырып ұсынылуы тиіс.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп оны қаржы есептілігінің қалған нысандарымен бірге пайдаланған кезде ақпарат береді, онда өзгеріп отыратын жағдайлар мен мүмкіндіктерге бейімделу үшін пайдаланушыларға ұйымның таза активтеріндегі өзгерістерді, оның қаржы құрылымын (өтімділігі мен төлем қабілетін қоса алғанда) және түсімдер мен ақша қаражаттары төлемдерінің деңгейі мен мерзімдеріне әсер ету қабілетін бағалауға мүмкіндік береді.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат ұйымның ақша қаражаттары мен баламаларын молайту қабілетін бағалау кезінде пайдалы болады және пайдаланушыларға әртүрлі ұйымдардағы ақша қаражаттарының болашақтағы түсімдері мен төлемдерінің дисконтталған құнын бағалауға және салыстыруға арналған үлгілерді әзірлеуге мүмкіндік береді.Ол сондай-ақ әртүрлі ұйымдардың операциялық көрсеткіштері туралы есептіліктің салыстырмалығын жеңілдетеді, бұл бірдей операциялар мен оқиғалар үшін есептің әр алуан әдістерін қолданудан келтірілетін әсерін жояды.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы өткен жылдардағы мәлімет ақша қаражаттарының болашақ ағындарының сомасының, уақытының және айқындығының индикаторы ретінде жиі пайдаланылады.Ол сондай-ақ ақша қаражаттарының болашақ ағындарының бұрынғы бағалауларының дәлме-дәлдігін тексеру кезінде және пайдалылық пен ақша қаражаттарының таза қозғалысы және бағалар өзгеруінің әсері арасындағы байланысты зерттеу кезінде пайдалы болады.Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер ақша қаражаттары мен олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-ақ оларды уақытқа қарай бөлу мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді.Ұйым операциялық, инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметінен түскен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді өзінің қызметінің сипатына неғұрлым сәйкес келетіндей береді.Қызмет түрлері бойынша жіктеу пайдаланушыларға осы қызметтің ұйымның қаржы жағдайына әсер етуін, оның ақша қаражаттары мен ақша қаражаттарының баламаларының сомасын бағалауға мүмкіндік беретін ақпаратты қамтамасыз етеді.Бұл ақпарат сонымен бірге қызмет түрлері арасындағы өзара байланысты бағалау үшін де пайдаланылады.Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы ұйымның кіріс келтіретін негізгі қызметіне тікелей байланысты.Сөйтіп, әдеттегідей, олар таза пайданы және шығынды айқындауға кіретін операциялар мен басқа да оқиғалардың нәтижесі болып табылады.Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттары қозғалысының мысалдары мыналар болып табылады: тауарларды сатудан және қызмет көрсетулерден түскен ақшалай түcімдер;рояльти түріндегі түсімдер, қаламақылар, комиссиялық сыйақылар және табыстың басқа да түрі; тауарлар мен қызмет көрсетулері үшін жеткізушілерге берілетін ақшалай төлемдер; қызметшілерге және олардың атынан басқа тұлғаларға ақшалай төлемдер; сақтандыру ұйымының сақтандыру сыйлықтары мен талап арыздары, жылдық жарналар және басқа да сақтандыру сыйақылары ретіндегі ақшалай түсімдері мен төлемдері; егер бұлар тек қаржы немесе инвестициялық қызметтермен байланыстырылмайтын болса, ақшалай төлемдер немесе пайдаға салынатын салық төлемі немесе пайдаға салынатын салық үшін өтемақы; және коммерциялық немесе сауда мақсатында жасалатын келісімшарттар бойынша ақшалай түсімдер мен төлемдер.Инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты жеке ашудың зор маңызы бар, өйткені ол болашақ кіріс пен ақша қаражаттарын молайтуға арналған ресурстарды қалыптастыру мақсатына арналған шығыстарды айғақтайды.Танылған активке ықпал ететін шығындар ғана қаржылық жағдай есебінде инвестициялық қызмет ретінде жіктеле алады.Инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының мысалдары мыналар болып табылады: жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар, материалдық емес және басқа да ұзақ мерзімді активтер сатып алуға арналған ақшалай төлемдер.Оларға капиталдандырылған әзірлеу шығындарына және меншікті өндірістің негізгі құрал-жабдықтарына байланысты төлемдер жатады; жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар, материалдық емес және басқа да ұзақ мерзімді активтер сатудан алынған ақшалай түсімдер; басқа ұйымдардың үлестік немесе борыш құралдарын және бірлескен қызметке қатысу үлестерін сатып алуға арналған ақшалай төлемдер (ақша қаражаттарының баламалары ретінде қарастырылатын осы құралдар үшін және коммерциялық немесе сауда мақсатына арналған төлемдерден басқалары); басқа ұйымдардың үлестік немесе борыш құралдарын және бірлескен қызметке қатысу үлестерін сатудан алған ақшалай түсімдер (ақша қаражаттарының баламалары ретінде қарастырылатын осы құралдар үшін және коммерциялық немесе сауда мақсатына арналған ақшалай түсімдерден басқалары); және т.б.Қаржы қызметінен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты жеке ашудың зор маңызы бар, өйткені бұл ақпарат ұйымға капитал беретін инвесторлардың ақша қаражаттарының болашақ түсімдеріне қатысты талаптарын болжау үшін қажетті.Қаржы қызметінен түсетін ақша қаражаттары ағындарының мысалдары мыналар болып табылады:акциялар эмиссиясынан немесе басқа да үлестік құралдардан түскен ақша түсімдері;ұйымның акцияларын сатып алу немесе өтеу үшін акция иеленушілеріне ақшалай төлемдер; қамтамасыз етілмеген облигациялардан, қарыздардан, вексельдерден, қамтамасыз етілген облигациялардан, кепілдік және басқа да қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кредиттерден ақшалай түсімдер; кредиттік сомаларды ақшалай өтеу; және қаржылық жалдау бойынша берешекті азайту үшін жалға алушының ақшалай төлемдері.

Қаржылық есептіліктің сапалық сипаттамалары.Сапалық сипаттамалары: түсініктілік, орындылық, сенімділік, салыстырмалылық.Түсініктілік.Қаржылық есеп беруде ұсынылған ақпарат пайдаланушыға түсінікті болуға тиіс.Орындылық.Пайдаланушыға өткен, қазіргі және болашақ оқиғаларды бағалауға, өткен бағалауды растауға немесе түзетуге көмектесіп, экономикалық шешімдерге ықпал ету.Ақпараттың орындылығына оның сипаты мен елеулілігі маңызды ықпал жасайды.Ақпарат егер оны қалдыру немесе дұрыс ұсынбау пайдаланушының экономикалық шешіміне әсер ете алса, елеулі деп саналады.Сенімділік.Ақпаратта елеулі қателер мен бұрмалаулар жоқ және пайдаланушылар оған шынайы деп сенуіне болады.Шынайы көрсету.Сенімділікті қамтамасыз ету үшін қаржылық жағдай, операция нәтижелері, ақшалай қаражаттың қозғалысы туралы ақпарат операцияларды және тағы басқа оқиғаларды шынайы көрсетуі тиіс.Мәннің формадан артықшылығы.Операциялар мен басқа оқиғаларды шынайы ұсыну үшін олар тек заңдық формамен ғана емес, оның мәні мен экономикалық шындығына сай есептеліп, ұсынылуы қажет.Бейтараптылық.Қаржылық есеп берудегі ақпараттың сенімділігін қамтамасыз ету үшін ақпарат нейтралды, яғни күні бұрын теріс түсінікте болмауы керек.Байқампаздық (осмотрительность).Активтер мен кірістер кемітілмей, ал міндеттемелер мен шығыстар әдейі арттырылмауы үшін белгісіздік жағдайларында талап етілетін, есептесулерге пікір қалыптастырған кезде сақтықтың белгілі бір деңгейін ұстау.Толықтылық.Сенімділікті қамтамасыз ету мақсатында қаржылық есептердегі ақпарат толық болуы тиіс.Салыстырмалылық.Қаржылық ақпарат пайдалы және мазмұнды болуы үшін есепті кезең салыстырмалы болуы тиіс.Пайдаланушылар субъектінің есеп саясаты,олардағы барлық өзгерістер мен мұндай өзгерістердің нәтижелері жайлы хабардар болуы тиіс.Уақытылылық.Ақпарат ұсынуда ақталуға келмейтін тежеу болған жағдайда ол өзінің орындылығын жоғалтуы мүмкін.Пайда мен шығын арасындағы баланс.Ақпараттан алынатын пайда оны алуға кететін шығыннан есып түсуі тиіс.Пайда мен шығынды бағалау едәуір дәрежеде кәсіби пайымдаудың мәселесі болып табылады.Сапалық сипаттаулар арасындағы баланс.Қаржылық есеп беруге арналып қойылған негізгі тағайындауды орындау үшін көбіне тепе-теңдік немесе сапалық сипаттамалар арасындағы ымыра болуы қажет.Қаржылық есепті жасаушылар кәсіби пайымдаудың көмегімен әр түрлі жағдайларда сипаттамалардың салыстырмалы маңыздылығын айқындайды.

Қаржылық есептіліктің элементтері, оларды танудың критерилері.Қаржылық есептілік мәмілелелер мен басқа да оқиғалардың нәтижелерін олардың экономикалық мазмұнына сәйкес класстарға топтай отырып бейнелейді.Субъектінің қаржылық жағдайы – белгілі бір күндегі деректер бойынша оның активтерінің, міндеттемелері мен меншікті капиталының мөлшерін білдіреді.Кәсіпорынның қаржылық жағдайының өзгеруіне тікелей байланысты қаржылық есеп элементтеріне активтер, міндеттемелер және меншікті капитал жатады.Активтер - өткен оқиғалар нәтижесінде пайда болған, алдағы уақытта экономикалық тиімділік алуды күтіп отырған, құндық бағасы болатын, ұйымдардың бақылауындағы ресурстар.Мысалы,мүліктер,мүліктік және мүліктік емес байлықтар, субъектінің құқықтары.Активтер өнім өндіру үшін жұмыс пен қызмет көрсету үшін және де өнімді басқару үшін пайдаланылады.Міндеттемелер – бұл өткен оқиғалар нәтижесінде пайда болатын және оларды реттеу экономикалық тиімді ресурстардың шығуына әкеліп соқтыратын, ұйымдардың қазіргі сәттегі берешектері, осының нәтижесінде тұлғаның басқа кредиторлардың пайдасына белгілі бір әрекет жасау міндеттемесі туындайды: мысалы, қарыздарды төлеу, жұмыс жасау, қызмет көрсету, мүліктерді беру т.б.Ал,кредитор қарызгердің міндеттемелерін орындауды талап етуге құқылы.Меншікті капитал – субъектінің активтерінен оның міндеттемелерін алып тастағаннан кейін калатын сома.А=МК+М,А–М=МК.Баланс пассивінің құрамындағы меншікті капиталдың үлестік салмағының жоғары болуы, субъектінің қаржылық жағдайының тұрақты екендігін білдіреді.Қаржылық нәтиже кәсіпорынның есепті жылдағы шаруашылық қызметінің қорытынды көрсеткіші.Ол ұйымдардың пайда және зиян туралы есептілігінде көрсетілетін табыстар мен шығыстардың өзара байланысынан туындайды.Пайданы өлшеумен тікелей байланысты қаржылық есептілік элементтеріне табыстар мен шығыстар жатады.Табыс – есепті кезеңдегі активтердің өсуі,ақшаның келуі немесе міндеттемелердің азаюы нысанындағы есепті мерзім ішіндегі капиталдың артуына мүмкіндік беретін экономикалық тиімділіктердің өсуі.Шығыс – есепті мерзім ішіндегі ақшалардың кетуі,активтердің кемуі немесе міндеттемелердің пайда болуы түріндегі капиталдың азаюына әкеліп соқтыратын экономикалық тиімділіктердің кемуі.Қаржылық есептіліктің элементтерін тану,олар тиісті анықтамаларға сәйкес келетін болса және төмендегі шарттар орындалатын болса жүзеге асырылады:1)баптармен байланысты кез-келген болашақтағы экономикалық тиімділікті субъектілердің алу немесе жоғалту ықтималдығы бар болатын болса;2)нақты шығындар немесе баптардың құндары сенімді бағаланатын болса.

Қаржылық есептіліктің элементтерін бағалау.Қаржылық есептілік мәмілелелер мен басқа да оқиғалардың нәтижелерін олардың экономикалық мазмұнына сәйкес класстарға топтай отырып бейнелейді.Субъектінің қаржылық жағдайы – белгілі бір күндегі деректер бойынша оның активтерінің, міндеттемелері мен меншікті капиталының мөлшерін білдіреді.Кәсіпорынның қаржылық жағдайының өзгеруіне тікелей байланысты қаржылық есеп элементтеріне активтер, міндеттемелер және меншікті капитал жатады.Активтер - өткен оқиғалар нәтижесінде пайда болған, алдағы уақытта экономикалық тиімділік алуды күтіп отырған, құндық бағасы болатын, ұйымдардың бақылауындағы ресурстар.Мысалы, мүліктер, мүліктік және мүліктік емес байлықтар, субъектінің құқықтары.Активтер өнім өндіру үшін жұмыс пен қызмет көрсету үшін және де өнімді басқару үшін пайдаланылады.Міндеттемелер – бұл өткен оқиғалар нәтижесінде пайда болатын және оларды реттеу экономикалық тиімді ресурстардың шығуына әкеліп соқтыратын, ұйымдардың қазіргі сәттегі берешектері, осының нәтижесінде тұлғаның басқа кредиторлардың пайдасына белгілі бір әрекет жасау міндеттемесі туындайды:мысалы, қарыздарды төлеу, жұмыс жасау, қызмет көрсету, мүліктерді беру т.б.Ал, кредитор қарызгердің міндеттемелерін орындауды талап етуге құқылы.Меншікті капитал – субъектінің активтерінен оның міндеттемелерін алып тастағаннан кейін калатын сома.А = МК + М;А – М = МК.Баланс пассивінің құрамындағы меншікті капиталдың үлестік салмағының жоғары болуы, субъектінің қаржылық жағдайының тұрақты екендігін білдіреді.Қаржылық нәтиже кәсіпорынның есепті жылдағы шаруашылық қызметінің қорытынды көрсеткіші.Ол ұйымдардың пайда және зиян туралы есептілігінде көрсетілетін табыстар мен шығыстардың өзара байланысынан туындайды.Пайданы өлшеумен тікелей байланысты қаржылық есептілік элементтеріне табыстар мен шығыстар жатады.Табыс – есепті кезеңдегі активтердің өсуі, ақшаның келуі немесе міндеттемелердің азаюы нысанындағы есепті мерзім ішіндегі капиталдың артуына мүмкіндік беретін экономикалық тиімділіктердің өсуі.Шығыс – есепті мерзім ішіндегі ақшалардың кетуі, активтердің кемуі немесе міндеттемелердің пайда болуы түріндегі капиталдың азаюына әкеліп соқтыратын экономикалық тиімділіктердің кемуі.Қаржылық есептіліктің элементтерін тану, олар тиісті анықтамаларға сәйкес келетін болса және төмендегі шарттар орындалатын болса жүзеге асырылады:1)баптармен байланысты кез-келген болашақтағы экономикалық тиімділікті субъектілердің алу немесе жоғалту ықтималдығы бар болатын болса;2)нақты шығындар немесе баптардың құндары сенімді бағаланатын болса.

Қаржылық жағдай туралы есеп беру(бухгалтерлік баланс;құрылымы мен мазмұны).Қаржылық жағдай туралы есеп міндетті түрде кем дегенде мыналарды көрсететiн жекелеген баптарды қамтуы тиiс: жеке меншік, ғимарат пен жабдықтар; инвестициялық жылжымайтын мүліктер; материалдық емес активтер; қаржы активтері; қатысу әдiсi бойынша ескерiлген инвестициялар; биологиялық активтер; босалқылар; сауда және басқа дебиторлық берешек; ақша қаражаты және ақша қаражатының эквиваленттері; сауда және басқа төлемдер; азық-түлік тауарлары; қаржы міндеттемелері; ағымдағы салық бойынша мiндеттемелер мен активтер; кейінге қалдырылған салық міндеттемелері мен кейінге қалдырылған салық активтері; сатуға арналған деп жүйеленген қолданылмайтын топтағы активтерде көрсетілген міндеттемелер; үлес ішінде ұсынылған, бақыланбайтын пайыздар, және бас ұйымның иелеріне тән шығарылған капитал және резервтер.Ұйым тікелей қаржылық жағдай туралы есептегі жеке бөлімдер ретінде, қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi активтерді және қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердi ұсынуға міндетті, бұған өтімділік негізінде бөлу сенімді әрі неғұрлым мәнді болып табылатын аталған ақпарат беру реттері кірмейді.Көрсетілген ерекшелік қолданылған кезде барлық активтер мен міндеттемелер міндетті түрде тұтас алғанда олардың өтімділігіне қарай ұсынылуы тиіс.Актив, егер мынадай өлшемдердің кез келгенін қанағаттандырса, міндетті түрде айналымдық актив ретінде топтастырылуы тиіс:оны өткiзу көзделсе, не ол кәсiпорынның қалыпты операциялық кезеңiнiң барысында сатуға немесе пайдалануға арналса;ол негiзiнен сауда мақсаттарына арналса;оны есепті күннен кейін он екі айдың ішінде сату ұйғарылса; не ол ақша қаражаты немесе ақша қаражатының баламалары нысанында болса бұған есепті күннен кейін, ең болмағанда, он екі айдың ішінде қандай да болсын міндеттеменің орнын толтыру үшін оны айырбастауға немесе пайдалануға тыйым салынған реттер кірмейді.Қалған активтердiң барлығы міндетті түрде ұзақ мерзiмдi активтер ретiнде топтастырылуы тиiс.Ұйым міндеттемені қысқа мерзімді міндеттеме ретінде жіктеуге тиіс жағдайлар:оны ұйымның қалыпты операциялық кезеңiнiң шеңберінде өтеу көзделсе; ол негізінен сату мақсаттарына арналса;ол есепті күннен кейiн он екi айдың iшiнде өтелуге тиiс болса; не есепті күннен кейін ең аз дегенде он екі айдың ішінде тиісті міндеттемені өтеуді кейінге қалдыруға ұйымның құқы болмаған жағдайда.Контрагенттің қалауынша міндеттеменің орындалуы мерзімінің оның үлестік құралдар шығаруына әкеп соқтыруы оның топтастырылуына әсерін тигізбейді.Қалған мiндеттемелердiң барлығы ұзақ мерзiмдi мiндеттемелер ретiнде топтастырылуы тиiс.Ұйым не қаржылық жағдай туралы есептің өзiнде, не ескертулерде мынадай ақпаратты ашып көрсетуге міндетті:(а) акционерлiк капиталдың әрбiр тобы үшiн: шығаруға рұқсат етiлген акциялардың саны; шығарылған және толықтай ақы төленген, сондай-ақ шығарылған, бiрақ ақысы толықтай төленбеген акциялардың саны; акциялардың атаулы құны, немесе акциялардың атаулы құны жоқ екендігiне нұсқау; жылдың басына және аяғына айналымдағы акциялардың санын тексеру; тиiстi топқа байланысты құқықтар, жеңiлдiктер мен шектеулер, соның iшiнде дивидендтер бөлуге және капиталды төлеуге шектеулер; ұйымның өзi немесе оның еншiлес немесе қауымдас ұйымдары ұстап қалатын ұйымның акциялары; және талаптары мен сомаларын қоса, опцион немесе сату шарттары бойынша шығару үшiн резервте сақталатын акциялар; және(b) меншiктi капитал құрамындағы әрбiр резервтiң сипаты мен мақсатын сипаттау.

Қаржылық құралдар ақпаратты ашып көрсету(ҚЕХС 7).7 Қаржы құралдары: ақпаратты ашып көрсету ҚЕХС-тың (IFRS) талаптарын орындауымен қатар жалға алушылар қаржылық жалдау үшін мынадай:(а) активтердің әрбір класына – есептік күніндегі таза қаржылық жағдай туралы есептік құн,(b) есеп күніне болашақ төменгі жалдау төлемдерінің жалпы сомасы және олардың дисконтталған құнын салыстырып тексеру.Бұдан басқа, ұйым есеп күніне болашақ төменгі жалдау төлемдерінің жалпы сомасы және олардың дисконтталған құнын мынадай: бір жылдан кем емес; бір жылдан кейін, бірақ бес жылдан кем емес; бес жылдан кейінгі кезеңдер үшін ашуы тиіс.(с)есеп кезеңінде шығыс ретінде танылған шартты жалдау төлемін,(d)күшін жоймайтын қосалқы жалдау шарты бойынша есеп күніне алынуы күтілетін қосалқы жалдау бойынша болашақ төменгі төлемдерінің жалпы сомасын,(е) жалға алушының келісілген жалдаудың айтарлықтай шарттарының жалпы сипаты мынадай: шартты жалдау төлемі анықталатын негізді; жаңару опциондарының болуы және талаптары немесе құбылмалы бағалардың сатып алынуы; жалдау шартында белгіленген, соның ішінде дивидендтерге, қосымша қарыз және әрі қарайғы жалдауға қатысты шектеулер туралы ақпаратты қоса алып, бірақ оған шектеу қоймай ақпаратты ашу керек.

Қаржылық құралдар бойынша дисконт және премия есебі, құнды қағаздарды пайызбен сатып алу.Мынадай баптарға қатысты қаржылық жорамалдар: (і) дисконт мөлшерлемесі;(іі)болашақ жалақы деңгейі және сыйақы;(ііі) медициналық қамтамасыз етуге арналған жәрдемақыға қатысты – олардың мәні айтарлықтай болу шартымен, өтінімді ресімдеу және жәрдемақылар төлеуге арналған шығынды қоса алғанда, медициналық қамтамасыз етуге арналған болашақтағы шығындар; және (іv) жоспардың активтеріне арналған күтілетін кіріс мөлшерлемесі.Актуарлық жорамалдар жеткілікті түрде зерделеніп жасалса, әсірелеусіз болады, бірақ сонымен бірге шамадан тыс консервативті де болып табылмайды.Актуарлық жорамалдар инфляция, жалақының өсу қарқыны, жоспар активіне кіріс және дисконт мөлшерлемесі сияқты факторлардың арасындағы экономикалық қатынасты көрсетсе, өзара сәйкес болып табылады.Мысалы, инфляцияның белгілі бір деңгейіне тәуелді барлық жорамалдар (мысалы, пайыз мөлшерлемелеріне және жалақының өсуіне және сыйақыларға қатысты жол берулер) болашақтағы кез келген уақыт кезеңіне бірдей инфляция деңгейін болжайды.Ұйым дисконт мөлшерлемесін және басқа да қаржылық жорамалдарды номиналдық (белгіленген) көрсеткіште айқындайды, тек қана бағалау нақты (инфляцияға түзетілген) көрсетуде, мысалы, гиперинфляция жағдайындағыдан неғұрлым сенімді болмаса (қараңыз:29 Гиперинфляция жағдайындағы қаржылық есептілік (IAS) ХҚЕС) немесе сыйақы индекстелген және осы валюталардағы және осындай шарттармен индекстелген облигациялар нарығының жеткілікті тереңдігі болған жағдайда.Қаржылық жорамалдар міндеттеме орындалған болуы тиіс кезең үшін есепті күнгі нарықтық күтулерге негізделеді.Актуарлық жорамал: дисконт мөлшерлемесі.Еңбек қызметінің аяқталуына байланысты сыйақы беру бойынша міндеттемелерді дисконттау үшін пайдаланылатын мөлшерлеме (қаржыландырылған және қаржыландырылмаған) жоғары сапалы корпорациялық облигациялардың есепті күнгі жай-күйі бойынша нарықтық кірістілігі негізінде айқындалуы тиіс.Осы түрдегі облигациялар нарығының жеткілікті тереңдігі жоқ елдерде мемлекеттік облигациялардың нарықтық кірістілігі (есепті күнгі) пайдаланылуы тиіс.Валюта және корпорациялық немесе мемлекеттік облигациялардың талаптары валютаның еңбек қызметінің аяқталуына байланысты сыйақымен қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелердің есептік талаптарына сәйкес келуге тиіс.Айтарлықтай мәні бар актуарлық жорамалдардың бірі дисконт мөлшерлемесі болып табылады.Ол актуарлық немесе инвестициялық тәуекелдікті емес, ақшаның уақытша құнын білдіреді.Сонымен қатар дисконт мөлшерлемесі осы ұйымның кредиторларына жататын, ұйымға тиесілі несие бойынша төлемеу тәуекелдігін көрсетпейді, бұл мөлшерлеме сонымен қатар болашақ тәжірибенің актуарлық жорамалдарды айырмашылығы болу тәуекелдігін де көрсетпейді.Дисконт мөлшерлемесі сыйақыларды төлеу уақыты бойынша есептік бөлуді көрсетеді.Ұйым іс жүзінде бұған сыйақыларды төлеу уақыты бойынша есептік бөлуді, олардың мөлшері мен сыйақы төленуге тиісті валютаны көрсететін орташа алынған бір дисконт мөлшерлемесін қолдану арқылы жиі қол жеткізеді.

Қаржылық құралдар бойынша дисконт және премия есебі, құнды қағаздарды пайызбен сатып алу.мынадай баптарға қатысты қаржылық жорамалдар: (і) дисконт мөлшерлемесі;(іі) болашақ жалақы деңгейі және сыйақы;(ііі) медициналық қамтамасыз етуге арналған жәрдемақыға қатысты – олардың мәні айтарлықтай болу шартымен, өтінімді ресімдеу және жәрдемақылар төлеуге арналған шығынды қоса алғанда, медициналық қамтамасыз етуге арналған болашақтағы шығындар; және (іv) жоспардың активтеріне арналған күтілетін кіріс мөлшерлемесі. Актуарлық жорамалдар жеткілікті түрде зерделеніп жасалса, әсірелеусіз болады, бірақ сонымен бірге шамадан тыс консервативті де болып табылмайды.Актуарлық жорамалдар инфляция, жалақының өсу қарқыны, жоспар активіне кіріс және дисконт мөлшерлемесі сияқты факторлардың арасындағы экономикалық қатынасты көрсетсе, өзара сәйкес болып табылады.Мысалы, инфляцияның белгілі бір деңгейіне тәуелді барлық жорамалдар (мысалы, пайыз мөлшерлемелеріне және жалақының өсуіне және сыйақыларға қатысты жол берулер) болашақтағы кез келген уақыт кезеңіне бірдей инфляция деңгейін болжайды.Ұйым дисконт мөлшерлемесін және басқа да қаржылық жорамалдарды номиналдық (белгіленген) көрсеткіште айқындайды, тек қана бағалау нақты (инфляцияға түзетілген) көрсетуде, мысалы, гиперинфляция жағдайындағыдан неғұрлым сенімді болмаса (қараңыз:29 Гиперинфляция жағдайындағы қаржылық есептілік (IAS) ХҚЕС) немесе сыйақы индекстелген және осы валюталардағы және осындай шарттармен индекстелген облигациялар нарығының жеткілікті тереңдігі болған жағдайда.Қаржылық жорамалдар міндеттеме орындалған болуы тиіс кезең үшін есепті күнгі нарықтық күтулерге негізделеді.Актуарлық жорамал: дисконт мөлшерлемесі.Еңбек қызметінің аяқталуына байланысты сыйақы беру бойынша міндеттемелерді дисконттау үшін пайдаланылатын мөлшерлеме (қаржыландырылған және қаржыландырылмаған) жоғары сапалы корпорациялық облигациялардың есепті күнгі жай-күйі бойынша нарықтық кірістілігі негізінде айқындалуы тиіс.Осы түрдегі облигациялар нарығының жеткілікті тереңдігі жоқ елдерде мемлекеттік облигациялардың нарықтық кірістілігі (есепті күнгі) пайдаланылуы тиіс.Валюта және корпорациялық немесе мемлекеттік облигациялардың талаптары валютаның еңбек қызметінің аяқталуына байланысты сыйақымен қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелердің есептік талаптарына сәйкес келуге тиіс.Айтарлықтай мәні бар актуарлық жорамалдардың бірі дисконт мөлшерлемесі болып табылады.Ол актуарлық немесе инвестициялық тәуекелдікті емес, ақшаның уақытша құнын білдіреді.Сонымен қатар дисконт мөлшерлемесі осы ұйымның кредиторларына жататын, ұйымға тиесілі несие бойынша төлемеу тәуекелдігін көрсетпейді, бұл мөлшерлеме сонымен қатар болашақ тәжірибенің актуарлық жорамалдарды айырмашылығы болу тәуекелдігін де көрсетпейді.Дисконт мөлшерлемесі сыйақыларды төлеу уақыты бойынша есептік бөлуді көрсетеді.Ұйым іс жүзінде бұған сыйақыларды төлеу уақыты бойынша есептік бөлуді, олардың мөлшері мен сыйақы төленуге тиісті валютаны көрсететін орташа алынған бір дисконт мөлшерлемесін қолдану арқылы жиі қол жеткізеді.Пайыздың тиімді мөлшерлемесінің әдісі қаржы активінің немесе қаржы міндеттемесінің (не қаржы активтері немесе қаржы міндеттемелері тобының) амортизацияланған құнын есептеу және тиісті кезең ішіндегі пайыздар төлеуге арналған пайыздық кірістер және шығыстарды есептеу әдісін білдіреді.Тиімді пайыздық мөлшерлеме болашақ төлемдердің немесе түсімдердің күтілетін сомасын осы қаржы құралы бойынша өтеу мерзімі басталғанға дейін не бұл дұрыс болған кезде неғұрлым қысқа кезең ішінде қаржы активінің немесе қаржы міндеттемесінің таза қаржылық жағдай туралы есептік құнына дейін дәл дисконттауды қамтамасыз ететін мөлшерлемені білдіреді.Пайыздың тиімді мөлшерлемесін есептеу кезінде ұйым ақша қаражатының ағындарын қаржы құралының (мысалы, алдын ала ақының, сатып алу опционының және осындай опционның) барлық шарттық талаптарын ескере отырып айқындау міндетті, бірақ болашақ кредиттік шығындарды назарға алуға құқылы емес.Есепке барлық сыйақылар және тараптар төлеген немесе алған, тиімді пайыздық мөлшерлеменің ажырамас бөлігі болып табылатын басқа да сомалар (18 Табыс ҚЕХС-ты (IAS) қараңыз),сондай-ақ мәміле бойынша шығындар және барлық басқа сыйлықақылар немесе жеңілдіктер қабылданады.Ақша қаражатының ағындары және ұқсас қаржы құралдарының тобының есептік мерзімі шынайы бағалануы мүмкін екені болжанады.Дегенмен, ақша қаражатының ағындарын немесе қаржы құралын (немесе қаржы құралдары тобының) қолданудың күтілетін мерзімін бағалауға мүмкін болмайтын сирек кездесетін жағдайларда ұйым шартта көзделген ақша ағындарын қаржы құралының (немесе қаржы құралдары тобының) бүкіл шарттық мерзімі ішінде пайдалануға міндетті.Пайыздық тәуекелдігі.Қаржылық жағдай туралы есепте танылған пайыздық қаржы құралдары бойынша (мысалы, кредиторлық, дебиторлық берешек және шығарылған борыш құралдары), сондай-ақ қаржылық жағдай туралы есепте танылмаған кейбір қаржы құралдары (мысалы, кейбір несиелік міндеттемелер) бойынша пайыздық тәуекелдік туындайды.

Қаржылық құралдарды бағалау әдістері.Ұйым қаржы активтерін амортизацияланған құнмен немесе әділ құнмен кейін бағаланған түрде келесілердің екеуінің негізінде сыныпталуы тиіс:(a) қаржы активтерін басқару үшін ұйымның бизнес моделі; және(b) қаржы активінің келісімшарт ақша айналым ерекшеліктері.Қаржы активі амортизацияланған құнмен бағалануы тиіс, егер келесі екі шарт орындалатын болса:(a) активті бизнес-моделі шеңберінде иеленеді, егер мақсаты шартты ақша айналымдарын жинақтау үшін активтерді иелену болып табылатын болса.(b) қаржы активінің шарт талаптары қарыздың төленбеген негізгі сомасына пайыз және басты сомасының жалғыз төлемдері болып табылатын ақша айналымдарына бекітілген мерзіміне бастама береді.Бастапқы тануда, ұйым қаржы активін немесе қаржы жауапкершілігін әділ құнмен бағалайды сонымен қатар, егер қаржы активтері пайда немесе залал арқылы әділ құнмен бағаланбаса, келісім шығындары қаржы активінің сатылып алынуына тура қатысты болады, аударым шығындары тікелей сатып алу немесе қаржы активтерін немесе қаржы міндеттемелерін жариялаумен байланысты болады.Ұйым амортизацияланған құн бойынша бағалану нәтижесіндегі активтің есп беру күніндегі есептілікті қолданса, онда мұндай актив бірден келісім жасасқан күндегі әділ құн бойынша танылады.Әділ құнды анықтаудың ең жақсы жолы белсенді нарықтағы белгіленген бағалар арқылы болып табылады.Қаржы құралының салынған нарығы белсенді болмаса, ұйым әділ құнды бағалау әдісін қолдану арқылы анықтайды.Бағалау әдісін қоланудың мақсаты – тәуелсіз тараптардың ортасындағы ынталандырылған кәдуілгі кәсіби мақсатқа бағытталған бағалау күніндегі операцияның бағасы қандай болмасын нақты құнын анықтау.Бағалау тәсілдері бір-біріне тәуелсіз, бірін бірі жақсы білетін, осындай операциялар жасауға ынталы тәуелсіз екі жақ арасында жуық уақыт ішінде жасалған оперциялар туралы ақпаратты қодану арқылы, дәл осыған ұқсас құралдың ағымдағы әділ құнын салыстыру арқылы, дисконтталған ақша қозғалысы мен опцион бағасын анықтау моделін анализдеуден тұрады.Егер нарыққа қатысушылар арасында құрал құнын анықтауға арналған бағалау әдісі бар болатын болса және ол әдіс нақты нарықтық операциялар негізінде құнды бағалау есептеулерінде сенімділікті қамтамасыз ететін, кеңінен қолданылатын болса, онда ұйым сол әдісті қолданады.Таңдалынып алынған әдісте мүмкіндігінше ұйымға тән мәліметтерге емес, максималды түрде нарықтағы мәліметтерге сүйену тиіс.Бағалау әдісі құнды анықтауда нарыққа қатысушылардың ескеруі тиіс барлық факторларды және қаржы құралдарының құнжасамының жалпы қабылданған экономикалық әдіснамасына сай келуін қамтиды.Ұйым кезең аралық бағалау әдісінің дұрыстығын тексеріп шығады және оның туралығын дәл осындай құралды пайдалана отырып, бақыланып отырған ағымдағы нарықтық операциялар құны жөніндегі ақпаратты пайдалану (яғни, модификациялаусыз және қайта ұйымдастырусыз) немесе қолда бар бақылаудағы нарықтық мәліметтерге сүйену арқылы тексереді.Өтеу ерекшеліктеріне байланысты қаржылық жауапкершіліктің әділ құны (мысалы, қажет мезгілде алу салымы) өтелу талабы негізінде төленуге тиісті сомадан, яғни алғашқы күннен дисконтталған өтелуі талап етілуі мүмкін сомадан төмен болмайды.

Қаржылық міндеттемелердің есебі.Қаржылық міндеттеме дегеніміз төмендегідей кез келген міндеттеме:(а) келісімшарттық міндеттеме: ақша немесе басқа қаржылық активті басқа ұйымға беруге; немесе қаржылық активтерді немесе қаржылық міндеттемелерді басқа ұйыммен ұйым үшін потенциалды тиімсіз болатын келісімшарттар бойынша айырбастауға: немесе (b) ұйымның өз акциялары арқылы төленетін немесе төленуі мүмкін келісімшарт және төмендегідей болып табылады:орнына ұйым өз акцияларының айнымалы санын беруге міндетті болып табылатын немесе міндетті болуы мүмкін туынды емес қаржылық құрал; немесе ақша қаражатының бекітілген мөлшерін немесе басқа қаржылық активті ұйымның өз акцияларының бекітілген санына айырбастаудан басқа жолмен төленетін немесе төленуі мүмкін туынды қаржылық құрал.Осы мақсат үшін, егер ұйым өзінің туынды емес құнды қағаз құралдары бірдей сыныбының әрекет етуші иелеріне құқықтарды, опциондарды және өкілеттіктерді пропорционалды етіп ұсынса кез-келген ақша айналымының тұрақты мөлшеріне ұйымның өзінің құнды қағаз құралдарын сатып алуға арналған құқықтар, опциондар мен өкілеттіктер төлем құжаттары болып табылады.Қаржы міндеттемесі ретінде жіктелген қаржы құралына немесе оның құрамдас бөлігіне жатқызылатын пайыздар, дивидендтер, шығындар және пайдалар есебіндегі табыстар және шығыстар сияқты көрсетілуі тиіс.Акцияларды ұстаушыларға кіріс төлеуді ұйым тікелей, табысқа салынатын салық бойынша кез келген тиісті жеңілдікті шегеріп тастағанда, капиталдың дебет шотына жатқызады.Ұйымды сатып алуға тікелей байланысты акциялардың өзін шығаруға жұмсалған шығындарды қоспағанда, акциялары бар мәміле бойынша шығындар табысқа салынатын салық бойынша кез келген тиісті жеңілдіктерді есептемей капиталдан шегерім түрінде көрінуі тиіс.Қаржы активі және қаржы міндеттемесі бір-біріне қарсы есепке алынуы тиіс, ал нетто сома қаржылық жағдай туралы есепте тек қана мынадай жағдайларда ұсынылуы тиіс:(а) ұйым ағымдағы уақытта танылған сомаларды есептеуге заңды құқығына ие болған жағдайда; және(b)ұйымның не қарсы талаптарды есептеу жолымен есеп айырысу жасау, не бір уақытта активті өткізіп және міндеттемені орындау ниеті болған жағдайда.Тануды тоқтату талаптарына түспейтін қаржы міндеттемесі беруді есептеу кезінде ұйымның жіберілген активтің және қатар жүретін міндеттеменің өзара есептелуін шығаруға құқығы жоқ (9 ҚЕХС-ынатың (IFRS) (3.2.22-тармағын қараңыз)).Ұйым қаржы активін және қаржы міндеттемесін есептеу үшін қаржылық жағдай туралы есебінде танылған сомаларды өзара есептеу үшін заңды түрдегі құқығына ие болуы керек.Ұйым танылған сомаларды өзара есепке алуға уақытша құқыққа ие бола алады, мысалы, өзара есепке алу немесе регрессіз берешектің қандай да бір нысаны туралы бас келісім аясында, алайда осындай құқықтардың болашақта болатын қандай да бір жағдай басталғанда, әдетте, контрагент өзінің міндеттемесін орындамаған жағдайда заңды күшіне ие болады.Тиісінше, осындай схема өзара есепке алу талаптарына сәйкес келмейді.Осы стандарт басқа құралдардың сипаттамасын жасау үшін сатып алынған жекелеген қаржы құралдарының топтары болып табылатын «синтетикалық құралдар» деп аталатындарға арналған арнайы әдісті көздемейді.Мысалы, өзгермелі пайыздық мөлшерлемесі бар пайыздық своппен біріктірілген, өзгермелі пайыздық мөлшерлеме бойынша есептелген төлемдерді алуды болжайтын және белгіленген пайыздық мөлшерлеме бойынша есептелген төлемдерді орындауды болжайтын ұзақ мерзімді борыштық міндеттемелер белгіленген мөлшерлемесі бар ұзақ мерзімді борыштық міндеттемені синтездейді.«Синтетикалық құралдар» құрамындағы әрбір жеке алынған қаржы құралы өзінің жеке талаптарымен келісімшарттық құқықты немесе міндеттемені білдіреді, бұл ретте әрқайсысы жеке берілуі немесе өтелуі мүмкін.Әрбір қаржы құралы басқа қаржы құралдары ұшыраған тәуекелдіктерден айырмашылығы болуы мүмкін тәуекелдіктерге ұшырауы мүмкін.Тиісінше, «синтетикалық құралдар» құрамындағы бір қаржы құралы актив, ал екіншісі міндеттеме болып табылғанда, олар бір-біріне қарсы есептеледі және 42-тармақта айқындалған өзара есептеу талаптарына сай келген жағдайды қоспағанда, нетто-негізде ұйым қаржылық жағдай туралы есебінде ұсынылмайды.

Қауымдасқан компанияларға инвестициялар есебі.Үлестік қатысу әдіcі.Ассоциациаланған ұйым бұл инвестордың айтарлықтай әсері болатын,бірақ еншілес те,біріккенде ұйым болып табылмайтын ұйым.Айтарлықтай әсер ету бұл ассоциациаланған ұйымның қаржылық және оперативтік саясаты аясында қабылданатын шешімдерге қатысу құқығы,бірақ ол саясатқа бақылау орнатылмайды.Айтарлықтай әсер етуге үлестік иелік ету арқылы немесе жарғы бойынша,келісім бойнша қол жеткізуге болады.Ассоциациаланған ұйымдарға салынған инвестиция есебі 28 қаржылық есептіліктің халық аралық стандарты «қауымдасқан ұйымдарға инвестициялар есебі» арқылы ретеледі.Осы стандартқа сәйкес айтарлықтай әсер ету төмендегідей әдістер арқылы көрініс табады:1.Инвестиция салынған компанияның дирекорлар кеңесіне немесе басқару органдарына қатысу;2.Компанияның басқару саясатын жасау процесіне қатысу;3.Инвестормен компания арасындағы ірі операцилар.4.Басқару қызметкерлерін алмастыру.5.Маңызды технологияның ақпараттарын ұсыну.Үлестік қатысу әдісі дегеніміз бастапқыда инвестициялар өзімдік құны бойынша,яғни нақты шығындар бойнша кейннен имитент алған табыстары мен зияндарындағы өзгеріске байланысты инвестиция баланстық құны өзгеріске ұшырайтын әдіс.Яғни инвестордың пайдасының немесе зиянының ішінде инвестиция салынған компанияның пайдасының немесе зияны үлесі болады.Ассоциациаланған компанияға салынған инвестициялардан алынатын дивидент сомасына инвестицияның баланстық құны азайтылады.Инвестицияны үлестік қатысу әдісімен есепке алған кезде келесі қадамдар орындалады:1.Инвестор өз инвестициясын бастапқы құны бойынша таниды.Дт-акцияға инвестиция;Кт-ақша.2.Ассоциациаланған компанияның табысындағы (зиянындағы) өз үлесін көрсетеді.Дт-акцияға инвестиция.Кт-үлестік қатысудан табыс.Егер зиян алса:Дт- үлестік қатысудан зиян.Кт- акцияға инвестиция.3.Инвесторға төленген дивидент шоты сомасына инвестиция азаяды:Дт-алынуға тиісті дивидент.Кт - акцияға инвестиция.

ҚЕХС 37 қайтақұрылатын шығындар есебі.37 «Бағалаушылық міндеттемелер, шартты міндеттемелер және шартты активтер» ҚЕХС (IAS) үш жағдайда бағалау мен тану қағидасын қолдану бойынша жетекшілік жасайды:алдағы операциялық шығындар,уақыты өткен келісімдер және қайта құрылым.Уақыты өткен келісімдер бойынша ағымдағы міндеттемелер бағалаушылық міндеттемелер ретінде танылады және бағаланады.Уақыты өткен келісім– бұл келісім бойынша міндеттемелерді орындауы үшін жұмсалған шығындар күтілетін экономикалық олжадан жоғары.Мысалы:Компания ұзақ мерзімді жалмен алаңды (помещение) жалға алады.Жал мерзімі 5 жыл.Жыл сайынғы жалдық төлемдер 300000 теңгені құрайды,ұйымның жал келісімін мерзіміне дейін бұзуға құқығы жоқ.Ағымдағы жылы ұйымға бұл алаң керек болмай қалды, келісімді бұза алмайды,жалгерліктің қалған 5 жылында 1500000 теңге (300000*5 жыл) төлеуі.Сондықтан жал бойынша шығынды минималдау үшін,компания бұл алаңды басқа ұйымға қайта жалға берді.Қайта жалгерлік төлемдер жылына 250000 теңгені құрайды.Яғни компания жыл сайын 50000 теңге (300000-250000) көлемінде шығын шегеді, бес жылдық шығын 250000 теңгені құрайды.Алаңды (помещение) жалға алу келісімі уақыты өткен келісім, өйткені міндеттемелерді (жалдық төлемдер) орындауы үшін жұмсалған шығындар күтілетін экономикалық олжадан жоғары (қайта жалгерлікліктен түскен табыс).Ұйымның жал келісімін орындау үшін жұмсалған шығындарға резерв құру керек.Бұл жағдайда резервті тану үшін барлық шарттар сақталып тұр:1.Ұйымның алаңды (помещение) алғашқы жалға алу міндеттемелері өткен кезеңде туындаған және бұл міндеттемелер міндетті болып табылады.2.Экономикалық олжа әкелетін ресурстардың жыл сайынғы шығымы бар, өйткені ұйым алаңды (помещение) алғашқы жалға алуы бойынша төлем жасауы керек.3.Ресурстардың жыл сайынғы шығымы жоғары дәрежелі дәлдікпен есептелуі мүмкін (35000 тенге).

Қорлар есебінің екі жүйесі(үздіксіз және кезеңдік есебі).Тауар-материалдық қорлардың есептік жүйелері.Периодты ТМҚ.Периодты есеп жүйесін қолданған кезде жыл ішіндегі ТМҚ есебі жүргізілмейді.ТМҚ фактілік барын қорларды хаттау нәтижесінде анықтайды, ол периодты өткізіліп отырады.ТМҚ қолданылған өзіндік құны инвентаризация аяқталмағанша анықталмайды, өйткені жіберілген ТМҚ өзіндік құнын есептеу өрнек бойынша шығарылады.Есептік период басындағы қалдық қосу ТМҚ түсуі алу есептік период соңындағы ТМҚ қалдығы тең жіберілген ТМҚ өзіндік құны.ТМҚ периодты есептеу жүйесінде қазіргі уақытқа ТМҚ белгілі бір түрлерінің мөлшерін детальды жазбасының жоқ болуы негізгі кемшілігі болып саналады.Оларды көбінесе көтерме-бөлшектік саудалы кәсіпорындарда, біркелкі өнімді шығаратын өндірістік кәсіпорындарда және шикізат пен материалдар ассортиментін өздерінің өндірісі үшін қолданылады.Бұл әдіс барысында «Тауарды сатып алу» есебі қосымша ашылады.Период аяғында қорлар сальдосы қолдануға дайын ТМҚ өзіндік құнын анықтау үшін қосылады.Әр айдың аяғында инвентаризациялау жүргізіледі.Көптеген кәсіпорындар үзіліссіз есептің модифті жүйесін қолданады.Бұл әдіс арқылы қорлардың мөлшерлік көрсеткіштерінің үлкеюі мен азаюы белгіленеді.Ол қордың деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.Есептің үзіліссіз жүйесі.Есептің үзіліссіз жүйесінде периодты есепте қолданылатын шығынның түсуі мен шығуының уақытша есебі ТМҚ баланстық шоттарда көрсеткіштері жүргізіледі.Мұндай жағдайларда үзіліссіз есепте жүйесі қолданылмайды: басқаларға сату немесе өндірістік шикізаттарға тауар сатып алу қоры сатып алу шотында емес, ТМҚ шотында дебеттеледі; тасымалдау шығыны, резервті сатып алуға қайтарым және жеңілдіктер «Қорлар» есебінде көрсетіледі; өзіндік құн сатылымы әр сатуда расталады.Үзіліссіз есеп жүйесі «ТМҚ қорлары» шоын әрдайым есептеу жүргізуге және сатылған тауарлар өзіндік құнын есептеуге мүмкіндік береді.ҚЕҮЖ 2 ТМҚ бағалауда келесі тәсілді қолдануға болады:арнайы сәйкестік тәсілі; орташа өлшенген құндық тәсіл; бірінші тауарлар бағасы арқылы қорларды бағалау тәсілі.

Қорларды сатып алудың есебі.Ұйымдарда қорлар қозғалысы мен қолда бары заттай-ақшалай есепке алынады.Соған байланысты қорларды сатып алушыларға қолма-қол есеп айырысу арқылы сату және оны тек сатылған қорлардың құны ғана көрсетілген кассалық чекпен рәсімдеу операцияларының көптігінен туындайды.Қорларды әрбір бөлшектеп сату операциясына арнайы шығыс құжатын жазу және онда қорлардың нақты атаулары, саны, бағасы және сомасын көрсету сатушының да сатып алушының да көп уақытын алар еді және сатушыларға қорларды босатуды тоқтатуға және әкеп соғар еді.Сондықтан бөлшек саудадағы қорлар есебі құндық көрсеткішпен жеке сауда ұйымдары бойынша бөлек жүргізіледі, ал ірі сауда орталықтарында құрылымдық бөлімшелер, яғни бөлім, секция бойынша ұйымдастырылады.Материалдық қорларды бағалау кезінде неғұрлым арзан өзіндік құнымен, не таза құнымен бағаланады.Қорлардың өзіндік құнына қорларды қазіргі тұрған жеріне дейін жеткізуге кеткен шығындар мен өңдеуге, алуға жұмсалған шығындар кіреді.Қорлар оларды сатып алуға кеткен барлық шығындарды, яғни сатып алу бағасын, шеттен әкелу бажын, жабдықтаушы ұйымдар төлеген делдалдық (комиссиялық) сыйақыларын, көліктік-дайындау шығындары мен қорларды алуға тікелей байланысты басқа да шығындарды (саудалық жеңілдіктер, артық төлеуді қайтару және т.б. осындай түзетулер алу шығындарын анықтаған кезде қоса есептеледі) қосу арқылы есептелінеді.Қорлар сатып алу сәтінде нақты құны немесе есептік баға бойынша көрсетіледі.Қорларды сатып алудың нақты құны субъектінің осы қорларды дайындау мен жеткізу шығындарынан және сатып алу бағасынан құралады.Есептік бағалар (алудың жоспарлы өзіндік құны орташа сатып алу бағасымен және т.б.) бойынша материалдарды есептеуде есептік баға ретінде қорлардың құны мен қор алудың нақты құны арасындағы айырма осы шоттағы есептеу арқылы айқындалады.Баланста қорлар есебі нақты құны бойынша көрсетіледі, осы баға бойынша олар синтетикалық есепте, ал аналитикалық есепте - тұрақты есептік бағалармен (келісім-шарттық немесе жоспарлы-есептік) есептеледі.

Қорларды сатып өткізудің таза құны бойынша есепке алу.Қорлар – өндіріс циклінде қолданылатын әр түрлі еңбек заттары.Олар өндіріс процесінде тұтынылып, өзінің құнын өндірілетін өнімге толығымен аударады.2 ХҚЕС – та қорлар – бұл активтер: қалыпты қызмет барысында сатуға арналған; өндіріс үрдісінде сатуға арналған; шикізат немесе материал нысанында өндіріс үрдісінде немесе қызмет көрсету кезінде пайдалануға арналған.Қорлардың сатылатын таза құнын да, өнімнің өзіндік құнынан төмен бағасы бойынша анықтау үшін қорларға мына төмендегідей әдістерді қолдануы мүмкін:1)баптық әдісі - әрбір қорлар түрлерінің баланстық және сатылатын таза құнының ең кіші мәні алынады;2)негізгі материалдар тобының әдісі – қорлар топтарының баланстық және сатылатын таза құнының ең кіші мәні алынды;3)жалпы запастар деңгейінің әдісі – барлық қорлардың баланстық және сатылатын таза құнының ең кіші мәні алынады.Материалдық қорлардың өзіндік құны қорларды бағалаудың ең үйлесімді базасы болып саналады, бірақ кей жағдайда қорлар қаржылық есептілікте олардың өзіндік құндарынан төмен көрсетілуі мүмкін.Мұның себептері физфкалық тозу тауарлардың ескіруі бағананың төмендеуі болып саналады.Мұндай жағдайда матералдық қорларды сату кезінде шығындардың белгілі бір бөлігі жабылмай қалады,сондықтан мұндай материалдарды сату кезінде сату бойынша барлық шығындарды шегере отырып,сатудан алынатын соманы анықтау қажет болады.Бұл үшін қорлардың құны сатудың таз құнымен салыстырылады,егер соңғысы қорлардың өзіндік құны төмен болса,онда қорлардың бағасы сатудың таз құнына дейін төмендетіледі.Мұндай қадамның негізі болып сақтық ұстамы саналады.Материалдық қорларды сатудың таза құнын есептеу кезінде қолда бар қорлардың пайдалану бағытында есепке алу қажет.Материалдық қорларды сатудың таза құнын бағалау кезінде келесі ережелер қолданады:1)егер қорлар сатуға арналған болса,онда есептеулер ағымдағы сату бағалары негізінде жасалады;2)егер қорлар алдын ала бекітілген келісім шарт негізінде сатуға арналған болса,онда есептеулер келісім шартта берілген көлем бойынша онда көрсетілген бағалар негізінде жасалады.Сатудың таза құны әрбірбірліктің түріне немесе тауар топтарына қарастырылуы қажет.Материалдық қорлардың құнын олардың барлық топтарына немесе негізгі топтарына қарай қарастырып,содан соң сатудың таза құнын анықтаған дұрыс емес,себебі сатудың жалпы құнынан төмен болады.

Қорларды сатып өткізудің таза құны бойынша есепке алу.Қорлар – өндіріс циклінде қолданылатын әр түрлі еңбек заттары.Олар өндіріс процесінде тұтынылып, өзінің құнын өндірілетін өнімге толығымен аударады.2 ХҚЕС – та қорлар – бұл активтер: қалыпты қызмет барысында сатуға арналған; өндіріс үрдісінде сатуға арналған; шикізат немесе материал нысанында өндіріс үрдісінде немесе қызмет көрсету кезінде пайдалануға арналған.Қорлардың сатылатын таза құнын да, өнімнің өзіндік құнынан төмен бағасы бойынша анықтау үшін қорларға мына төмендегідей әдістерді қолдануы мүмкін:1)баптық әдісі - әрбір қорлар түрлерінің баланстық және сатылатын таза құнының ең кіші мәні алынады;2)негізгі материалдар тобының әдісі – қорлар топтарының баланстық және сатылатын таза құнының ең кіші мәні алынды; 3)жалпы запастар деңгейінің әдісі – барлық қорлардың баланстық және сатылатын таза құнының ең кіші мәні алынады.Материалдық қорлардың өзіндік құны қорларды бағалаудың ең үйлесімді базасы болып саналады, бірақ кей жағдайда қорлар қаржылық есептілікте олардың өзіндік құндарынан төмен көрсетілуі мүмкін.Мұның себептері физфкалық тозу тауарлардың ескіруі бағананың төмендеуі болып саналады.Мұндай жағдайда матералдық қорларды сату кезінде шығындардың белгілі бір бөлігі жабылмай қалады,сондықтан мұндай материалдарды сату кезінде сату бойынша барлық шығындарды шегере отырып,сатудан алынатын соманы анықтау қажет болады.Бұл үшін қорлардың құны сатудың таз құнымен салыстырылады,егер соңғысы қорлардың өзіндік құны төмен болса,онда қорлардың бағасы сатудың таз құнына дейін төмендетіледі.Мұндай қадамның негізі болып сақтық ұстамы саналады.Материалдық қорларды сатудың таза құнын есептеу кезінде қолда бар қорлардың пайдалану бағытында есепке алу қажет.Материалдық қорларды сатудың таза құнын бағалау кезінде келесі ережелер қолданады:1)егер қорлар сатуға арналған болса,онда есептеулер ағымдағы сату бағалары негізінде жасалады;2)егер қорлар алдын ала бекітілген келісім шарт негізінде сатуға арналған болса,онда есептеулер келісім шартта берілген көлем бойынша онда көрсетілген бағалар негізінде жасалады.Сатудың таза құны әрбірбірліктің түріне немесе тауар топтарына қарастырылуы қажет.Материалдық қорлардың құнын олардың барлық топтарына немесе негізгі топтарына қарай қарастырып,содан соң сатудың таза құнын анықтаған дұрыс емес,себебі сатудың жалпы құнынан төмен болады.

Қорлардың құнын бағалау әдісі(орташа құн,ФИФО,арнайы ұқсастыру).Босалқылар міндетті түрде ең кемі екі деңгей бойынша: өткізудің өзіндік құны мен ықтимал таза құнында өлшенуі тиіс.Босалқылардың өзіндік құнына міндетті түрде сатып алуға, қайта өңдеуге жұмсалған барлық шығындар және босалқыларды ағымдағы жай-күйіне және орналасқан жерге дейін жеткізу мақсатында жұмсалған шығындар жатады.Өзіндік құнды есептеу тәсілдері.Бірін-бірі алмастырмайтын босалқылардың жекелеген баптарының, сондай-ақ арнаулы жобалар үшін өндірілген және оларға арналған тауарлардың немесе қызмет көрсетулердің өзіндік құны оларға жұмсалатын жеке шығындарды ерекше сәйкестендіру арқылы анықталуы тиіс.ФИФО әдісі бойынша алғаш сатылып алынған және алғаш өндірілген босалқылардың баптары бірінші кезекте сатылады және өндіріледі, және тиісінше, кезеңнің соңында қалған босалқылардың баптары ертерек сатып алынған және өндірілген болып болжанады.Орташа алынған құн формуласы бойынша әрбір баптың құны кезеңнің басындағы осындай баптардың орташа алынған құнынан және кезең ішінде сатып алынған немесе өндірілген осындай баптардың құнынан анықталады.Орташа мән ұйымдағы жағдайларға қарай мезгіл-мезгіл немесе әрбір қосымша топтың алынуына қарай есептелуі мүмкін.Өткізудің ықтимал таза құны.Егер осы босалқылар зақымдалған болса, егер олар толығымен немесе ішінара ескірген болса, немесе олардың сату бағасы төмендесе босалқылардың өзіндік құны өтелмеуі мүмкін.Сонымен қоса сатуды аяқтауға немесе жүзеге асыруға арналған ықтимал шығындар ұлғайған жағдайда, босалқылардың өзіндік құны өтелмеуі мүмкін.Босалқыларды өзіндік құнынан төмен ықтимал таза сату бағасына дейін есептен шығару тәжірибесі активтер алынуы сатудан немесе пайдаланудан күтілетін сомадан жоғары есептелмеуі керек деген пікірге сай келеді.Өткізудің ықтимал таза құнын бағалау үшін есептеулер ең сенімді дәлелдемеге, яғни есепті орындау уақытында өткізуге арналған босалқылар шамасына негізделеді.Бұл есептеулер, аяқталған кезеңнен кейінгі кезеңнің соңында өтіп жатқан оқиғаларға тікелей байланысты бағаның немесе өзіндік құнның ауытқуын кезең аяғында болған жағдайларды осындай оқиғалар растайтын дәрежеде ескереді.Өткізудің ықтимал таза құнын есептеу кезінде сондай-ақ қолда бар босалқылардың қандай мақсатқа арналғаны ескеріледі.Мысалы, белгіленген баға бойынша тауарлар немесе қызмет көрсетулерді сатуға жасалған шарттарды орындауға арналған қандай да бір мөлшердегі босалқыларды өткізудің ықтимал таза құны осы шарттарда белгіленген бағаға негізделеді.Егер осы шарттар бойынша сату көлемі қолда бар босалқылардың көлеміне қарағанда кем болса, онда босалқылардың қалған бөлігін өткізудің ықтимал таза құны өткізу бағасының жалпы деңгейіне негізделеді.Қолда бар босалқылардың қалдықтарынан артық белгіленген бағалар бойынша жеткізу шарттарын немесе белгіленген бағалар бойынша тауарлар сатып алуға шарттардың жасау нәтижесінде бағалау міндеттемелері туындауы мүмкін.Осындай бағалау міндеттемелері 37 Міндеттемелер, шартты міндеттемелер және шартты активтер ҚЕХС-ына (IAS) сәйкес қаралады.Әрбір келесі кезеңде өткізудің ықтимал таза құнын бағалау қайтадан жүргізіледі.

ҚХЕС 40 инвестициялық жылжымайтын мүлікті сатып алу.Инвестициялық жылжымайтын мүлік - (қаржылық жалдау шарты бойынша иеленушінің немесе жалға алушының) қарауындағы жылжымайтын мүлік (жер немесе үй, не үйдің бір бөлігі, не сол да, басқасы да), жалгерлік төлемдер немесе капиталдың өсуінен кірістер немесе соны да, басқасын да алу мақсатымен, бірақ:(а) тауар өндіруде немесе жеткізуде, қызмет көрсетуде пайдалану үшін емес, әкімшілік мақсаттар үшін емес; немесе әдеттегі шаруашылық қызмет барысында сату үшін емес.Инвестициялық жылжымайтын мүлік бастапқыда нақты шығындары бойынша бағалау керек.Бастапқы бағалауға операциялар бойынша шығындарды енгізу керек.Инвестициялық жылжымайтын мүлікті сатып алуға шығатын нақты шығындардың құрамына сатып алу бағасы мен кез келген тікелей шығындар кіреді.Тікелей шығындар, мысалы, білікті заң қызметін көрсету құнын, меншік құқығын беруге салынатын салықтарды және операция бойынша өзге де шығындарды қамтиды.Инвестициялық жылжымайтын мүліктің құнына мыналар кірмейді:бастапқы шығындар (жылжымайтын мүлікті ұйым басшылығы жоспарлап отырғандай қызмет жасай алуы үшін қажетті болатын күйге оны келтіруге қажетті жағдайларды қоспағанда);Инвестициялық жылжымайтын мүлік объектісі толығудың жоспарланған деңгейіне жеткенге дейін туындайтын операциялық залалдар;жылжымайтын мүліктің құрылысын салған немесе қайта құрған кезде туындайтын шикізат, еңбек немесе өзге ресурстардың нормативтен тыс ысыраптары.Инвестициялық жылжымайтын мүлік үшін ақы төлеу мерзімі ұзартылған жағдайда, нақты шығындар төлем мерзімі ұзартылмай төленген бағасы ретінде анықталады.Бұл сома мен төлемнің жалпы сомасының арасындағы айырма ұзарту мерзімі ішінде пайыздар төлеуге жұмсалған шығындар ретінде танылады.

Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысудың және салық салудың есебі.Еңбекақы төлеудің екі жүйесі бар:мерзімді және кесімді.Мерзімді дегеніміз – еңбекақы төлеу жүйесінде қызметкерлерге төленетін еңбекақы белгілі бір тарифтік ставка бойынша немесе олардың жұмыс уақытында орындаған жұмыстарына берілетін оклад бойынша төленеді.Кесімді еңбекақы жүйесінде ақы орындалған жұмыстың әрбір өлшем бірлігіне төленеді немесе сатудың көлемінен пайыз ретінде төленеді.Негізгі жүйелерден басқа, қызметкерді ынталандыру мақсатында әр түрлі қосымшалар төленуі мүмкін.Кесімді еңбекақы жүйесі құрамына келесідей жүйелер қосылады:1)тікелей кесімді жүйе - өнімнің әрбір бөлігіне кесімді баға бойынша төленеді.2)Кесімді сыйақылық – белгілі бір көрсеткішті орындағаны үшін сыйақы төлеу қарастырылады.3)Кесімді прогрессивтік – белгілі бір норма шегінде қарапайым баға бойынша, ал нормадан артық орындалған жұмысқа жоғары баға бойынша еңбекақы төлеуді қарастырады.4)Аккордтық жүйе – бұл белгілі бір уақыт ішінде орындалған барлық жұмыс көлемі үшін белгіленетін еңбекақы.Аккортық жүйе бойынша орындалған жұмыс үшін есеп айырысу барлық объектіні қабылдап алғаннан кейін ғана жүргізілуі мүмкін.Мерзімді еңбекақы нысаны келесідей жүйелерге бөлінеді:1)Қарапайым мерзімді жүйе – еңбекақы қызметкерге нақты тарифтік ставка бойынша немесе нақты орындалған уақытқа белгіленген оклад бойынша жүргізіледі.2)Мерзімді сыйақылық жүйе – белгілі бір сандық және сапалық көрсеткіштерді орындағаны үшін қосымша сыйақы төлеуді қарастырады.Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысудың есебі 3350 «Еңбекақы бойынша қысқа мерзімді кредиторлық қарыздар» пассивті шотында жүргізіледі.Еңбекақы есептелген кезде, қызметкер қай салада жұмыс істейтін болса, сол саланың шығыстары көбейеді.Еңбекақы есептелген кезде келесідей жазбалар беріледі:Дт 7210, 7110, 8110, 8410.Кт 3350;Жеке табыс салығы ұсталған немесе есептелген кезде:Дт 3350 Кт 3120.Жеке табыс салығы бюджетке аударылған кезде:Дт 3120 Кт 1010|1030.

Қызметкерлермен есеп беруге тиісті сома бойынша есеп айырысу есебі.Дебиторлық борыштар дегеніміз – көрсетілген қызметтер немесе сатылған тауарлар үшін, басқа тұлғалардың, шаруашылық субъектілерінің берешек қарыздары, яғни олардың қолындағы бізге тиесілі ақша қаражаттары.Төлеу мерзімі бойынша дебиторлық борыштар екі түрге жіктеледі:Қысқа мерзімді (1 жылға дейінгі дебиторлық борыштар);Ұзақ мерзімді (төлеу мерзімі 1 жылдан жоғары).Операциялардың сипаты бойынша дебиторлық борыштар:Саудалық және Саудалық емес болып жіктеледі.Саудалық дебиторлық борыштар – негізгі қызметтердің нәтижесінде сатып өткізілген тауарлар мен қызметтер бойынша сатып алушылардың міндеттемесінің сомалары.Қызметкерлердің қарызын есепке алу үшін 1250 шот арналған.Іс сапар үшін қызметкерге кассадан ақша берілген кезде;Дт 1250 Кт 1010.Қызметкер аванстық есепті тапсырған кезде:Дт 7210, 1310 Кт 1250.