«Сату үшін ұсталатын» ретінде жіктелетін ұзақ мерзімді активтерді немесе шығарылатын топтарды бағалау.Ұйым сатуға арналған ретінде жіктелген ұзақ мерзімді активті (немесе шығаруға арналған топты) сату шығындарын шегере отырып, ең аз баланстық немесе әділ құны бойынша бағалануы тиіс.Сату бір жыл өткен соң орын алады деп күтілсе, онда кәсіпорын сату шығындарын келтірілген құн бойынша бағалануға тиіс.Сату шығындарының келтірілген құнын уақыт ағынымен кез келген ұлғайту пайданың немесе залалдың құрамында қаржыландыру шығындары ретінде көрсетілуге тиіс.Активті (немесе шығаруға арналған топты) сатуға арналған ретінде тікелей бастапқы жіктеу алдында активтің (немесе топтағы барлық активтер мен міндеттемелердің) баланстық құны қолданылып жүрген ХҚЕС-ына сәйкес бағалануы керек.Шығаруға арналған топты бұдан әрі қайта өлшеген кезде осы Стандарттың өлшеуге қоятын талаптарының қолданылу аясына кірмейтін, бірақ сатуға арналған ретінде жіктелген шығаруға арналған топқа кіретін кез келген активтің немесе міндеттеменің баланстық құны қолданылып жүрген ХҚЕС-на сәйкес сату шығындарын шегергендегі шығаруға арналған топтың әділ құнын қайта өлшегенге дейін бағалануы тиіс.Ұйым сатуға арналған ретінде жіктелген ұзақ мерзімді активті және сатуға арналған ретінде жіктелген шығаруға арналған топтың активтерін баланста басқа активтерден бөлек көрсетуге тиіс.Сатуға арналған ретінде жіктелген шығаруға арналған топтың міндеттемелері баланста басқа міндеттемелерден бөлек көрсетілуі керек.Бұл активтер мен міндеттемелер өзара есепке алынбауы және бір сома ретінде көрсетілмеуі керек.Сатуға арналған ретінде жіктелген активтер мен міндеттемелердің негізгі қызметі бөлек не баланстың өзінде, не 39-параграфпен рұқсат етілген жағдайларды қоспағанда, ескертулерде ашып көрсетілуге тиіс.Кәсіпорын тікелей басқа толық табыс арқылы танылған және сатуға арналған ретінде жіктелген ұзақ мерзімді активке (шығаруға арналған топқа) жататын кез келген жинақталған кірістер мен шығыстарды бөлек көрсетуге тиіс.Егер шығаруға арналған топ сатып алған кезде сатуға арналған ретінде жіктелген критерийлерді қанағаттандыратын еншілес кәсіпорын таяу арада сатып алған болып табылса,онда активтер мен міндеттемелердің негізгі қызметтерін ашып көрсету талап етілмейді.Кәсіпорын ұзақ мерзімді активтер бойынша немесе сатуға арналған ретінде жіктелген шығаруға арналған топтардың активтері мен міндеттемелері бойынша көрсетілген сомаларды өткен кезеңдердің баланстарында ең соңғы көрсетілген кезең үшін баланста көрсету үшін екінші рет қайта жіктемеуге және ұсынбауға тиіс.

12 «Пайдаға салынатын салық» ХҚЕС сәйкес кейінге қалдырылған салықты тану және бағалау.Уақытша айырмашылық әсері екі әдіспен көрсетіледі:кейінге қалдыру әдісі міндеттемелер әдісі.Кейінге қалдыру әдісі-салық салынғанға дейінгі қаржылық нәтежелерді қалыптастыруға қатысатын табыстар мен шығындарға салықтар бойынша шығындардың сәйкес келуін қамтамасыз ету.Бұл әдіске сәйкес салықтар бойынша шығыстар сомасы бух.пайдаға тұрақты айырмашылықтар бойынша түзету енгізу арқылы анықталады.Осы сома пайда немесе зиян жөніндегі есептілікте көрсетіледі,содан кейін бюджетке төленетін ағымдағы міндеттеме сомасы болады.а)егер де уақытша айырмашылық оң болса,онда ағымдағы салықтық міндеттеме шығындардан көп болады.Бұл жағдайда салықтық актв пайда болады және келесі проводка жасалады:Дт- КТС бойынша шығындар;Дт- салықтық актив;Кт- салықтық міндеттеме.б)егерде уақытша айырмашылық сомасы теріс болса,онда салықтық міндеттеме салықтық шығындарға қарағанда аз болады да айырмашылық кейінге қалдырылған салықты білдіреді:Дт- КТС бойынша шығындар;Кт- КТС бойынша міндеттеме;Кт- кейінге қалдырылған салық.Осылайша кейінге қалдыру әдісі бойынша есепті кезкндегі салықтар бойынша шығындар келесілерді қамтиды:-төленуге тиісті есептелген салықтар;-кейінгі кезенге қалдырылған немесе алдынғы кезеңнен аударылған уақытша айырмашылықтың салықтық әдісі.

16 ҚЕХС Негізгі құралдарды тану және бағалау.Осы стандарт басқа Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарты басқа есепке алу тәртібін талап ететін немесе рұқсат ететін жағдайларды қоспағанда, жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтарды есепке алу үшін қолданылуы тиіс.Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар мынадай материалдық активтерді білдіреді: тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруде немесе жеткізуде пайдалануға, үшінші тұлғаларға жалға өткізуге, немесе әкімшілік мақсаттарға арналған; және бір кезеңнен астам уақыттың ішінде пайдалану көзделетін.Активтің қалдық құны – егер осы актив, болжауға болатындай, пайдалы қызмет соңында болатын мерзімге және жағдайға жететін болса, шығып қалуға болжанып отырған шығындарды шегеріп, активті өткізуден ағымдағы кезеңде ұйым алатындай есептік сома.Өзіндік құн – бұл активті сатып алу үшін немесе тұрғызу кезінде берілген төленген ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаты баламаларының сомасы немесе өзге қарсылама берудің әділ құны, не бұл қолданылатын жерде мұндай активті басқа халықаралық стандарттардың, мысалы, 2 Акциялар негізіндегі төлемдер ҚЕХС (IFRS) нақты талаптарына сәйкес оны бастапқы тану кезіндегі бағалау сомасы.Әділ құн – жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін және бір-біріне тәуелсіз тараптардың арасында мәміле жасаған кезде активті айырбастауға болатын сома.Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің өзіндік құны мынадай жағдайда ғана актив ретінде танылуы тиіс, егер:(а)осы активке байланысты болашақ экономикалық пайдалардың ұйымға келіп түсуі ықтимал болса; және (b)осы объектінің өзіндік құнын сенімді түрде бағалау мүмкін болса.Осы тану принципіне сәйкес ұйым жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар бойынша өзінің барлық шығындарын оларды шеккен кезде бағалайды.Бұл шығындар жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісін сатып алуға немесе салуға байланысты шеккен шығындарды, сондай-ақ кейіннен үстелумен, ішінара алмастырумен немесе осындай объектіге қызмет көрсетумен шеккен шығындарды қамтиды.Актив ретінде танылуы тиіс жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісі бастапқы құн бойынша бағалануы тиіс.Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісінің өзіндік құны мыналарды қамтиды:(а)импорттық бажды, сатып алуға шығатын өтелмейтін салықты қоса және сауда жеңілдіктері мен қайтаруларды шегеріп сатып алу бағасы.(b) активті керек жерге жеткізуге және ұйым басшылығының ниетіне сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін күйге келтіруге тікелей жатқызылған кез келген шығындар.(с) жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісін бөлшектеуге және жоюға және өздері тұратын учаскеде табиғат ресурстарын қалпына келтіруге шыққан шығындарды бастапқы бағалау, бұған қатысты міндетті, осы объектіні сатып алған кезде, не осы кезең ішінде босалқылар өндіруге байланысты емес мақсаттарда белгілі бір уақыт кезеңі бойы оны пайдалану нәтижесінде ұйым өз мойнына алады.Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісінің бастапқы құны тану күніне ақшалай қаражат баламасындағы оның бағасы болып табылады.Несие берудің әдеттегі талаптарынан асатын кезеңге төлемді кейінге қалдыру орын алатын болса, ақшалай қаражаттар баламасындағы баға мен жалпы төлем сомасы арасындағы айырма, егер 23 ҚЕХС-ында (IAS) көзделген есепке алудың баламалы тәртібіне сәйкес ондай пайыз жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісінің қаржылық жағдай туралы есептік құнында танылмайтын болса, несие беру кезеңі үшін пайыз ретінде танылады.Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтардың бір немесе одан көп объектісі сенімсіз активке немесе активтерге айырбасталып, не ақшалай немесе ақшалай емес активтерге ұштастырылып сатып алынуы мүмкін.Төменде айтылған пайымдаулардың сенімсіз бір активті екіншісіне айырбастауға ғана емес, сонымен бірге осының алдындағы сөйлемде сөз болған барлық айырбастауларға да қатысы бар.Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтардың осындай объектісінің бастапқы құны әділ құн бойынша бағаланады, бұған (а) айырбастау операциясының коммерциялық мазмұны жоқ, немесе (b) алынған да, берілген де активтің әділ құны нақты бағалауға келмейтін реттер кірмейді.Сатып алынған объект, тіпті ұйым өзі берген активті тануды дереу тоқтата алмаса да, тап осылайша бағаланады.Егер сатып алынған объект әділ құн бойынша бағаланбаса, оның бастапқы құны берілген активтің қаржылық жағдай туралы есептік құны бойынша бағаланады.Актив ретінде бастапқы танудан кейін жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісі, жинақталған амортизация және құнсызданудан болған залалдар шегеріліп, оның өзіндік құны бойынша ескерілуі тиіс.Қайта бағалау құны бойынша есепке алу үлгісі.Актив ретінде таныла отырып, әділ құны нақты бағалауға келетін жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісі, кейіннен жинақталған кез келген амортизация және кейіннен құнсызданудан жинақталған кез келген залал шегеріліп, қайта бағалау күнгі оның әділ құнына тең қайта бағалау шамасы бойынша есепке алынуы тиіс.Қайта бағалаулар есепті күні әділ құнды пайдалану кезінде анықталатын қаржылық жағдай туралы есептік құннан елеулі түрде өзгеше болуына жол бермеу үшін жеткілікті түрде жүйелілікпен жүргізілуі тиіс.

2 ХҚЕС қорларды есептен шығару есебі.Тауарлы-материалдық қорлар типтік шоттар жоспарының 1-бөлімінің 1300 бөлімше шоттарында жүргізіледі.Олар:шикізаттар, дайын өнім, тауарлар, аяқталмаған өндіріс және өзге де қорлар. Қорларды бағалау процесін негізгі үш сатыға бөлуге болады: қорларды бастапқы бағалау (өзіндік құн), бастапқы танудан кейін және қорларды өндіру немесе сату үшін есептен шығарған кезде бағалау.7-ҚБЕС [1] талаптарында қорлардың өзіндік құнын қалыптастыру бөлігіне 2-ХБЕС [2] (халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты) сәйкес келеді:қорлардың өзіндік құнына қорларды сатып алуға, қайта өңдеуге жұмсалған барлық шығындар және олардың ағымдағы жай-күйіне және ағымдағы орналасқан жеріне жеткізу мақсатында шыққан басқа да шығындар кіруге тиіс.Шығындардың бәрін бірдей қорлардың өзіндік құнына кіргізуге болмайды және 2-ХБЕС қорлардың өзіндік құнынан шығарылатын және олардың пайда болуы кезеңінде ағымдағы шығыстар.Қорлардың әрбір түрін дайындаудың нақты өзіндік құнын есептеп шығару – күрделі мәселе, өйткені бұл едәуір еңбек шығынын және уақытты талап етеді.Мұндай жағдай кәсіпорынның есеп саясатында көрсетілуі тиіс.Жабдықтаушы ұйым тауарлық-материалдық қорларды автомобиль көлігі арқылы жеткізіп беретін жағдайда жіберілетін материалдарға 4 (дана) етіліп «тауар-көлік жүкқұжаты» толтырылады.Оның бірінші данасы жіберілген материалдарды есептен шығару үшін материалдарды жіберушіде қалдырылады; екінші, үшінші және төртінші даналары материалдарды жіберуші (босатушы) ұйымның мөрі және лауазымды адамдардың қолымен расталып, сондай-ақ жүкті қабылдап алғаны жайлы көлікті жүргізушінің қолы қойылып жүргізушіге тапсырылады.Жүргізуші тауар-көлік жүк құжатының екінші данасын материалдарды қабылдап алушы ұйымға тапсырады.Бұл құжаттың негізінде ұйым келген материалдарды кіріске алады.Құжаттың үшінші және төртінші даналары материалдарды қабылдап алғанын растайтын құжат ретінде ұйымның мөрі басылып және тиісті адамдардың қолдары қойылып, жүкті тасымалдаушы автомобиль көлігі тіркелген ұйымға тапсырылады.Кейіннен ол құжаттың үшінші данасы материалдық құндылықтарды тасымалдауға тапсырыс берген ұйымға тасымалдау құнын төлеуге табыс етілетін шотқа негіздеме ретінде қосылып беріледі.Құжаттың төртінші данасы автомобиль көлігінің жол қағазына тіркеліп, жүргізушіге еңбекақы және автомобиль көлігінің атқарған жұмысына сәйкес тұрлі есептеулер есептеу үшін пайдаланылады.Егер келіп түскен материалдардың нақты саны, көлемі, сапасы онымен келген құжаттағы дерекке сәйкес келмесе үлгілі түрі М-7 «қабылдау актісі» жасалынады.Сонымен қатар үлгілі түрі М-7 «қабылдау актісі» жіберу құжатынсыз келген материалдарға да толтырылады.Бұл акт екі дана етіліп міндетті түрде материалдарды қабылдап алған кісінің және материалдарды жіберген жабдықтаушы кәсіпорын өкілінің қатысуымен, егер де жабдықтаушы ұйымның өкілі болмаған (келмеген) жағдайда бұл ұйымға ешқандай қатысы жоқ ұйым өкілінің қатысуымен жасалады.Матиалдарды қабылдап болғаннан кейін бұл актінің бір данасы материалдармен бірге келген жөнелтпе құжатымен бірге қабылданған материалдарды есепке алу үшін ұйымның бухгалтериясына, ал екінші данасы кәсіпорынның жабдықтау бөліміне келіп түскен материалдардың жетіспейтіндігін жабдықтаушы ұйымға хабарлау үшін табыс етеді.Кәсіпорындар мен ұйымдарға жаңылыс келіп түскен немесе ұйымның алудан бас тартқан материалдары уақытша қабылданып, бөлек жиналады.Ондай материалдар үлгілі түрі М-4 «кіріс ету ордері» бойынша қабылданып, баланс сыртындағы «уақытша сақтауда тұрған материалдық қорлар» деп аталатын шотта есептелінеді.

21 ҚЕХС валюта бағамының өзгерісінің салдары.Шетелдік валюта бағамынық өзгеруі-Субъект шетелдік валютанық бағамы өзгерген жағдайда осы өзгерістіқ күнінен бастап аудару рәсімдерін қолдану қажет.Субъектінің функционалдық валютасы субъектіге жататын негіз құраушы операцияларды,оқиғалар мен жағдайларды көрсетеді.Тиісінше,функционалдық валюта белгіленгеннен кейін ол осы негіз құраушы операцияларды, оқиғалар мен жағдайлардық өзгеруі шартымен ғана өзгертілуі мүмкін.Мысалы, негізінен, тауарлар мен қызметтердіқ сату бағасына әсер ететін валютанық өзгеруі субъектініқ функционалдық валютасынық өзгеруіне әкелуі мүмкін.Шетелдік валюта бағамынық өзгеру әсері перспективалы түрде ескеріледі.Басқа сөзбен айтқанда, субъект өзгерген күнгі валютанық айырбас бағамын пайдалана отырып, барлық баптарды жақа функционалдық валютаға ауыстырады.Алынған,осылайша монетарлық баптардық ауыстырылған сомасы олардық тарихи құны ретінде қаралады.Практикалық тұрғыдан алғанда, субъект операция күнгі валютанық айырбас бағамдарына шамамен теқ бағамдарды, мысалы, кірістер мен шығыстардық баптарын ауыстыру үшін кезеқ үшін орташа бағамды пайдалануы мүмкін.Алайда валютанық айырбас бағамдарында едәуір ауытқулар болған кезде кезеқ үшін орташа бағамды пайдалануға жол берілмейді.Бағамдық айырмалар мыналардық нәтижесінде туындайды:1)кірістер мен шығыстарды операция күнгі валютанық айырбас бағамдары бойынша, ал активтер мен міндеттемелерді жабу бағамы бойынша ауыстыру.Осындай бағамдық айырмалар пайданық немесе залалдық құрамында танылған кірістер мен шығыстардық баптары бойынша да, капиталда тікелей танылатын баптар бойынша да туындайды;2)алдыңғы жабу бағамынан айырмашылығы.Бағамдық айырмалар шоғырландырылған шетелдік қызметке жататын, бірақ толық меншікте емес болса, ауыстырудан туындайтын және азшылық үлесіне жататын жинақталған бағамдық айырмалар азшылық үлесіне жатады және шоғырландырылған баланста онық бір бөлігі ретінде танылады.Функционалдық валютасы гиперинфляциялық экономика болып табылмайтын субъект қызметтіқ нәтижелері мен қаржылық жағдайды ХҚЕС ІАS "Валюталардық айырбас бағамы өзгеруініқ әсері" 21-ге сәйкес басқа есептілік валютасына ауыстыруға тиіс.Шетелдiк валютамен жасалған операциялар болып, субъект шетелдік вавалютаға мүлiк сатып алатын немесе сататын шетелдiк волютамен кредиттер алатын не болмаса беретiн, шетелдiк волютаға активтердi ауыстырып, активтерде сататын мәмiлелер табылады.Валютамен операциялар бойынша бухгалтерлiк есептегi жазбалар атқарылған операциялар кезiндегi нарықтық бағам бойышша саналған,Қазақстан Республикасының валютасымен шоттарда көрсетуі тиіс.Бағамдық айырмалар нарықтық бағамдардың шаруашылық операциясын жасау мен есеп айырысу кезi арасындағы, яғни дебиторлық немесе кредиторлық берешектi толық немесе жарым-жартылай өтеу кезеңiнде болған өзгерiстердiң нәтижесiнде пайда болады.Бағамдық айырмалар мынандай жағдайда пайда болады:а)импортық операцияларда ұлттық валютадағы тауардың мәмiлелiк құны баламасының шот-фактурада(инвойсте) көрсетiлген уақытты, ақшалaй қаражатты,оны бағалауға дейiнгi немесе жабдықтаушылар мен мердiгерлермен есеп айырысу бойынша пайда болған дебиторлық немесе кредиторлық берешектi кеміту жолыменен аудару ай-күнi, жылы арасында.Мысалы:Кәсіпорын есеп құжaттapын жазған күнiндегi 1 долларға 123,5 теңге нарық 6ағамы бойынша 2000 долл. материал сатып алды.Материалдарды кіріске алғанда мынандай бухгалтерлiк жазбалар жасау қажет:«Материалдар»шот дебетi.«Төленуге тиiстi шоттар» шот кредитi 257000 теңге (2000 долл.·123,5).I нұсқa:Төлем 1 долл. 124,2 теңге болған доллар бағамы кезiнде 20 куннен соң жасалды.«Төленуге тиiстi шоттар» шот дебетi.«Ел iшіндегi валюталық шоттағы ақша» шот кредитi 248400 теңге (2000 долл. ·124,2).Tepic бағамдық айырма пайда болды (шетелдiк жабдықтаушы алдындағы кредиторлық берешек 257 000 теңге, бағам өзгеруi салдарынан 248 400 теңге нақтылай төленедi), бұл бухгалтерлiк жазбада былайша көрсетiледi:«Бағам айырмасы бойыша шығындар»шот дебетi.«Төленуге тиicтi шоттар» шот кредитi 1400 теңге (248 400-257 000= 8600).

36 ХҚЕС сәйкес құнсыздануға жататын активтерді анықтау.Активтің қаржылық жағдай туралы есептік құны өтелетін сомадан асқан кезде, ол құнсызданды деп есептеледі.Активтің құнсыздануынан шығынның туындау мүмкіндігін көрсететін кейбір белгілер сипатталған.Осы белгілердің кез келгені анықталған жағдайда, ұйым өтелетін соманың ресми есебін жасауы тиіс.Осы Стандарт құнсызданудан болатын шығын белгілері жоқ болса, ұйымның өтелетін сомаға ресми есеп жасауын талап етпейтін 10-тармақта көзделген жағдай бұған кірмейді.Ұйым əрбір есепті күні активтің мүмкін болатын құнсыздану белгілерінің болуын анықтауға міндетті.Кез келген осындай белгі анықталған жағдайда ұйым активтің өтелетін сомасын бағалауы тиіс.Бұған қоса, қандай да болсын құнсыздану белгісінің бар-жоғына қарамастан, ұйым:(а) пайдалы қызмет мерзімі шектеусіз материалдық емес активті немесе пайдалану үшін əлі қол жетпейтін материалдық емес активті оның қаржылық жағдай туралы есептік құнын оның өтелетін сомасымен салыстыру арқылы құнсыздану мəніне жыл сайын сынақтауға міндетті.Құнсыздануға ондай сынағы жылдық кезең ішінде кез келген уақытта, ол жыл сайын тап сондай уақытта қайталанып отырған жағдайда, орындалуы мүмкін.Əр түрлі материалдық емес активтер əртүрлі уақытта құнсыздануға сынақталуы мүмкін.Алайда, егер мұндай материалдық емес актив бастапқыда ағымдағы жылдық кезеңнің ішінде танылған болса.

38 ХҚЕС М.Е.А есебі.Сатып алу есебі, тану және бағалау.Материалдық емес актив - бұл физикалық нысаны жоқ бірегейлендірілетін ақшалай емес актив.Материалдық емес актив: осы активке қатысты болашақ экономикалық табыстар ұйымға келетіні ықтимал болса ғана; және активтің өзіндік құны сенімді бағаланатын болса ғана танылуы тиіс.Ұйым активтің пайдалы қызметінің мерзімінде қолданылатын экономикалық талаптардың жиынтығын әкімшіліктің ең дұрыс бағалауын көрсететін негізделген және нығайтылатын рұқсаттарды пайдалана отырып,болашақтағы экономикалық табыстардың ықтималдығын бағалауға міндетті.Мұндай актив:1) бөлектенетін болса,яғни тиісті шарттан,активтен немесе міндеттемеден бөлек немесе сонымен бірге кәсіпорыннан бөлек алуға және сатуға,беруге,лицензиялауға,жалға беруге немесе ауыстыруға мүмкін болса; немесе 2) осы құқықты беруге немесе кәсіпорыннан немесе басқа құқықтар мен міндеттемелерден бөліп алуға болады ма, жоқ па, оған қарамастан, шарттық немесе басқа да заңды құқықтар нәтижесінде туындаса,сәйкестендірілетін болып табылады.Ұйым бастапқы тану күні қолда бар деректерге сүйене отырып және сыртқы дерек көздерінен алынған деректерге басымдық бере отырып, активтерді пайдаланудан түсетін болашақ экономикалық кірістердің түсуімен байланыстыратын айқындылық дәрежесін бағалау үшін кәсіби пікірлерді пайдалануға тиіс.Әдетте материалдық емес активті сатып алған кезде ұйым өтейтін құн ұйымға осы активтен болашақ экономикалық табыстың келу мүмкіндігіне қатысты күтулерді көрсетеді.Басқаша айтқанда, келетін табыстың уақыты және мөлшерінің белгісіз болуына қарамастан, ұйым сол экономикалық табыстың келуін күтеді.Тиісінше бөлек сатып алынған активтерге қатысты тану үшін 21(а) тармағымен белгіленген ықтималдылық талабы әрқашан қанағаттандырылған болып табылады.Қосымша түрде жеке сатып алынатын материалдық емес активтердің құны шынайы түрде өзгертілуі мүмкін.Бұл сатып алу ниеті қолма-қол немесе басқа монетарлық активтер нысанында жүзеге асырылған кезде ерекше дұрыс болады.Бөлек сатып алынған материалдық емес активтің өзіндік құны:(a) оның сатып алу құнынан, соның ішінде импорттық баждарды және сауда жеңілдіктерін шегеруден кейінгі сатып алуға салынатын өтелмейтін салықтардан,сауда жеңілдіктері мен қайтарылымдардан;және (b)активті мақсаты бойынша пайдалану үшін жұмыс істеу жай-күйіне келтіруге жұмсалған кез келген тікелей шығындардан тұрады.Тікелей шығындардың мысалы ретінде:(a) активті жұмыс істеу жай-күйіне келтіруге байланысты пайда болатын қызметкерлерге сыйақы төлеу (19 Қызметкерлерге берілетін сыйақылар ҚЕХС-да (IAS) берілген анықтамаға сәйкес);(b)активті жұмыс істеу жай-күйіне келтіруге байланысты пайда болатын кәсіби қызметтерді өтеу бойынша шығындар; және (с)активтің тиісті жұмыс істеуін тексеруге жұмсалған шығындар болып табылады.Төменде материалдық емес активтің өзіндік құнының бөлігі болып табылмайтын шығындардың мысалдары келтірілген:(a) жаңа өнімді немесе қызметті енгізуге жұмсалған шығындар (өнімді жарнамалауға және өткізуге жұмсалған шығындарды қоса алғанда);(b)шаруашылық қызметті жаңа жерде немесе клиенттердің жаңа санатымен жұмыс істеуге жұмсалған шығындар (қызметкерлерді әзірлеуге және оқытуға жұмсалған шығындарды қоса алғанда); және (с) әкімшілік және басқа да жалпы үстеме шығындар.

40. Гиперинфляциялық экономика жағдайындағы есептілік.Инфляцияны әртүрлі белгілері негізінде жіктейді.Инфляцияның баға өсуінің қарқыны бойынша мынадай типтері болады:1.Бірқалыпты – жылына 10% - ға дейін;2.Шоқырақтау – жылына 20% - дан 200% - ға дейін;3.Гиперифляция – жылына 1000% - ға дейін.Қаржылық есеп беруді құру үшін сәйкес түзетулер қажет болатын жағдайдағы инфляция денгейін бірден анықтауға болмайды.Әдетте, мұндай деңгейді гиперинфляция деңгейімен байланыстырады.Қаржылық есеп берудің мақсаттары үшін гиперинфляцияның пайда болуын куәландыратын шарттар:-тұрғылықты халық өздерінің қорланымдарын натуралды нысанда немесе тұрақты шетел валютасыңда ұстайды;-ақшалай активтер мен міндеттемелер салыстырмалы тұрақты шетел валютасы негізінде есептелінеді.Гиперинфляция жағдайында егер есеп объектілерінің ақшалай бағалануы есеп беру кезеңіне ақша бірлігінің сатып алу қабілеттілігін көрсеткен жағдайда ғана қаржылық есеп берудің тәжірбиелік мәні болады.Бағалар жалпы және ерекше сипаттағы бірқатар факторлардың әсерінен өзгереді.Олар мынадай себептерге байланысты:-нарықтың толуымен байланысты сұраныстың өзгеруі;-автоматты түрде жинауға көшумен байланысты ақауды түзетуге еңбек шығындарын төмендету;-инфляцияға байланысты тауарлар, жұмыстар мен қызметтердің жалпы қымбаттауы.Гиперинфляция кезеңінде ақшалай активтер номиналдық көлемі бойынша бекітілген бола отырып, сатып алу қабілеттілігін жоғалтады.Бұның салдарына инфляция қарқыны жоғары және активтердің айналымдылығы төмен болған сайын көбейетін зиян пайда болады.Компанияға ақшалай активтерден гөрі ақшалай міндеттемелер тиімді, өйткені олар уақыттар бойында төлемдерді жылжыта отырып, шығындарды қысқартуға мүмкіндік береді.Бірақ та, гиперинфляция кезінде кредиторлар төлемдерді төлеу уақытын кейіндеткісі келмеуі және сату бағасына қосымша сомалар қосады.Егер ақшалай міндеттемелер бағаның өсу индексіне байланысты болса, онда оның жалпы монетарлық зиянды есептегенде мәні болмайды.Гиперинфляция жағдайында ақшалай активтер мен міндеттемелердің тұрақты валютадағы көрінісі қолданылады.Бұл монетарлық зиян және пайдаға белгілері бойынша қарама-қайшы болып келетін есеп берудегі бағамдық айырманың көрінісіне әкеледі.Осылайша инфляция жағдайында шығындардың орнын толтыру қамтамасыз етіледі.

8 ҚХЕС есеп саясатындағы өзгерістер.Ұйым өзінің есеп саясатын:(а) ХҚЕС-мен талап етілген; немесе(b) қаржы есептілігі операцияның, басқа оқиғалардың немесе жағдайлардың ұйымның қаржылық жай-күйіне, оның қызметінің қаржылық нәтижелеріне немесе ақша қаражатының қозғалысына әсер етуі туралы сенімді және неғұрлым маңызды ақпарат беруіне әкеп соғатын болса ғана өзгертуге міндетті.Қаржы есептілігін пайдаланушыларда ұйымның қаржы жағдайындағы, қызметінің қаржылық нәтижелеріндегі және ақша қаражатының қозғалысындағы үрдістерді айқындау үшін белгілі бір уақыт кезеңінде ұйымның қаржы есептілігін салыстыру мүмкіндігі болуы тиіс.Осылайша, әрбір кезеңде және бір кезеңнен келесі кезеңге дейін есеп саясатындағы өзгеріс 14-тармақтағы талаптардың біріне сәйкес келген жағдайларды қоспағанда, бірдей есеп саясаты қолданылады.Келесі іс-әрекеттер есеп саясатының өзгерістері болып табылмайды:(а) есеп саясатын бұрын болғандардан мәні бойынша айырмашылығы бар операцияларға, басқа оқиғаларға немесе жағдайларға қолдану; және(b) жаңа есеп саясатын бұрын болмаған немесе маңызды болмаған операцияларға, басқа оқиғаларға немесе жағдайларға қолдану.Активтерді қайта бағалау саясатын 16 Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар (IAS) ХҚЕС-ына немесе 38 Материалдық емес активтер (IAS) ХҚЕС-ына сәйкес бірінші қолдану есеп саясатының осы Стандартқа сәйкес емес, 16 (IAS) немесе 38 (IAS) ХҚЕС-ына сәйкес қайта бағалау ретінде қарастырылатын өзгерістер болып табылады.Есеп саясатындағы өзгерістерді қолдану:(а)ұйым есеп саясатындағы қандай да болмасын ХҚЕС есеп саясатындағы, егер олар бар болса, сәйкес алғашқы қолдану салдарынан болған өзгерісті, осы ХҚЕС-тың өзінде ескеруге міндетті; және(b) ұйым осы өзгеріске қолданылатын нақты өтпелі ережелер жоқ қандай да болмасын ХҚЕС алғашқы қолданған кезде есеп саясатын ауыстырады немесе ол есеп саясатын ауыстырған кезде ол осы өзгерісті ретроспективалық түрде қолдануға міндетті.Осы Стандарттың мақсаты үшін қандай да болмасын ХҚЕС-тың ертеректегі қолданысы мерзімінен бұрын қолдану есеп саясатын ерікті түрде өзгерту болып табылады.Нақты операцияға, басқа оқиғаға немесе жағдайға қолданылуы мүмкін ХҚЕС болмағанда, ұйымның басшылығы 12-тармаққа сәйкес есеп саясатын қаржы есептілігінің стандарттарын әзірлеу үшін ұқсас концептуалдық негізді пайдаланатын стандарттарды әзірлейтін осындай өзге ұйымдардың неғұрлым жаңа құжаттарынан қолдана алады.Егер осындай құжаттарға өзгерістер енгізуден кейін ұйым есеп саясатына өзгерістер енгізуді шешсе, онда осындай өзгеріс есеп саясатындағы ерікті өзгеріс ретінде ескеріледі және ашылады.Ретроспективалық қолдану.Есеп саясатындағы өзгеріс 19(а) немесе (b) тармақтарына сәйкес ретроспективалық түрде қолданылған кезде 23-тармақтың ережелерін ескере отырып, ұйым ең ерте ұсынылған кезеңдегі меншікті капиталының әрбір қозғалған құрамдас бөлігінің кіріс сальдосын және есептілікте берілген алдыңғы әрбір кезеңде ашылған тиісті басқа сомаларды, егер жаңа есеп саясаты үнемі қолданылатын болса, түзетуге міндетті.

№26 Қаржылық активтердің есебі.Қаржылық актив дегеніміз төмендегідей кез келген актив:(а) ақшалай қаражатты;(b) басқа ұйымның үлестік құралын;(с) басқа ұйымнан ақшалай қаражатты немесе басқа да қаржы активтерін алу; немесе басқа ұйыммен қаржы активтерін немесе қаржы міндеттемелерін өзіңе тиімді жағдайда ауыстыру келісімшарт құқығы; немесе (d) ұйымның өз қор құралдарымен жасалатын немесе жасалуы мүмкін келісімшарт және: ұйымның жеке акциялардың ауыспалы санын алу міндеттемесінің болуы немесе пайда болуы мүмкін туынды емес құрал; немесе ақша қаражатының бекітілген мөлшерін немесе басқа қаржылық активті ұйымның өз қор құралдарының бекітілген санына айырбастаудан басқа жолмен төленетін немесе төленуі мүмкін туынды қаржылық құрал.Осы мақсат үшін ұйымның өз қор құралдары 16А және 16В тармақтарына сәйкес қор құралдары деп жіктелген мерзімнен бұрын өтеу құқығы бар қаржы құралдарды, ұйымға басқа тарапқа ұйымның нетто-активтерінің пропорциялық үлестерді тарату міндетін тек жоюдан соң жүктейтін құралдарды қоспайды және 16С және 16 D тармақтарына сәйкес қор құралдары ретінде немесе ұйымның өз қор құралдарының болашақ түсімі немесе жеткізілуі үшін келісімшарттар болатын құралдар ретінде жіктеледі.Қаржы активі және қаржы міндеттемесі бір-біріне қарсы есепке алынуы тиіс, ал нетто сома қаржылық жағдай туралы есепте тек қана мынадай жағдайларда ұсынылуы тиіс:(а) ұйым ағымдағы уақытта танылған сомаларды есептеуге заңды құқығына ие болған жағдайда; және(b) ұйымның не қарсы талаптарды есептеу жолымен есеп айырысу жасау, не бір уақытта активті өткізіп және міндеттемені орындау ниеті болған жағдайда.Тануды тоқтату талаптарына түспейтін қаржы міндеттемесі беруді есептеу кезінде ұйымның жіберілген активтің және қатар жүретін міндеттеменің өзара есептелуін шығаруға құқығы жоқ.Ұйым қаржы активін және қаржы міндеттемесін есептеу үшін қаржылық жағдай туралы есебінде танылған сомаларды өзара есептеу үшін заңды түрдегі құқығына ие болуы керек.Ұйым танылған сомаларды өзара есепке алуға уақытша құқыққа ие бола алады, мысалы, өзара есепке алу немесе регрессіз берешектің қандай да бір нысаны туралы бас келісім аясында, алайда осындай құқықтардың болашақта болатын қандай да бір жағдай басталғанда, әдетте, контрагент өзінің міндеттемесін орындамаған жағдайда заңды күшіне ие болады.Тиісінше, осындай схема өзара есепке алу талаптарына сәйкес келмейді.Осы стандарт басқа құралдардың сипаттамасын жасау үшін сатып алынған жекелеген қаржы құралдарының топтары болып табылатын «синтетикалық құралдар» деп аталатындарға арналған арнайы әдісті көздемейді.Мысалы, өзгермелі пайыздық мөлшерлемесі бар пайыздық своппен біріктірілген, өзгермелі пайыздық мөлшерлеме бойынша есептелген төлемдерді алуды болжайтын және белгіленген пайыздық мөлшерлеме бойынша есептелген төлемдерді орындауды болжайтын ұзақ мерзімді борыштық міндеттемелер белгіленген мөлшерлемесі бар ұзақ мерзімді борыштық міндеттемені синтездейді.«Синтетикалық құралдар» құрамындағы әрбір жеке алынған қаржы құралы өзінің жеке талаптарымен келісімшарттық құқықты немесе міндеттемені білдіреді, бұл ретте әрқайсысы жеке берілуі немесе өтелуі мүмкін.Әрбір қаржы құралы басқа қаржы құралдары ұшыраған тәуекелдіктерден айырмашылығы болуы мүмкін тәуекелдіктерге ұшырауы мүмкін.Тиісінше, «синтетикалық құралдар» құрамындағы бір қаржы құралы актив, ал екіншісі міндеттеме болып табылғанда, олар бір-біріне қарсы есептеледі және 42-тармақта айқындалған өзара есептеу талаптарына сай келген жағдайды қоспағанда, нетто-негізде ұйым қаржылық жағдай туралы есебінде ұсынылмайды.

AAAAAAAA

Акционерлік қоғамдардағы резервтер мен резервтік капитал есебі.Резервтік капитал кәсіпорындардың бөлінбейтін пайдасынан аударымдар есебінен құрылатын меншікті капиталының бір бөлігі.Резервтік капиталды қалыптастыру мен қолдану тәртібі қолданыстағы заңдылықтармен және құрылтайшы құжаттармен анықталады.Акционерлік қоғамдардың резервтік капиталының мөлшері жарияланған жарғылық капиталдың 15 пайыз мөлшерінен кем болмауы тиіс.Резервтік капитал кәсіпорынның әр түрлі шығындары мен зияндарын жабу үшін, сол сияқты бөлінбейтін пайда жеткіліксіз болған жағдайда, артықшылығы бар акциялардың иелеріне дивидендтер төлеу үшін қолданылады.Заңмен талап етілетін резервтік капиталдың есебін жүргізу үшін 5410 «Құрылтайшы құжаттармен белгіленген резервтік капитал» пассивті шоты арналған.Резервтік капитал құрылған кезде келесідей бухгалтерлік жазба беріледі:Дт 5510 Кт 5410.Резервтік капитал әр түрлі зиянды жабуға немесе дивиденд төлеуге жұмсалған кезде:Дт 5410 Кт 5510, Кт 3030.Құрылтайшы құжаттармен белгіленген резервтерден басқа активтерді қайта бағалаудан алынған айырмашылықтар да резерв ретінде танылып есептен шығарылғанға дейін капитал шоттарында есепке алынады және ол ұйымның есеп саясатында көрсетілуі керек.Негізгі құралдар қайта бағаланған кезде:Дт 2410 Кт 5420.Негізгі құралдардың жинақталған тозу сомасы да қайта бағаланған кезде:Дт 5420 Кт 2420.Негізгі құралдардың пайдалы қызмет ету мерзімі аяқталғанға дейін резервтік капиталдағы сомалар жыл сайын бірдей сомада бөлінбейтін пайдаға қосылып отырылады:Дт 5420 Кт 5510.

Акцияға негізделген төлемдер есебі.Акцияға негізделген төлемдердің барлық есебі анықталған, оған қоса:(а) есебі үлес құралдарымен өндірілетін акцияға негізіндегі болжалды төлемдер операциялары.Бұл жерде кәсіпорын кәсіпорындардың үлестік құралдарына өтем есебінде тауарлар мен қызметтер алады (акцияларды немесе акцияларға арналған опциондарды қосқанда).(b) ақшалай өндірілетін акцияға негізделген болжалды төлемдер операциялары, мұнда кәсіпорын тауарларды немесе қызмет көрсетуді ұсынушының алдында кәсіпорын акцияларының бағасына (немесе құнына) немесе кәсіпорынның басқа да үлестік құралдарына негізделген төлем жасалған жағдайда міндеттемелер қабылдайды; және (с) кәсіпорын тауарлар мен қызметтерді ұсынылатын немесе сатып алатын және келісімшарт кәсіпорынға немесе бұл тауарлар мен таңдау қызметтерін ұсынуға үлестік құралдарды шығару арқылы немесе ақшалай (немесе басқа да активтермен) түрде есепті жүзеге асыру мүмкіндігін беретін операциялар.Есебі ақшалай өндірілетін акциялар негізіндегі болжалды төлемдер операцияларына акция құнының өсуінен пайда табу құқығы кіреді.Мысалы, кәсіпорын қызметтерге акция құнының өсуінен пайда алу құқығын олардың сыйақы пакеттерінің бөлігі ретінде ұсына алады, белгілі бір уақыт аралығында белгілі бір деңгейімен салыстырғанда кәсіпорын акциялары бағасының өсуіне негізделіп есептелетін сома нәтежиесінде қызметкерлер болашақтағы ақша қаражаттарын (үлестік құралдарды емес) алу құқығына ие болады.Кәсіпорын сонымен қатар, өзінің қызметкерлеріне болашақта оларға акцияларға (акцияға арналған опциондарды орындау бойынша шығаруға тиесілі акцияларды қоса алғанда) міндетті тәртіпке (мысалы, жұмыстан шығу кезінде) не қызметтердің таңдауы бойынша өтей алатын құқықтары алдағы уақытта ұсыну тәсілі арқылы ақшалай төлем алуға құқылы.Тану.Кәсіпорын акцияға негізделген төлем операциясы нәтижесінде ұсынылған немесе сатып алынған тауарларды немесе қызметтерді тауар мен қызмет алу сәтінде тануы тиіс.Кәсіпорын егер тауарлар мен қызметтер есебі үлестік құралдар немесе міндеттемелер арқылы өндірілетін акцияға негізделген төлем операциялары нәтижесінде ұсынылған болса, егер тауарлар мен қызметтер есебі ақшалай өндірілген акцияға негізделген төлем операциялары нәтижесінде өндірілген болса, өз капиталында сәйкес келетін өсуді тануы тиіс.Егер тауарлар мен қызметтер актив түрінде тану белгілеріне жауап бермейтін акцияға негізделген төлем операциясы нәтижесінде ұсынылған немесе сатып алынған болса, кәсіпорын оларды шығын ретінде тануы тиіс.Ауысу шарты болған жағдайда тану.Егер қызметкерлерге берілген акция негізіндегі қарыздар тез арада берілсе, онда қызметкерден акция негізіндегі қарызын өтеу құқығын алғанша қызмет көрсетудің белгілі кезеңінің аяқталғанын талап етпейді.Басқа дәлел болмаған жағдайда кәсіпорын қызметкерлерге акция негізіндегі қарыздарды өтеу есебіндегі көрсетілген қызметтердің ұсынылғаны жөнінде рұқсат қабылдауы тиіс.Бұл жағдайда үлестік құралдардың ұсынылған күніне кәсіпорын толық көлемде қызметтердің ұсынылғанын тануы тиіс, сонымен қатар міндеттерді немесе капиталда сәйкес өсуді тануы тиіс.Егер акция негізіндегі төлемдерді ұсыну құқығы контрагентке қызмет көрсетудің белгілі аралығын аяқталғанға дейін ұсынылмаса, бұл жағдайда кәсіпорын контрогентке бұл төлемдерді өтеу есебінде көрсетілуі тиіс қызметтерді болашақта осы құралдарға ауыстыру құқығы аралығы ағымында ұсынылуына рұқсат беруін қабылдауы тиіс.Кәсіпорын бұл қызметтерді контрагнеттерге ауысу аралығы ағымында көрсетілгенін ескеруі және сол арқылы міндеттемелерде немесе капиталда сәйкес өсуді тануы тиіс.Ұйым алынған тауар немесе көрсетілген қызметтті арнайы анықтай алатын/алмайтындығына қарамастан өз есептілігінде меншікті капитал акцияларына негізделген төлем операциялары, төменде берілгендерді қоса алғанда, үшін осы Стандартты басшылыққа алуы тиіс:(а) меншікті капитал акцияларына негізделген төлем операциялары, төлемдер операцияларын;(b) меншікті капитал акцияларына негізделген төлем операциялары; және(с) ұйым тауарларды немесе қызмет көрсетулерді алатын немесе сатып алатын және келісімнің талаптары ұйымға немесе осы тауарларды, немесе қызмет көрсетулерді жеткізушіге негізінде ұйым операция бойынша не ақша қаражаттарымен (немесе басқа активтермен), не акциялар шығару арқылы есеп айырысуды жүзеге асыра алатын таңдауды ұсынатын операцияларды қоса алғанда, акцияға негізделген барлық төлемдер операцияларын есепке алуды болжаған кезде қолдануы тиіс.Акцияларға негізделген, есеп айырысу ақша қаражаттарымен жүргізілетін төлемдер операциялар үшін ұйым сатып алынған тауарларды немесе қызмет көрсетулерді және міндеттемелердің әділ құны бойынша туындаған міндеттемені өлшеуі тиіс.Міндеттеме өтелмейінше ұйым міндеттемелердің әрбір есепті күнгі, сондай-ақ міндеттемелер бойынша есеп айырысу күнгі әділ құнын кезең ішіндегі пайданың немесе залалдың құрамындағы міндеттеменің әділ құнындағы өзгерісті тани отырып қайта бағалауы тиіс.

Ақша қаражаттары және олардың баламалары.Ақша қаражаттарының баламалары инвестициялар және басқа да мақсаттардан гөрі, ең алдымен қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеуге арналған.Ақша қаражаттарының баламалары ретінде жіктелуі үшін инвестиция ақша қаражаттарының белгілі бір сомасына оңай айналуына және құн өзгерісінің болмашы тәуекелдігіне ұшырауы тиіс.Осылайша, әдетте инвестиция ақша қаражаттарының баламасы ретінде, оның қысқа мерзімі, айталық, үш ай немесе сатып алу күнінен бастап одан аз өтеу мерзімі болған кезде ғана жіктеледі.Меншікті капиталға салынған инвестициялар, егер олар, негізінен, ақша қаражаттарының баламалары болып табылмағанда ғана, мысалы, оларды өтеу күніне дейін көп ұзамастан сатып алынған артықшылықты акциялары болған және сатып алудың нақты күні көрсетілген жағдайда ақша қаражаттарының баламаларынан алынып тасталады.Банк несиелері әдетте қаржы қызметі ретінде қарастырылады.Алайда, кейбір елдерде талап ету бойынша өтелетін банктік овердрафттар (банк берешектер) ұйымның ақша қаражаттарын басқарудың ажырамас бөлігі болып табылады.Мұндай жағдайларда банктік овердрафттар ақша қаражаттары мен баламаларының құрамдас бөліктері ретінде енгізіледі.Банктегі шот бойынша сальдоның оң сипатынан теріс сипатына жиі ретте өзгеріп тұруы банктермен осындай келісімдердің өзіне тән белгісі болып табылады.Ақша қаражаттарының қозғалысына баптар, ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаттары баламаларының құрамында бөліктері арасындағы қозғалыс жатпайды, өйткені бұл құрамдас бөліктер операциялық, инвестициялық қызмет пен қаржы қызметінің бөлігі емес, ұйымның ақша операцияларын бақылаудың және реттеудің бір бөлігі болып табылады.Ақша операцияларын бақылауға және реттеуге ақша қаражаттарының баламаларына артық ақша қаражаттарын инвестициялау жатады.Ақша қаражаттарының баламалары – алдын ала белгілі ақша қаражаттары сомасына тез айналатын және олардың құны шамалы тәуекелдікке ұшырайтын қысқа мерзімді, жоғары өтімді салымдар.Ақша қаражаттарының баламалары инвестициялар және басқа да мақсаттардан гөрі, ең алдымен қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеуге арналған.Ақша қаражаттарының баламалары ретінде жіктелуі үшін инвестиция ақша қаражаттарының белгілі бір сомасына оңай айналуына және құн өзгерісінің болмашы тәуекелдігіне ұшырауы тиіс.Осылайша, әдетте инвестиция ақша қаражаттарының баламасы ретінде, оның қысқа мерзімі, айталық, үш ай немесе сатып алу күнінен бастап одан аз өтеу мерзімі болған кезде ғана жіктеледі.Меншікті капиталға салынған инвестициялар, егер олар, негізінен, ақша қаражаттарының баламалары болып табылмағанда ғана, мысалы, оларды өтеу күніне дейін көп ұзамастан сатып алынған артықшылықты акциялары болған және сатып алудың нақты күні көрсетілген жағдайда ақша қаражаттарының баламаларынан алынып тасталады.Банк несиелері әдетте қаржы қызметі ретінде қарастырылады.Алайда, кейбір елдерде талап ету бойынша өтелетін банктік овердрафттар (банк берешектері) ұйымның ақша қаражаттарын басқарудың ажырамас бөлігі болып табылады.Мұндай жағдайларда банктік овердрафттар ақша қаражаттары мен баламаларының құрамдас бөліктері ретінде енгізіледі.Банктегі шот бойынша сальдоның оң сипатынан теріс сипатына жиі ретте өзгеріп тұруы банктермен осындай келісімдердің өзіне тән белгісі болып табылады.Субъект ақша қаражаты мен олардың эквиваентінің құрамдас бөліктерін ашуға және сомаларды ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте бухгалтерлік баланстағы эквивалент сомаларымен салыстыруды өзінің есебінде беруге тиіс.Субъект субъектіде бар, бірақ субъект пайдалану үшін қол жетімсіз ақша қаражаты мен ақша қаражаты баламаларының едәуір қалдықтарының сомасын ашуға тиіс.Ашудан басқа субъект осы сомалар бойынша басшылықтың тиісті түсіндірмесін келтіруге тиіс.Субъектінің пайдалануы шектеулі болуы мүмкін ақша қаражаты мен ақша қаражаты баламаларының мысалдарының біріне пайдалануы валюталық немесе қандай да болмасын өзге реттеу заңнамасымен шектелген қаражатты келтіруге болады.Овердрафт дегеніміз кәсіпорынның иелігіндегі, яғни активті шоттың қалдығындағы сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған кредиттік қалдық.Бұл сома қысқа мерзімді міндеттеме болып табылады және кредиторлық борыш ретінде есептеледі.Овердрафт кәсіпорындар мен ұйымдардың банк мекемесі арқылы басқаоһларға төленген қаржысы (сомасы) есеп айырысу шотындағы қалдық сомадан артық болған уақытта ғана пайда болады.Егер овердрафт үлкен көлемде болатын болса, онда бұл сома кәсіпорынның балансында немесе өз алдына жасалған түсіндірмелі құжатында бөлек көрсетілуі тиіс.

Ақша қаражаттарының есебі және олардың баламалары.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп кезең ішіндегі ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді оларды операциялық, инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметі бойынша жіктей отырып ұсынылуы тиіс.Ұйым операциялық, инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметінен түскен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді өзінің қызметінің сипатына неғұрлым сәйкес келетіндей береді.Қызмет түрлері бойынша жіктеу пайдаланушыларға осы қызметтің ұйымның қаржы жағдайына әсер етуін, оның ақша қаражаттары мен ақша қаражаттарының баламаларының сомасын бағалауға мүмкіндік беретін ақпаратты қамтамасыз етеді.Бұл ақпарат сонымен бірге қызмет түрлері арасындағы өзара байланысты бағалау үшін де пайдаланылады.Бір операцияға әртүрлі жіктелген ақша қаражаттарының қозғалысы кіруі мүмкін.Мысалы, несие бойынша ақша қаражаттарын өтеудің құрамына пайыздарға қоса борыштың негізгі сомасы кіретін жағдайда пайыздарды құрайтын бөлігі операциялық қызмет ретінде жіктелуі, ал негізгі соманы құрайтын бөлігі қаржы қызметі ретінде жіктелуі мүмкін.Ақша қаражаттарына ұйымның кассасындағы және ағымдағы шотындағы ақша кіреді.Ақша қаражаттарының баламалары – алдын ала белгілі ақша қаражаттары сомасына тез айналатын және олардың құны шамалы тәуекелдікке ұшырайтын қысқа мерзімді, жоғары өтімді салымдар.Ақша қаражаттарының қозғалысы - ақша қаражаттары мен олардың баламаларының түсімдері және төлемдері.Операциялық қызмет – ұйымның кіріс келтіретін негізгі қызметі және инвестициялық және қаржы қызметінен айырмашылығы бар басқа қызмет.Инвестициялық қызмет – ақша қаражаттарының баламаларына жатпайтын ұзақ мерзімді активтер мен басқа да инвестицияларды сатып алу және сату.Қаржы қызметі – ұйымның меншік капиталы мен қарыз қаражаттарының мөлшері мен құрамындағы өзгерістерге әкеп соқтыратын қызмет.

Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру ХҚЕС 7 (есепті ұсынудың әдісі: тікелей жанама).Ұйым операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді, немесе: (а) тікелей әдісті пайдалана отырып беруі тиіс, бұл әдіс кезінде жалпы ақша түсімдерінің негізгі түрлері мен төлемдері туралы ақпарат ашылады; немесе (b) жанама әдісті пайдалана отырып беруі тиіс, бұл әдіс кезінде таза пайда мен шығын ақшалай емес сипаттағы операциялардың, негізгі қызметтен кез келген кейінге қалдырылған немесе есептелген өткендегі немесе болашақтағы ақша түсімдерінің немесе төлемдерінің және инвестициялық немесе қаржы қызметінен ақша қаражаттарының қозғалысымен байланысты кірістердің немесе шығыстардың нәтижелері ескеріле отырып ұсынады.Ұйымдардың ақша қаражаттарының қозғалысының ағындарын көрсету үшін тікелей әдісті қолдануы құпталады.Бұл әдіс жанама әдісті қолдану кезінде алына алмайтын ақша қаражаттарының болашақ ағындарын бағалау үшін қажетті ақпаратты қамтамасыз етеді.Тікелей әдісті пайдаланған кезде жалпы ақша түсімдерінің және жалпы ақша төлемдерінің негізгі түрлері туралы ақпарат мыналардан алынуы мүмкін, не: ұйымның есептік жазбаларынан; не сатуларды, сатудың өзіндік құнын (пайыздық және соған ұқсас кіріс, және пайыздық шығыс және соған ұқсас қаржылық мекемелер үшін шығындар) мыналарды: кезең ішіндегі босалқылардағы және операциялық дебиторлық және кредиторлық берешектердің өзгерістерін;басқа ақшалай емес баптарды; және инвестициялық немесе қаржылық ақша ағындарының туындауына әкеп соқтыратын басқа да баптарды ескере отырып, пайда мен шығын туралы есептегі басқа да баптарды түзету арқылы.Жанама әдісті қолданған кезде операциялық қызметтен алынатын ақша қаражаттарының таза ағыны мыналарды:(а) кезең ішіндегі босалқылардағы және операциялық дебиторлық және кредиторлық берешектердің өзгерістерін; тозу, бағалау міндеттемелері, мерзімі кейінге қалдырылған салықтар, шетелдік валютамен жүргізілген операциялар бойынша іске асырылмаған пайда мен шығын, қауымдасқан ұйымдардың бөлінбеген пайдасы мен азшылықтың үлесі сияқты ақшалай емес баптарды ескере отырып; және нәтижесі инвестициялық немесе қаржы қызметінен ақша қаражаттарының қозғалысы болып табылатын барлық басқа да баптарды ескере отырып, таза пайданы немесе шығынды түзету арқылы анықталады.Басқаша алғанда, операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының таза ағыны жанама әдісті қолдану кезінде пайда мен шығын туралы есепте ашылатын түсімдер мен шығыстарды және кезең ішіндегі босалқылар мен операциялық дебиторлық және кредиторлық берешектердегі өзгерістерді көрсету арқылы жанама әдісті пайдаланумен ұсынылуы мүмкін.

Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру ХҚЕС 7(мәні, мағынасы, қызметтің үш түрі).Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп кезең ішіндегі ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді оларды операциялық, инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметі бойынша жіктей отырып ұсынылуы тиіс.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп оны қаржы есептілігінің қалған нысандарымен бірге пайдаланған кезде ақпарат береді, онда өзгеріп отыратын жағдайлар мен мүмкіндіктерге бейімделу үшін пайдаланушыларға ұйымның таза активтеріндегі өзгерістерді, оның қаржы құрылымын (өтімділігі мен төлем қабілетін қоса алғанда) және түсімдер мен ақша қаражаттары төлемдерінің деңгейі мен мерзімдеріне әсер ету қабілетін бағалауға мүмкіндік береді.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат ұйымның ақша қаражаттары мен баламаларын молайту қабілетін бағалау кезінде пайдалы болады және пайдаланушыларға әртүрлі ұйымдардағы ақша қаражаттарының болашақтағы түсімдері мен төлемдерінің дисконтталған құнын бағалауға және салыстыруға арналған үлгілерді әзірлеуге мүмкіндік береді.Ол сондай-ақ әртүрлі ұйымдардың операциялық көрсеткіштері туралы есептіліктің салыстырмалығын жеңілдетеді, бұл бірдей операциялар мен оқиғалар үшін есептің әр алуан әдістерін қолданудан келтірілетін әсерін жояды.Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы өткен жылдардағы мәлімет ақша қаражаттарының болашақ ағындарының сомасының, уақытының және айқындығының индикаторы ретінде жиі пайдаланылады.Ол сондай-ақ ақша қаражаттарының болашақ ағындарының бұрынғы бағалауларының дәлме-дәлдігін тексеру кезінде және пайдалылық пен ақша қаражаттарының таза қозғалысы және бағалар өзгеруінің әсері арасындағы байланысты зерттеу кезінде пайдалы болады.Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер ақша қаражаттары мен олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-ақ оларды уақытқа қарай бөлу мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді.Ұйым операциялық, инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметінен түскен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді өзінің қызметінің сипатына неғұрлым сәйкес келетіндей береді.Қызмет түрлері бойынша жіктеу пайдаланушыларға осы қызметтің ұйымның қаржы жағдайына әсер етуін, оның ақша қаражаттары мен ақша қаражаттарының баламаларының сомасын бағалауға мүмкіндік беретін ақпаратты қамтамасыз етеді.Бұл ақпарат сонымен бірге қызмет түрлері арасындағы өзара байланысты бағалау үшін де пайдаланылады.Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы ұйымның кіріс келтіретін негізгі қызметіне тікелей байланысты.Сөйтіп, әдеттегідей, олар таза пайданы және шығынды айқындауға кіретін операциялар мен басқа да оқиғалардың нәтижесі болып табылады.Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттары қозғалысының мысалдары мыналар болып табылады: тауарларды сатудан және қызмет көрсетулерден түскен ақшалай түcімдер;рояльти түріндегі түсімдер, қаламақылар, комиссиялық сыйақылар және табыстың басқа да түрі; тауарлар мен қызмет көрсетулері үшін жеткізушілерге берілетін ақшалай төлемдер; қызметшілерге және олардың атынан басқа тұлғаларға ақшалай төлемдер; сақтандыру ұйымының сақтандыру сыйлықтары мен талап арыздары, жылдық жарналар және басқа да сақтандыру сыйақылары ретіндегі ақшалай түсімдері мен төлемдері; егер бұлар тек қаржы немесе инвестициялық қызметтермен байланыстырылмайтын болса, ақшалай төлемдер немесе пайдаға салынатын салық төлемі немесе пайдаға салынатын салық үшін өтемақы; және коммерциялық немесе сауда мақсатында жасалатын келісімшарттар бойынша ақшалай түсімдер мен төлемдер.Инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты жеке ашудың зор маңызы бар, өйткені ол болашақ кіріс пен ақша қаражаттарын молайтуға арналған ресурстарды қалыптастыру мақсатына арналған шығыстарды айғақтайды.Танылған активке ықпал ететін шығындар ғана қаржылық жағдай есебінде инвестициялық қызмет ретінде жіктеле алады.Инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражаттарының мысалдары мыналар болып табылады: жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар, материалдық емес және басқа да ұзақ мерзімді активтер сатып алуға арналған ақшалай төлемдер.Оларға капиталдандырылған әзірлеу шығындарына және меншікті өндірістің негізгі құрал-жабдықтарына байланысты төлемдер жатады; жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар, материалдық емес және басқа да ұзақ мерзімді активтер сатудан алынған ақшалай түсімдер; басқа ұйымдардың үлестік немесе борыш құралдарын және бірлескен қызметке қатысу үлестерін сатып алуға арналған ақшалай төлемдер (ақша қаражаттарының баламалары ретінде қарастырылатын осы құралдар үшін және коммерциялық немесе сауда мақсатына арналған төлемдерден басқалары); басқа ұйымдардың үлестік немесе борыш құралдарын және бірлескен қызметке қатысу үлестерін сатудан алған ақшалай түсімдер (ақша қаражаттарының баламалары ретінде қарастырылатын осы құралдар үшін және коммерциялық немесе сауда мақсатына арналған ақшалай түсімдерден басқалары); және т.б.Қаржы қызметінен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты жеке ашудың зор маңызы бар, өйткені бұл ақпарат ұйымға капитал беретін инвесторлардың ақша қаражаттарының болашақ түсімдеріне қатысты талаптарын болжау үшін қажетті.Қаржы қызметінен түсетін ақша қаражаттары ағындарының мысалдары мыналар болып табылады:акциялар эмиссиясынан немесе басқа да үлестік құралдардан түскен ақша түсімдері;ұйымның акцияларын сатып алу немесе өтеу үшін акция иеленушілеріне ақшалай төлемдер; қамтамасыз етілмеген облигациялардан, қарыздардан, вексельдерден, қамтамасыз етілген облигациялардан, кепілдік және басқа да қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кредиттерден ақшалай түсімдер; кредиттік сомаларды ақшалай өтеу; және қаржылық жалдау бойынша берешекті азайту үшін жалға алушының ақшалай төлемдері.

Аралық қаржылық есептілік, құрастыру тәртібі.Аралық қаржы есептілігінің құрамы.1 (IAS) (2007 жылғы редакция) ХҚЕС-ы қаржылық есептердің толық жиынтығын айқындайды, оған мынадай құрамдас бөліктер кіреді:(а) кезеңнің соңындағы қаржылық жағдай жөніндегі есептілік;(b) кезең ішіндегі толық табыс жөніндегі есептілік;(с) кезең ішіндегі меншікті капиталдағы өзгерістері жөніндегі есептілік; (d) кезең ішіндегі ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есептілік;(e) есеп саясатының елеулі элементтерінің қысқаша сипаттамасын жəне басқа да түсіндірме ескертпелерді қоса, ескертулер; жəне (f) ұйым есеп саясатын ретроспективті түрде қолданатын немесе өз қаржылық есептілігіндегі баптар жөнінде ретроспективті түрде қайта есеп беретін немесе ұйым өз қаржылық есептілігіндегі баптарды қайта жіктейтін ең бастапқы салыстырмалы кезеңнің басындағыдай қаржылық жағдай жөніндегі есептілік.Есептіліктің уақытылы тапсырылуы үшін шығындар тұрғысынан жəне бұрын берілген есептіліктегі қайталауларды болдырмау үшін, ұйым жылдық қаржылық есептілікпен салыстырғанда аралық күндердегі жай-күйі бойынша азырақ ақпарат ұсынуға мəжбүр болуы мүмкін немесе ұсынуға шешім қабылдай алады.Осы Стандарт ықшамдалған қаржы есептері жəне ішінара түсіндірме ескертулер кіретін аралық қаржы есептілігінің ең аз мазмұнын айқындайды.Аралық қаржы есептілігі жылдық қаржы есептерінің соңғы толық жиынтығымен салыстырғанда жаңартылған ақпарат ұсынуға арналған.Тиісінше, ол жаңа қызметтің жаңа түрлеріне, оқиғалар мен жағдайлар.

Бббббббббб

Бағаланатын және басқада міндеттемелер: тану, жіктеу және 37 ҚЕХС бойынша бағалау.37 ҚЕХС (IAS) «Бағалаушылық міндеттемелер, шартты міндеттемелер, шартты активтер» стандартындағы негізгі түсініктер мен анықтамаларды қарастырайық.Бағалаушылық міндеттемелер- бұл сомасы немесе мерзімі белгісіз міндеттемелер.Міндеттемелер – бұл:1)ұйымның бар міндеттемелері (бұл не құқықтық міндеттемелер, не тәжірибеден туындаған міндеттемелер);2)өткен оқиғалардан туындаған міндеттемелер;3)экономикалық олжа жасасқан ұйымдардан келген ресурстарды реттеу.Міндеттемелерді есепте көрсету үшін мыналар қажет:1.алдағы уақытта экономикалық олжа жасасқан ұйымдар ресурстарды пайдаланып осы міндеттемелерді жабу (ақша қаражаттары немесе басқа да активтер);2.осы міндеттемелерді жабуға қанша ресурстар қажет екендігін анықтау мүмкіндігі, яғни оны бағалау.Міндеттемелердің есебі тек оқиға болған жағдайда ғана көрсетілуі мүмкін, егерде тұрағына міндеттемелері бойынша жабу сомасын жібере алатындай қарама-қарсы жақ (кредитор) бар болса.Міндеттемелейтін оқиғалар – бұл оқиғалар не құқықтық міндеттемелер, не тәжірибеден туындаған міндеттемелермен байланысты болса, нәтижесінде ұйымның бұл міндеттемелерді жабуда нақты альтернатива жоқ.Яғни, ағымдағы міндеттемелердің пайда болуына әкелетін өткен оқиғалар міндеттемелейтін оқиғалар деп аталады.Мысалы:Заң бойынша, алты ай ішінде өндірістік қалдық шығаратын ұйым фильтрлер құруы керек.Егер бұл шарт орындалмайтын болса, онда ұйымға өндірісті жабуға дейін әкелетін айып салынады.Мұның өзі товар, жұмыс, қызметті орындаудағы кестені бұзуға әкелсе және осыған сәйкес келісім-шарт бойынша да айып төлеуге.Заң талаптарын бұзу және сонымен қатар келісім талаптарының нетижесінде алдағы уақытта ұйым белгілі бір шығындар шегеді.

Байланысты тараптар.Байланысты тараптармен операцияларды анықтау және ашып көрсету.Топтағы басқа байланысты тараптармен операциялар және өзара есеп айырысулар туралы ақпарат ұйымның қаржы есептілігінде ашып көрсетіледі.Байланысты тараптармен топ ішіндегі операциялар және өзара есеп айырысулардың өтелмеген сальдосы топтың шоғырландырылған қаржы есептілігін дайындау кезінде алып тасталады.Байланысты тараптар арасындағы өзара қатынастар – сауда мен бизнестегі әдеттегі құбылыс.Мәселен, ұйымдар өз қызметінің бір бөлігін еншілес ұйымдар, бірлескен қызмет және қауымдасқан кәсіпорындар арқылы жиі жүзеге асырады.Мұндай жағдайларда ұйымның инвестициялау объектінің қаржылық және операциялық саясатына әсері бақылау, бірлескен бақылау немесе елеулі ықпал түрінде жүзеге асырылады.Байланысты тарап:Тарап мына жағдайларда байланысты ұйым деп саналады:(а)Сол тарап тікелей немесе жанама түрде, бір немесе бірнеше делдалдар арқылы:(і)ұйымды бақылайтын немесе ұйым оны бақылайтын, не ұйыммен бірге бірлескен бақылау объекті (бұған бас ұйымдар, еншілес ұйымдар және сабақтас еншілес компаниялар қамтылады) болып табылатын болса.Ең жақын туысқандар – жеке тұлға отбасының ұйыммен өзара іс-қимыл барысында сол тұлғаға ықпал жасауы мүмкін, не өздері оның ықпалында болатын мүшелері.Оларға мыналарды жатқызуға болады:(а) жеке тұлғаның азаматтық зайыбы мен балалары;(b) жеке тұлғаның азаматтық зайыбының балалары;(с) жеке тұлғаның немесе оның азаматтық зайыбының асырауындағы жандар.Өтемге қызметкерлерге берілетін (19-«Қызметкерлерге берілетін сыйақылар» IAS Халықаралық стандартындағы анықтамаға сәйкес) барлық сыйақылар, соның ішінде 2-«Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер» IFRS Халықаралық стандарты қолданылатын қызметкерлерге сыйақылар қамтылады.Қызметкерлерге сыйақылар – ұйымға көрсетілетін қызметтерге айырбас ретінде ол төлейтін, төлеуге тиіс не беретін немесе оның атынан төленетін, төленуге тиіс не берілетін өтемнің кез келген түрі.Байланысты тараптардың мән мәтінінде мыналарды:1)ортақ бір директоры немесе жоғары буыннық басқарушы қызметкерлерініқ өзге мүшесі болған кезде ғана екі ұйымды;2)бірлескен қызметті бірлесіп бақылағаны үшін ғана бірлескен қызметтіқ екі қатысушысын;3)мынадай тараптармен: қаржы ресурстарын ұсынатын тараптармен; кәсіподақтармен; коммуналдық қызметтермен; мемлекеттік мекемелермен және ведомстволармен;осы экономикалық тәуелділік нәтижесінде туындайтын негізде ғана көлемі бойынша ұйым елеулі мәмілелер жасайтын клиентпен, өнім берушімен, франшизодательмен, дистрибьютормен немесе бас агентпен олардық ұйыммен жасасқан әдеттегі мәмілелерініқ негізінде ғана (олар ұйымнық іс-қимыл бостандығына ықпал етуі немесе ұйымнық шешім қабылдау процесіне қатысуы мүмкін болса да) байланысты тараптар деп есептеу міндетті емес. 

Болашақтағы операциондық зияндар және мақсатты бағаланушылық міндеттемелер.37 «Бағалаушылық міндеттемелер, шартты міндеттемелер және шартты активтер» ҚЕХС (IAS) үш жағдайда бағалау мен тану қағидасын қолдану бойынша жетекшілік жасайды: алдағы операциялық шығындар,уақыты өткен келісімдер және қайта құрылым.Уақыты өткен келісімдер бойынша ағымдағы міндеттемелер бағалаушылық міндеттемелер ретінде танылады және бағаланады.Уақыты өткен келісім– бұл келісім бойынша міндеттемелерді орындауы үшін жұмсалған шығындар күтілетін экономикалық олжадан жоғары.Мысалы:Компания ұзақ мерзімді жалмен алаңды (помещение) жалға алады.Жал мерзімі 5 жыл.Жыл сайынғы жалдық төлемдер 300000 теңгені құрайды,ұйымның жал келісімін мерзіміне дейін бұзуға құқығы жоқ.Ағымдағы жылы ұйымға бұл алаң керек болмай қалды,келісімді бұза алмайды,жалгерліктің қалған 5 жылында 1500000 теңге(300000*5 жыл) төлеуі.Сондықтан жал бойынша шығынды минималдау үшін,компания бұл алаңды басқа ұйымға қайта жалға берді.Қайта жалгерлік төлемдер жылына 250000 теңгені құрайды.Яғни компания жыл сайын 50000 теңге (300000-250000) көлемінде шығын шегеді, бес жылдық шығын 250000 теңгені құрайды.Алаңды (помещение) жалға алу келісімі уақыты өткен келісім, өйткені міндеттемелерді (жалдық төлемдер) орындауы үшін жұмсалған шығындар күтілетін экономикалық олжадан жоғары (қайта жалгерлікліктен түскен табыс).Ұйымның жал келісімін орындау үшін жұмсалған шығындарға резерв құру керек.Бұл жағдайда резервті тану үшін барлық шарттар сақталып тұр:1.Ұйымның алаңды (помещение) алғашқы жалға алу міндеттемелері өткен кезеңде туындаған және бұл міндеттемелер міндетті болып табылады.2.Экономикалық олжа әкелетін ресурстардың жыл сайынғы шығымы бар, өйткені ұйым алаңды (помещение) алғашқы жалға алуы бойынша төлем жасауы керек.3.Ресурстардың жыл сайынғы шығымы жоғары дәрежелі дәлдікпен есептелуі мүмкін (35000 тенге).

Бухгалтериядағы және қоймадағы қорлар есебі.Материалдар өздері сақталып тұрған жері бойынша, яғни кәсіпорын қоймасында және кәсіпорын бухгалтериясында есептелінеді.Материалдық қорлардың қоймадағы есебінің дұрысұйымдастырылуы олардың дұрыс сақталынуына, қоймадағы жұмыстың дұрыс жүргізілуіне және олардағы жұмыстың қалай қойылғандығына байланысты.Қоймада материалдық қорлардың әрбір түрлері, сорттары бойынша бөлек сақталуы тиіс.Материалдардың маркасы, сорты, көлемі, наменклатуралыцқ номері, өлшем бірлігі, сақталып тұрған материалдардың мөлшері, т.б.көрсеткіштері картон немесе фанерге жазылып, материалдарға байланып немесе жапсырылып қойылады.Қоймадағы және цехтегі материалдардың аналитикалық есебі белгілеген түрі бойынша олардың ішінде сорттары мен маркалары бойынша жүргізіледі.Қоймада материалдық қорлардың тек қана сандық есебі жүргізіледі.Материалдардың әрбір номенклатуралық номері бойынша бөлек үлгілі түрі М-17 карточкасы ашылады.Бұл карточкада материалдық қорлардың аты, мөлшері, көлемі, сорты, өлшем бірлігі, номенклатуралық номері және есетеу бағасы көрсетіледі.Бұл карточканы жаңадан кіріске алған материалдарға кәсіпорынның бухгалтериясы дайындап, одан кейін кіріс ету ордерімен тізілім бірге қоймаға беріледі.Қойма қызметкері немесе қойма меңгерушісі алынған карточкаға материалдық қорлардың қай жерде сақталып тұрғаны жайлы деректер толтырады.Материалдардың кіріс-шығысының сорттық-сандық есебін сол материалдарға жауапты адам жүргізеді.Кейбір жағдайда материалдарға жауапты адамның келісімі бойынша қойманың карточкалық есебін жүргізу жұмысы басқа басқа адамға, яғни есепшіге немесе операторға жүктелуі мүмкін.Материалдардың түрі номенклатуралық номері аз болатын кәсіпорынның қоймаларында бұл карточканың орнына материалдар есебін тиісті түрде жүргізуге дайындалып жасалған сорттық есеп кітабында жүргізуге болады.Мұндай жағдайларда сорттық есеп кітабында қойма есебінің карточкасындағы деректер болуы қажет.Қоймашы белгіленген тәртіп бойынша толтырылған алғашқы құжаттардың негізінде материалдардың кіріске алынуын және есептен шығару операцияларын, олардың іске асырылған күнін қойманың есеп карточкасына жазөып, онда материалдық құндылықтардың сол күннің соңындағы қалдығын шығарып отыру керек.Бұл карточкада материалдардың қалдығы әрбір операциядан кейін шығарылып отырылады.Айта кететін жағдай, ай соңында бухгалтерияға ондағы көрсетілген материалдардың алынғанына немесе алынып болмағанына қарамастан шектік-заборлық карточкасының барлығы тапсрылуы керек.Толық алынып болмаған материалдар үшін келесі айға жаңа лимиттік-заборлық карта жазылып беріледі.Қоймашы материалдардың қоймалық-сорттық есеп карточкасының деректері негізінде жабдықтау бөліміне материалдардың әр номенклатуралық түрінің қалдығы, оның тұрақты қор мөлшерден ауытқуы, көптен бері пайдаланылмай жатқан материалдар жайлы деректер беріп отырады.Қоймалық-сорттық карточканың дұрыс жүрпгізілуін бухгалтерия бақылау керек.Бухгалтерия қызметкері жиі-жиі (апта сайын, он күнде) қомашымен қоймадағы операцияларды жүргізуге негіз болған алғашқы құжаттардың дұрыс жазылуын, қоймалық-сорттық карточканың дұрыс жүргізілуін және карточкадағы материалдар қалдығының дұрыс шығарылуын тексеріп отыруы қажет.Карточкадағы жазылған операциялардың дұрыстығын және оны тексергені жайлы бухгалтерия қызметкері есеп карточкасының тиісті жеріне қол қояды.Қоймалық-сорттық карточкадағы жазуды тексеру, қойма меңгерушісінің бухгалтерияға материалдарды кіріске алуы кезінде тапсыратын есептердің негізінде жүргізіледі.Қойма меңгерушісінің бухгалтиреяға тапсыратын құжаттары үлгілі түрі М-18А «Құжаттарды қабылдау-өткізу құжатына» тіркеледі.Материалдарға жауапты адамның келісімі бойынша бухгалтерия қызметкері әр операцияның дұрыстығын тексергені жайында және құжатты қабылдағаны жайында карточкаға қол қояды.Мұндай жағдайда құжаттарды қабылдау-өткізу тіркелімін жасаудың керегі болмайды.Егер орталық қойма немесе цех қоймасы ұйымның басқармасынан қашық жерде орналасқан жағдайда жүргізілетін операциялардың дұрыс құжатталынуы, материалдарға жауап беретін адамның есеп карточкасын дұрыс жүргізу орталық бхгалтерияда тексеріледі.Мұндай жағдайда кіріс және шығыс ету құжаттары берілген уақыт тіркелімдермен бірге бухгалтерияға табыс етілуі керек.Кәсіпорынның орталығынан қашық жерде орналасқан қойма меңгерушісі белгіленген күні бухгалтерияға екі дана етіп материалдардың ай соңындағы қалдық тізімдемесін тапсыруы керек.Тізімдеме құрамында өзгеріс (кірісі мен шығысы) бар материалдар бойынша жасалынып, онда тек қана материалдардың сандық қалдығы көрсетіледі.Тізімдемеге цех, қойма, бөлімше бастығы және ол құжатты тотырушы қол қояды.Дұрыстығын тексеріп болғаннан кейін тізімдеменің бір данасы жіберілген қателіктер жөніндегі ескертумен қоймаға қайтарылады.Материалдардың есебін жедел оперативтік, бухгалтерлік, қалдықтық әдіспен жүргізген жағдайда қоймалық есеп карточкасымен қатар үлгілі түрі М-20 қоймадағы материалдар қалдығын есептеу тізімдемесі жүргізіледі.Қойма меңгерушісі карточкалардағы ай бойындағы жиынтық деректері бойынша материалдардың келесі айдың бірінші жұлдызына қалған қалдықтарын осы тізімдемеге көшіріп жазады.Тізімдемеде материалдар қоймалық есепте қаралған номенклатуралары бойынша аралық шоттарға және синтетикалық шоттарға топталғаны күйінде көрсетіледі.Бухгалтерияда материалдардың қалдығы олардың жоспарланған есептеу бағасына көбейтіліп, ай аяғына қалған материалдардың жалпы соммасы анықталады.Егер пайдаланылатын материалдар номенклатуралары аз болған жағдайда материалдарды алған адамдардың қолын тек қоймалық есеп карточкасында қою арқылы босатуға болады.Мұндай карточкалар тек бір айға ғана ашылып, оған материалдардың ай басындағы қалдығы жазылады.Құрылыс ұйымдарының құрылыс басындағы бөлімшелері қоймалық-сорттық карточканың орнына ай сайын материалдардың кірісі, босатылуы және қалдығы жайлы үлгілі түрі М-А санды карточкасын толтырып есеп бріледі.Бұл есепте материалдарға жауапты адамның жауапкершілігіндегі материалдардың барлығы кіргізіледі.Берілетін есепте материалдардың кіріске алынуы, шығыс етілуі және қалдығы алғашқы құжаттар негізінде көрсетіледі.Құрылыс бөлімшелері құрылысқа жұмсалған материалдарға босату құжатын толтырмайды.Сондықтан да олардың бухгалтерияға берген есеп мәліметтеріне құрылысқа пайдаланылған материалдардың алғашқы құжаты тіркелмейді.Материалдардың бухгалтериядағы есебі.Материалдардың бухгалтерияда аналитикалық есебі сандық және ақшалай өлшемде жүргізіледі.Мұндай есепті ұйымдастырудың көп қиындығына байланысты бухгалтерияда талдамалы есепті ұйымдастыру жұмысы үздіксіз жетілдіріліп келеді.Есеп жұмысына есеп тіркелімдерінің өте ұтымды жаңа түрлері енгізіліп, есеп жұмысының тәртібі жақсарылып, есеп машиналары пайдаланылып, есеп беру жұмысы қысқартылып, жеңілдетудің басқа да түрлері қолдануда.Соңғы кезгі уақыттарға дейін ұйымдардың бухгалтерияларында материалдардың талдамалық сорттық, сандық, бағалық есебін карточкаларда жүргізіп келді.Жалпы бухгалтерияда материалдардың әр номенклатуралық номеріне бөлек карточка ашылады.Материалдардың кіріс етілуіне, босатылуна жасалған әр құжат деректері тиісті карточкаға жазылуы керек.Ай біткеннен кейін немесе ай соңында әр карточка бойынша материалдардың кіріске алынуы мен шығыс етілуінің қорытындысы шығарылып, олар материалдардың айналым тізімдемесіне жазылады.Сөйтіп, бухгатериядағы карточкаларда қоймадағы карточкаларда жазылған деректер қайталанады.Айырмашылығы:Қоймадағы карточкаларда сандық есеп қана жүргізілсе, бухгалтериядағы карточкада сандық есеппен қатар олардың құндары да көрсетіледі.Бухгалтерияда материалдардың сорттық, сандық, бағалық есебін жүргізу көптеген адам күшін және уақытты керек етеді.Сондықта да бухгалтерияда карточкалар мен айналым тізімдемелерін толтыру кейде кешігіп отырады.Осыған байланысты сандық карточкалардың орнына кейінгі кезде сандық, сорттық, сомалық айналым тізімдемесін пайдаланатын болды.Есептің бұл әдәсән қолданған кезден бастап кәсіпорындардың бухгалтерияларында сорттық, сандық, бағалық карточкасын пайдаланбайтын болды.Шығыс етілген материалдардың сандық есебі алғашқы құжатта тікелей жинақталып қалдығы шығарылады.Ай біткеннен кейін 10-15 күн ішінде материалдардың айналымы мен қалдығы сорттық, сандық, сомалық айналым тізімдемесіне жазылады.Бұл әдісті пайдаланған бухгалтерлердің жұмысы сәл жеңілдегенімен кемшіліктер де кездесіп отырады.Ол кемшілікке ұйымдағы материалдардың сандық есебінің бухгалтери мен қоймада қатар жүргізілуін жатқызуға болады.Материалдардың бұл екі есебі көбіне бірөбірімен еш байланыссыз жүргізілетін.Материалдардың есебін одан әрі жетілдіру негізінде оперативтік-бухгалтерлік әдісі пайда болады.Бұл әдіс бойынша материалдардың есебі тек қоймалық сорттық, сандық есеп карточкаларында жүргізіледі.Оперативтік-бухгалтерлік есептеу әдісін қолдану үшін міндетті түрде керек жағдайлардың бірі есептеу жұмысына жоспарлы есептеу бағасын енгізу қажеттілігі болып табылады.Материалдардың ағымдағы, яғни аналитикалық есебі осы бағамен жүргізіледі.Материалдард синтеттикалық шотта нақтылы өзіндік құнымен есептелінеді.Материалдардың есебін оперативтік-бухгалтерлік тәсілмен жүргізуге жоғарыда аталған қоймадағы материалдардың қалдығын есептеу үшін жүргізілетін үлгілі түрі М-20 тізідемесі пайдаланылады.Бұл тізімдемеде әр қойма бойынша бөлек және бір жылға ашылады.Ай соңында қойма меңгерушісі осы тізімдемеге қоймадағы карточкалардан материалдардың тексерілген, келесі айдың басына қалған сандық қалдығын көшіріп жазады.Кей жағдайларда кәсіпорынның қоймасы цех немесе бөлімшеден алыс жерде орналасқан жағдайда тізімдемеге материалдарды қалдығын көшіріп жазу бухгалтерия қызметкерлеріне немесе есептеу операторына жүктелуі мүмкін.Мұндай жағдайда материалдарға жауапкер адам олардың қалдықтарының тізімдемеге дұрыс көшірілуін тексеріп шығып, қол қояды.Егер есепті ай бойы кәсіпорында материалдар кіріске алынбаған және шығыс етілмеген болмаса онда олардың бұрынғы қалдық саны мен сомасы жаңа айға көшіріліп жазылады.Материалдар қалдығының қоймалық карточкаларынан үлгілі түрі М-20 түрлі тізімдемеге дұрыс толтырылуын бухгалтерия қызметкері міндетті түрде тексеріп қол қояды.Ай сайын үлгілі түрі М-20 санды тізімдемесінде көрсетілген материалдар қалдығы олардың жоспарлы бағасына көбейтіліп, материалдардың есептеу топтары және синтетикалық шоттары бойынша сомалары есептеліп жазылады.Жоғарыда айтылғандай бухгалтерияда материалдардың сомалық есебін синтетикалық шоттар бойынша олардың ішінде әрбір қоймадағы материалдардың топтары бойынша бөлек жүргізіледі.Сонымен қатар кәсіпорында материалдардың кіріске алынғандары мен шығыс етілгендердің сомасын тапқаннан кейін оларды материалдардың әрбір есептеу топтары ббойынша біріктіріп және ол сомалардың жиынтығын материалдардың кіріс-шығысымен қатар қалдығын есептейтін тізімдемеге көшіріп жазады.Бұл тізімдеме екі бөлімнен тұрады.Бірінші бөлімде кіріске алынған материалдардың жиынтық өзіндік құны жайлы деректер көрсетіледі.Сонымен қатар бұл бөлімде кіріске алынған материалдардың нақтылы өзіндік құны мен есептеу бағасымен есептелген құнның арасындағы ауытқу мөлшері көрсетіледі.Екінші бөлімде әрбір қойма мен материалдарға жауапты тұлғалар юойынша материалдардың қозғалысы (айдың басындағы және айдың аяғындағы қалдығы, кірісі мен шығысы) тиісті шоттар бойынша көрсетіледі.

Бухгалтерлік ақпараттарды қолданушылар.Ақпараттық қызмет – қазіргі нарықтық экономикамыз дамып отырған жағдайда, экономиканың кез келген саласында өз уақытылы алынатын ақпараттардың атқаратын рөлі мен маңызы зор.Бұл ақпараттарды қолдана отырып, әр түрлі шешім қабылдаушыларды ақпаратты пайдаланушылар деп атайды.Бухгалтерлік есеп кәсіпорындар мен ұйымдардың пайдаланушыларға берілетін қаржылық-ақпараттық мәліметінің көлеміне және мінездемесіне байланысты болып келеді.Бұл ақпараттық мәліметті пайдаланушылардың қатарына қаржы салымшыларын (инвесторларды), несие берушілерді (банк немесе банктен тыс мекемелер) және бірлесіп экономикалық қызмет жасаушыларды жатқызуға болады.Осы жоғарыда аталған кәсіпорындардың ақпаратын павйдаланушылар маңызды басқарушылық шешім қабылдау барысында кәсіпорынның қаржылық есебіне сүйенеді.Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық-ақпараттық мәліметін пайдаланушылар негізінен мынадай екі топқа бөлінеді:Ішкі пайдаланушылар және сыртқы пайдаланушылар.Сондай-ақ осы қаржылық-ақпараттық мәліметтерді пайдаланушылардың өзі төмендегідей санатқа бөлінеді:Кәсіпорынды басқарушылар (басшылар);Кәсіпорыннан тыс орналасқан, бірақ оның қаржылық жағдайына тікелей мүдделілер;Кәсіпорынның қаржылық қызметіне жанама мүдделілер.Кәсіпорынды басқарушыларға осы ұйымның алдына қойған мақсатына жетуіне және оның қызметіне толықтай жауапты адамдар жатқызылады.Бұндай адамдарға: кәсіпорынның иесі, кәсіпорынның басшысы, директорлар кеңесінің мүшелері, менеджер, бөлім басшылары, тағы да басқалар жатқызылады.Бұл аталған санатқа жататын адамдарды кәсіпорынның:соңғы есепті жылдағы таза пайдасының көлемі (мөлшері);нақты алынған табыс көлемінің жоспармен сәйкестігі;өндірген әрбір түрлі өнімнің өзіндік құны;қызметтің қандай түрінен табыс көбірек алынатындығы және тағы да басқа жағдайлар қызықтырады.Кәсіпорыннан тыс орналасқан, бірақ оның қаржылық жағдайына тікелей мүдделі тұлғалар болып: қаржы салымшылары (инвесторлар), несие берушілер, жабдықтаушылар және басқалар есептелінеді.Бұл тұлғалар өздерінің салған салымдары мен сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ берген несиелерінің уақтылы қайтарылатындығын білу үшін ұйымның қаржы тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін зерттейді.Ал кәсіпорынның қаржылық қызметіне жанама мүдделі тұлғалардың қатарына: салық органы, министрліктер мен агенттіктер, аудиторлар, сақтандыру компаниялары, сатып алушылармен тапсырыс берушілер және тағы да басқа заңды немесе жеке тұлғалар жатқызылады.Кәсіпорынның бюджет және бюджеттен тыс мекемелерге берешек төлемдерін уақтылы төлейтіндігін, қаржылық ақпараттық мәліметтерінің дұрыстығын және өз жұмысшы-қызметкерлерімен еңбекақы бойынша уақтылы есеп айырысатындығын қадағалау осы, яғни кәсіпорынның қаржылық қызметіне жанама мүдделі тұлғалардың жұмысы болып табылады.Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық-ақпараттық мәліметтерін пайдаланушылардың әр түрлі топтарының болуы, біртұтас бухгалтерлік есеп жүйесін екі бөлікке бөлді.Соңғы жылдары біздің елімізде де халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес бухгалтерлік есепті қаржылық есеп және басқарушылық есеп деп екіге бөліп қарастыра бастады.Бұндағы қаржылық есеп ұйымның ішкі және сыртқы пайдаланушылары қолданатын қаржылық-ақпараттық мәліметтерді толық қамтитын болса, басқарушылық есеп тек қана кәсіпорынның ішкі пайдаланушыларына керекті өнім өндіру, табыс табу және оның алдағы кезеңдегі нәтижесінің артуына байланысты ақпараттық мәліметтерді қарастырады.Белгіленген заңға сәйкес, дұрыс жасалынған қаржылық ақпараттық мәліметтерді дер кезінде пайдаланушыларға жеткізіп беріп отыру кез келген кәсіпорындағы бухгалтердің кәсіби міндеті болып табылады.

Бухгалтерлік есеп пәні және әдістері.Кәсіпорындар мен ұйымдардағы болып отыратын барлық үдерістерді алдымен бақылап, орындалған жұмыстар мен атқарылған қызметтердің нәтижесінде өндірілген өнімдерді, олар үшін жұмсалған материалдар мен шикізаттарды, қаржы-қаражаттарды сандық өлшемге келтіріп және оны арнаулы құжаттарға қарай реттеп, соңынан тіркеу жұмысын жүргізетіндігі бухгалтерлік есептің басты міндеті болып табылады.Қандай да болмасын шаруашылыққа қажетті күнделікті қолданылатын есеп жқмысының белгілі бір кезеңдерге сай дамитындығы белгілі.Ал шаруашылық есеп мәліметтері өндірістің экономикалық жағдайын белгілі бір дәрежеде жан-жақты сипаттап,талдап, қандай да бір шешім қабылдаудың басты мақсаттарын жүзеге асырушы экономикалық пән болып табылады.Қандайда бір шаруашылық құбылыстарын зерттеп, оларға экономикалық талдау жасау үшін белгілі бір есеп көрсеткіштеріне сүйенуімізге тура келеді.Шаруашылық есептің алғышарты материалдық өндірістің теориялық негізін зерттеуге байланысты.Қандайда болмасын есеп көрсеткіштері экономикалық жағынан маңызды мәселе болып табылады.Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі туралы ақпараттық мәліметтерді жинақтау бухгалтерлік есеп пәні болып саналады.Бұл пәннің негізгі мақсаты – осы бухгалтерлік есепке анықтама беру және оны басқадай экономикалық пәндермен салыстырып,ұқсастықтары мен айырмашылықтарын, өз ерекшеліктерін теориялық, сондай-ақ іс-тәжірибелік (практикалық) тұрғыдан сипаттап қарау болып табылады.Бухгалтерлік есептің қандай мәселемен шұғылданатынын, нені зерттейтіндігін, қай жерлерде қолданылатындығын зерделеп қарау – бұл пәннің негізгі бағыты болып саналады.Бухгалтерлік есеп кәсіпорындарының қаржы-шаруашылық қызметінің үлгісі (моделі) болып табылады.Бухгалтерлік есеп процесінің барысында төмендегі ерекше әдістер қолданылады:1)Құжаттау;2)Шоттардағы қосарлы жазу;3)Калькуляциялау;4)Бағалау; 5)Түгендеу;6)Баланс.Түгендеу – бұл бухгалтерлік есептің құжаттарын кәсіпорындағы сақталу орындары бойынша тауар-материалдық құндылықтардың нақты бар болуымен салыстыру.Түгендеу материалды-жауапты тұлғалардың есебіндегі материалдық құндылықтардың сақталуын тексеру мен есептегі қателерді айқындау үшін қажет.Бағалау.Барлық құралдар ақша өлшегіші болатын бірыңғай өлшемде көрсетілуі тиіс.Сол үрдіс бағалау деп аталады.Калькуляциялау – бұл үрдіс өнім, жұмыстар мен қызметтерді өндіру мен өткізудегі шығындарды есептеу әдісі.Өзіндік құнды калькуляциялау өнім мен қызметтерді өндірудегі шығындарды білу мен талдау, бағаларды дәлелді түрде белгілеуге мүмкіндік береді.

Бухгалтерлік есеп принциптері.Жалпы оқулықтар мен оқу құралдарын оқи отырып бухгалтерлік есептің жиырмадан астам принципін кездестіруге болады.Авторлар өз еңбегі барысында оларды кей кездері белгілі бір ұқсастықтарына қарай біріктіріп отырады.ҚРның бухгалтерлік есеп стандарттарына бухгалтерлік есептің мына төмендегідей принципі анықталған: ЕСЕПТЕУ, ҮЗДІКСІЗ(ҰДАЙЫ), ТҮСІНІКТІЛІК, МӘНДІЛІК, МАҢЫЗДЫЛЫҚ, СЕНІМДІЛІК, ӘДІЛЕТТІ әрі тура көрсету, БЕЙТАРАПТЫҚ, САҚТЫҚ, ТОЛЫҚТЫЛЫҚ, САЛЫСТЫРМАЛЫҚ, ДӘЙЕКТІЛІК.Түсініктілік,маңыздылық,сенімділік және салыстырмалық деп аталатын төрт принцип бухгалтерлік есептегі ақпараттық мәліметтерінің негізгі,сонымен қатар сапалы мінездемесі болып табылады.Есептеу принципі ұйымдағы кез келген операциялар(кірістер,шығыстар) есептеліп отыруы қажет.Үздіксіз принципі ұйымның қызметі үздіксіз жалғаса береді деп болжам жасалынады.Мәнділік принципі ұйымның бухгалтерлік есеп ақпараттары пайдаланушылардың қажеттілігін қанағаттандыру қажет,сондай ақ пайдаланулардың ұйым жұмысына баға беруіне көмектесуі керек.Әділетті әрі тура көрсету принципі ұйымның қаржылық қорытынды есебі осы мәліметтерді пайдаланушыларды қаржы жағдайы және ақша қаражаттарының қозғалысы туралы нақты әрі әділетті ақпараттармен қамтамасыз етуі қажет.Толықтылық принципі ұйымның қаржылық қорытынды есебіндегі ақпараттық мәліметтер сенімді болуы үшін толық болуды қажет етеді және шыққан шығынға қарай олар мәнді болуы қажет.Мәліметтің толық болмауы оны теріс немесе жалған етеді.Сондықтан да ол сенімсіз және маңызсыз болады.

Бухгалтерлік есептің нормативтік құқықтық базасы.Еліміздегі бизнесті дамыту,қаржылық қатынастардың теориялық және қолданбалы негізін білу, құқықтық жүйедегі заңдылықтарды білу, қаржы мен басқару үрдісіндегі көрсеткіштерді жан-жақты талдау, тиімді және оңтайлы шешім қабылдау кызметінде бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі өте зор.Бухгалтерлік есепті жүргізу әртүрлі құзыретке тиісті нормативтік актілермен жүзеге асырылады.Олардың бірі пайдалануға міндетті, ал басқалары тек ұсыныс беру сипатында болады.Нормативтік құжаттарды өз дерінің бағытталуына және құзыретіне байланысты мынадай жүйеде көрсету міндетті болып табылады:1- деңгей - заңның: «Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы» ҚР заң күші бар Заңы және басқа да заңдар;2- деңгей - бухгалтерлік есеп және есеп беру бойынша стандарттар (ережелер);3- деңгей - әдістемелік ұсыныстар (жарлыңтар), нұсқаулықтар, қысқаша шолу, ҚР Қаржы министрлігінің және басқа да ведомстволардың хаттары;4- деңгей - кәсіпорынның өзінің бухгалтерлік есеп бойынша жұмыс бабындағы құжаттары.Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы Заң бухгалтерлік есептің құқықтың негіздерін және оның мазмұнын, негізгі қағидаларын, ұйымдастырылуын, бухгалтерлік қызметтің негізгі бағыттары мен есеп берудің құрылуын, бухгалтерлік есепті жүргізуге және қаржылық есеп беруге міндетті шаруашылық субъектілерінің құрамын анықтайды.Есеп стандарты есеп тәртібін белгілі бір объектілерді немесе олардың жиынтықтарын бағалауды бекітетін негізгі ережелердің жиынтығын айқындайды.Есеп стандарттары бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы заңды нақтыландыруға арналған.Әдістемелік ұсыныстар салалық ерекшеліктеріне байланысты есеп стандарттарын нақтыландыруға арналған.Оларды ҚР Қаржы министрлігі және әр түрлі ведомстволар дайындайды.Кәсіпорынның өзінің жұмыс бабындағы құжаттары ондағы есептің ұйымдастырылу ерекшеліктері мен жүргізілуін қамтамасыз етеді.Олардың ең негізгілері болып табылатындар:Есеп саясаты бойынша құжат;Басшы бекіткен алғашқы құжаттардың нысандары;Құжат айналымының кестесі;Басшы бекіткен бухгалтерлік есепшоттарының жұмыс жоспары;Басшы бекіткен ішкі есеп беру нысандары.Көптеген ұйымдарда есеп саясаты туралы бұйрықпен ғана шектелетінін де біз ескеруіміз керек.Есеп саясаты - бұл бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беруді ашудың негізгі қағидаларына және негіздеріне сәйкес жүргізу үшін субъектінің басшысы қабылдайтын әдістердің жиынтығы.Шаруашылық әрекеттерді, активтерді, меншікті капиталды, міндеттемелерді, қызметтің нәтижесін және т.б.бейнелеудің балама (альтернативті) әдістерін жүзеге асыратын бухгалтерлік есеп стандарттары есеп саясатын құрудың базасы болып табылады.Есеп саясатының құрылуы әрбір стандартта ұсынылатын бір әдісті таңдаумен, бухгалтерлік есепті жүргізу әрі қаржылық есеп беруді ұсынудың негіздері ретінде қабылдаумен және олардың субъектінің қызмет жағдайларынан шыға отырып негізделуімен түсіндіріледі.Есеп саясатын құру қаржылық есеп берудің дайындығына және ұсынылуына әсер ететін аса маңызды және жауапты рәсім болып табылады.Есеп саясатын құруға жауапкершілікті субъектінің басшысы өз міндетіне алады.Қалған жұмыс бабындары құжаттар не мүлдем болмайды, не оларды басшының өзі бекітеді.

Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру.Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 14 қазандағы №1172 қаулысы Бухгалтерлiк қызметтiң басшысы (бұдан әрi – бас бухгалтер) бас бухгалтер немесе халықаралық және ұлттық стандарттарға,Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы заңнамасының талаптарына сәйкес бухгалтерлік есептің жүргізілуі мен қаржылық есептіліктің жасалуын қамтамасыз ететiн басқа лауазымды тұлға болып табылады.Бас бухгалтер лауазымынан босатылған кезде iстерді жаңадан тағайындалған бас бухгалтерге (ал ол болмаған кезде – субъекті басшысы тағайындаған қызметкерге немесе дара кәсiпкердiң өзіне немесе ұйым басшысына) беру жүргiзiледi.Шаруашылық жүргізуші субъектісі өзінің нақты жағдайына,көлеміне және қызмет түріне қарап бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды жүзеге асырады:бухгалтерлік жұмысты ұйымдастыру нысандарын дербес белгілейді;есептік саясатын қалыптастырады;қаржылық пен өндірістік есептері бойынша қызмет ету аясын белгілейді; шаруашылық операцияларына бақылау тәртібін әзірлейді,сондай-ақ бухгалтерлік есепті ұйымдастыру үшін басқа да қажет шешімдерді жасайды.Субъектіде бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға, шаруашылық операцияларын орындаған кезде оның заңдылығын сақтауға кәсіпорынның басшысы жауапты болып келеді.Субъектінің құрылымдық бөлімшелерінде бухгалтерлік есепті жүзеге асыруға кәсіпорынның бас бухгалтері басшылық етеді.Егер де кәсіпорынның дербес бухгалтерлік қызметі болмаса,онда бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру арнайы мамандандырылған фирмалардың немесе келісім-шарттың негізінде жұмыс істейтін мамандардың көмегімен жүзеге асырылады.Бас бухгалтерді қызметтің босатқан кезде ол жаңадан тағайындалған бас бухгалтерге субъектінің басшысы бекіткен тәртіпке сай істерді өткізіп береді, өткізу барысында бухгалтерлік есептің жағдайына және есеп мәліметтерінің дұрыстығына тиісті актілер жасалады.Субъект активтердің, меншік капиталының, міндеттемелердің және олармен жасалатын шаруашылық операцияларының қосарлана немесе екі жақты жазылатын жазу тәсілімен бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспарымен сәйкестендіріліп бухгалтерлік есебін жүргізеді.Бухгалтерлік қызметтің басты мақсаты субъектіні жедел басқару үшін қажет ақпараттармен, субъектінің қаржылық нәтижесі мен шаруашылық процестері туралы дұрыс және толық ақпараттармен қамтамасыз ету, сондай-ақ инвесторларға, жабдықтаушыларға,сатып алушыларға,кредиторларға, мемлекеттік органдарға, банктерге және басқа да мүдделі тұлғаларға бухгалтерлік есептің стандартына сәйкес қаржылық есеп беруді жасау болып табылады.Бухгалтерлік есепті жүргізген кезде субъекті мына жайларды қамтамасыз етуі керек:- есеп беру кезеңінің ішінде міндеттемелер мен активтерді бағалау мен кейбір шаруашылық операцияларын көрсету кезінде қабылданған есеп саясатының өзгермейтінідігі,1БЕС белгілеген ережесімен сәйкес келетіндігі;- қаржылық міндеттемелерімен мүліктерді түгендеу нәтижесін және есептік кезеңде жүзеге асқан барлық шаруашылық операцияларының есепте толығымен көрініс табуы;- тиісті есептік кезеңіне шығыс пен табьтстын дұрыс жатқызылуы;- әрбір айдың басына синтетикалық есеп шоттары бойынша қалдығы, аналитикалық есептің айналымымен сәйкестігі сақталуы керек.

Бюджетпен салықтар және бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу есебі.Салық міндеттемесі – салық заңдылықтарына сәйкес салық төлеушінің мемлекеттің Корпаративті табыс салығын объектісі ретінде салық салнатын табыс есептелінеді.ССТ =ЖЖТ – +Түзетулер – шегерімдер – +тузету.Корпаративті табыс салығы резидент заңды тұлғалар үшін салық салынатын табыстың 20% мөлшерінде, ал резидент емес заңды тұлғалар үшін салық салнатын табыстың 20%+ қалған таза пайдадан қосымша 15%.Корпаративті табыс салығының есебі 3110 шотта жүргізіледі.Жеке табыс салықтарына салық агенттері арқылы төленетін немесе әр салық төлеушінің өзі төлейтін табысқа салынатын салық.Салық объектісі екі түрге бөлінеді:Салық ставкалары салық кодексінің 145 бабында көрсетілген.Табыс салығының есебі 3120 жеке табыс салығы шотында жүргізледі.Жеке табыс салығы ұсталған немесе есептелген кезде:Дт 3350.Кт 3120.Жеке табыс салығы бюджетке аударылған кезде:Дт 3120.Кт1010. Әлеуметтік салық – қызметкерлерге ақшалай және натуралды, әлеуметтік көмек түрінде берілген табыстардан кәсіпорындар есептейтін салық.Төлеушілер:ҚР заңды тұлға резиденттері 11%;ҚР-да тұрақты мекеме арқылы қызмет ететін резидент еместер 11%;Жеке нотариус пен адвокаттар (қызметкерлердің санына байланысты төлейді):а)басшылар үшін 2 АЕК.б) әр қызметкер үшін 1 АЕК (1АЕК = 1413 (2010 ж));Жеке кәсіпкерлер;Фермерлік шаруашылықтар әр қызметкерге 1 АЕК* 20%.Әлеуметтік салық есептелген кезде:Дт 3350.Кт3150.Әлеуметтік салық төленген кезде:Дт 3150.Кт1010.