3.Инвестицияны шыгару

Багалы кагаздарды сату кезiнде компания пайда алады не месе шыгынга батады, бул жерде:

- баланстык бага мен табыстын арасындагы айырмашылык кiрiс не шыгыс деп танылады

-активтi кайта багалау кезiндегi кез келген кiрiс кiрiс Жане шыгыс есебiнде кiрiске алынады немесе бухгалтерлiк баланста болiнбеген пайдага косылуы мумкiн.

Жалпы портфельге аныкталган ен томенгi багамен корсетiлген кыска мерзiмдi инвестициянын шыгуы кезiнде шыгудан келген табыс немесе шыгын баланстык кун бойынша емес, озiндiк кун бойынша есептелiнедi.

Инвестициянын шыгуы бойынша табыс есебi 6210 «активтердiн шыгуынан келген кiрic» шотында корсетiледi, онда каржылык активтердi сатудан тускен табыспен байланысты операциялар корсетiледi Жане активтердi сату бойынша шыгындар есебi 7410 «активтi шыгару бойынша шыгындар» шотында корсетiледi.

Инвестор Дт 1270 «алынуга арналган кыска мерзiмдi сыйакы» немесе 2170 «алынуга арналган узак мерзiмдi сыйакы» Жане Кт 6120 «Дивиденттер бойынша кiрiс» шоты бойынша дивиденттi эмитент деп жариялаган кунi акциялар бойынша дивиденттерден кiрiс есептелiнедi. Кейбiр жагдайда инвестордын дивиденттi сатып алу кунiнен бастап инвестордын пайданын пропорционалды болiгiнен алде кайда жогары. Бул дивиденттер инвестициядан тускен табыс деп емес, капиталдын кайтарылуы ретiнде есептелуi керек . ягни, мысалда корсетiлгендей дивиденд инвесторлар шотында кредиттеледi .

Мысалы, 2000 ж 1 кантарында «Курмет» компаниясы «АО Казакстан темiр жолы» компаниясынан дауыс кукыгы бар 10% акция сатып алынды. «АО Казакстан темiр жолы»компаниясы 2000жылгы таза пайдасы 40000мын тг курады Жане 2000 жылгы бул компания 60000 мын тг дивыденд толедi. «Курмет» компаниясы дивиденттердi алуды корсету ушiн келесi бухгалтерлiк жазу жасайды.

Дт. Акша каражаттары (60000х10%) 6000

Кт. Инвестицядан тускен табыс (40000х10%) 4000

Кт. «АО Казакстан темiр жолы» компанниясына инвестция 2000

Жылжымайтын мулiкке салынатын инвестиция

Мүлiкке салынатын инвестиция- бұл жалдық төлемдерін капитал құнының өсуінен алынатын табысты алу мақсатында бұл жеке меншіктің немесе қаржылық жалға алу келісімі бар жалға алушының қарамағындағы мүлік. Бірақ келесіге арналмаған:

1. әкімшілік мақсатта қызмет көрсетуге, тауарды шығаруға немесе жеткізуге немесе

2. қарапайым шаруашылық қызметте сатуға арналмаған .

Бұл жекеменшік категориясының есебі 16 ХБЕС «жылжымайтын мүлік, ғимарат, жабдықтар» сәйкес жүргізіледі .

Инвестицияланған мүлік жеке меншіктің өзінің қажеттілігіне қолданылатын мүліктерден гөрі кәсіпорынның басқа активтері мен байланысы жоқ ақша ағымын реттейді(генерирует), сондықтан да ол бөлек есептелуі керек.

Құптау

40ХБЕС объектілерді инвестициялық меншік деп мына жағдайда құптайды:

• берілген меншік болашақта үлкен сенімділік дәрежемен экономикалық пайда алып келеді.

• Берілген меншік құны шынайы бағалануы мүмкін

Инвестицияланған мүлікті алғашында өзіндік құн бойынша бағалау керек ( мәмілеге тікелей қатысы бар сатып алу құны плюс кезөкелген тікелей шығындар) .

Әдетте дайындау кезінде заңгердің қызметі үшін шығын , мемлекеттік және басқа да тікелей шығындар инвестицияланған объектінің өзіндік құнына кіреді.

Бағалау

40 ХБЕС сәйкес алғашқы құптаудан кейін инвестицияланған мүлікті бағалаудың екі әдісі бар:

1. не әділ құны бойынша

2. не сатып алуға кеткен нақты шығын бойынша

Кәсіпорын тандалған әдісті өзінің барлық инвестицияланған мүліктеріне қолдану қажет.

Әділ құн бойынша модуль есебі

Бүкіл мүлікке салынған инвестиция бухгалтерлік баланста алғашқы кұптаудан кейін есептілік күніне әділ құнымен көрсетіледі. Әділ құнын анықтау барысында ұсынылған шығын болашақтағы сатылым және тағы басқа активтердің шығуына байланысты бағаланбайды және шығарылмайды.

Мүлікке салынған инвестицияның әділ құнын анықтау барысында компания активтер немесе міндеттемелерді қайта есептеулерден алдын алу керек және жеке активтер немесе міндеттеметер бухгалтерлік баланста құпталуы керек.

Құрал жабдықтар ғимараттың бөлінбейтін меншікке салынатын инвестициялар құрамына кіретін бөлігі және негізгі құралдар құрамында бөлек көрсетілмейді.

Егер жалға жиһаздалған кеңсе берілсе, кеңсенің әліл құнына жиһаздың әділ құны кіреді, себебі, жалдамалы төлем жиһаздалған кеңсе үшін алынды.

Мүлікке салынған инвестицияның әділ құнына жиһаздың құны қосылса , субъект жиһазды жеке актив ретінде қабылданбайды. Мүлікке салынған инвестицияның әділ құнының өзгерісі былай көрсетіледі:

Құнның көтерілуі кезінде

Дт 2300 «инвестицияны мүлікке салу»

Кт 6280 «өзге де кірістер»

Құнының төмендеуі кезінде

Дт 7470«Өзге де шығыстар»

Кт2300 «инвестицияны мүлікке салу»

Қаржылық инвестицияларды бағалау және оның есебі

Қаржылық құралдарды тану.

Қаржылық құрал деп - екі немесе бірнеше жақтардың келісім шарттарын, оның нәтижесінде бір жақта қаржылық активтер пайда болады, ал екінші жақта капиталмен байланысты қаржылық міндеттемелер немесе үлестік құралдар пайда болуын айтады. Келісім қатынастары екі жақты және көп жақты да болады. Олардың нақты экономикалық зардабы бар болуы маңызды, себебі жақтар заң күшіне байланысты жалтарынуына жол бермеу керек. Көріп отырғанымыздай, қаржылық құралдар түсінігі қаржылық активтер және қаржылық міндеттемелер түсінігі арқылы анықталады. Олардың негізін білмей тұрып қаржылық құралдардың не екенін білуге мүмкін емес. Қаржылық құралдарға дәстүрлі және векселді формадағы дебиторлық және кредиторлық қарыздар, облигациялар, басқа да қарыздық бағалы қағаздар, үлестік бағалы қағаздар, сонымен қатар туынды формалар – опциондар, фьючерлік және форварлық контрактілер және тағы басқалары жатады және олар кәсіпорынның балансында сипатталады. Вексельге байланысты берілетін кепілдік (аваль),басқа жақтармен міндеттемелер орындалатын басқа кепілдіктер межелік қаржылық құралдарға жатады.

Қаржылық активтерді тану.

Кәсіпорын қаржылық активтерді баланста қаржылық құралдың қатынасында келісім бойынша жақ болғанда ғана тануы керек.

Қаржылық активтер - ақша қаражаттары немесе ақша қаражаттарын алдын-ала төлеуді талап ететін келісім құқықтары немесе тиімді құралдарды қайта жіберу, басқа да тиімді қаржылық құралдарға айырбастау. Қаржылық активтерге басқа кәсіпорындардың үлестік құралдары жатады. Барлық жағдайда қаржылық активтен пайда оны ақшаға немесе басқа да тиімді қаржылық құралдарға айырбастағанда пайда болады.

Қаржылық активтерге жатпайтындар:

• Материалдық құндылықтарды жабдықтаушыға берітелін, сонымен қатар енді орындалатын жұмыстар мен қвзметтер үшін төлемдер, аванстық берешек. Олар ақша қаражаттарын алуға ешқандай құқық бермейді және басқа да қаржылық активтерге айырбасталмайды;

• Келісімдік құқықтар, мысалы, қаржылық активтермен емес, тауарлармен немесе қызметтермен қанағаттандыратын фьючерлік келісім бойынша.

• Заң нормаларына сай туындайтын келісімдік сипатта емес активтер, мысалы:салықтар бойынша дебиторлар;

• Материалдық және материалдық емес активтер;

Қаржылық активтердің жіктелу белгілері. 1-кесте

Қаржылық активтерді ақшалай деп атайды егер келісім шарт бойынша ол арқылы белгіленген немесе оңай анықталған ақша сомасын алу қарастырылған болса.

Бастапқы рет қаржылық активтерді немесе қаржылық міндеттемелерді тану кезінде кәсіпорын оны шынайы шығындары бойынша бағалағаны жөн. Келісім шарт жасағандағы шығындар барлық қаржылық активтер мен міндеттемелердің бастапқы бағалауына қосылады.

Бастапқы танудан соң қаржылық активтерді бағалаған жөн, сонымен қатар сату кезіндегі және басқа да активтердің шығарылуы кезіндегі келісім бойынша туынды активтерді олардың әділ құны бойынша шығындар есебімен бағалаған жөн.

Қаржылық міндеттемелерді тану

Кәсіпорын қаржылық міндеттемелерді баланста қаржылық құралдың қатынасында келісім бойынша жақ болғанда ғана тануы жөн.

Баланста бастапқы танудан соң саудаға арналған туынды құралдан басқа амортизацияланғаг шығындар бойынша барлық қаржылық міндеттемелер бағалануы тиіс.

Баланста бастапқы танудан соң саудаға арналған міндеттемелерді әділ құны бойынша бағалау керек.

Қаржылық міндеттемелер келісім қатынастары нәтижесінде және ақша қаражаттарының төлеміне талап ететін немесе басқа да қаржылық активтерді басқа кәсіпорындарға беру нәтижесінде туындайды.

Қаржылық міндеттемелерге сонымен қатар алдағы келісім бойынша басқа кәсіпорынмен потенциалды тиімсіз шарттағы қаржылық құралдардың айырбасы жатады.

Қаржылық міндеттемелерді классификациялағанда шектеулерді ескере отыру керек, ол жабу кезінде қаржылық активтерді беру мүмкіндігі жоқ болғандықтан міндеттемелер қаржылық құрал болып табылмайды.

Сонымен бірге, акцияға опциондар немесе жеке меншік үлестік қаржылық құралжарын басқа кәсіпорынға беру міндеттемелері қаржылық міндеттемелерге жатпайды. Олар үлестік қаржылық құралдар болып есептеледі.

Қаржылық міндеттемелерге жабдықтаушылар мен мердігерлердің кредиторлық қарыздары, келісімдер бойынша заемдар мен несиелендірулер, вексельдер арқылы берілген қарыздар, кепілдендірілген облигациялар, басқа да шартты міндеттемелер жатады. Қаржылық міндеттемеге жалға алынған мүлікті табиғи күйінде қайтаруды болжамдайтын оперативті жалға алуға қарағанда жалға алушының қаржылық жалға алу бойынша қарыздары жатады.

Алдағы есепті кезеңдегі есепке алынған мерзімі өткен табыстар, тауарлар бойынша кепілдік міндеттемелер, резервтер, есепті кезеңді реттеу үшін туындаған шығындар қаржылық міндеттемелер болып табылмайды, себебі олар ақша қаражаттарына және басқа да қаржылық активтерге айырбасталынбайды. Басқа жаққа ақшаны немесе қаржылық активтерді беруді болжамайтын кез келген келісілген міндеттемелер анықтама боыйнша қаржылық міндеттемелерге жатқызылмайды. Мысалы, фьючерлік тауарлы контрактты міндеттемелер қаржылық актив болмайтын тауарларды жеткізіп салу немесе басқа да қызметтер көрсету арқылы орындалу керек. Бітім шарты немесе келісім шарттары жасалмағандарды қаржылық міндеттемелерге жатқызуға болмайды. Мысалы, заң нәтижесінде туындаған салық міндеттемелері қаржылық міндеттемелерге жатпайды.

Қаржылық міндеттемені үлестік қаржылық құралдарымен шатастыруға болмайды, оны ақшалай немесе басқа да қаржылық активтер арқылы өтеу болжанбайды. Мысалы, акцияға опциондарды акцияның кейбір сандарын олрдың иелеріне беру арқылы қанағаттауға болады. Мұндай опциондар қаржылық міндеттемелер емес, үлестік құралдар болып табылады.

Үлестік құрал

Үлестік құрал - кәсіпорынның міндеттемелермен анықталмаған активтерінің өзіндік құнымен сипатталатын, нақты капитал үлесіне құқық.. Кәсіпорынның капитал көлемі әрқашан осы кәсіпорынның барлық міндеттемелерінің сомасын алып тастағандағы оның активтерінің құнына тең. Қаржылық міндеттеме үлестік құралдан айырмашылығы, оның пайызы, дивинденті, қаржылық міндеттемелердің кірісі мен шығыны бухгалтерлік есепте кірістер мен шығынтар шотында көрсетіледі, ал өз иегерлерінің пайдасына таратылған үлестік құралдар табысы капитал шотының азаюына есептен шығарылады. Үлестік құралдарға жай акциялар және жай акция шығару үшін эмитент опциондары жатады. Дивиденд төлеу кәсіпорын капиталын құрайтын активтер бөліктерінің таратылуын сипаттайды. Бұл таратылымдар мен төлемдер эмитент үшін міндетті болып табылмайды. Эмитенттің қаржылық міндеттемелері дивиденд төлеу шешімі қабылданғаннан кейін ғана туындайды.

Парсатты акция үлестік құралдарға жатады, егер эмитент қарызды нақты уақытта немесе иегердің ынтасымен белгілі мерзім ішінде өтеу міндетін өз қолына алмаған жағдайда. Ал егер олай болмаған жағдайда, эмитент мансапты акция иесіне кез келген қаржылық активті, сонымен қоса ақша қаражаттарын белгіленген мерзімде тапсырмаса, оған қоса мансапты акция бойынша келісім байланыстарын доғарса, олар кәсіпорын-эмитентінің қаржылық міндеттемелері ретінде топтастырылады.

Өзінің жиынтық балансында туындайтын кәсіпорын капиталының азшылық үлесі қаржылық міндеттеме де, үлестік құрал да болып табылмайды. Балансы мекеменің нығайтылған балансына қосылатын еншілес кәсіпорындар егер олар бас компанияларға жатса, ол жерде консолидация кезінде өтелетін үлестік құралдарды көрсетеді, ал егер басқа кәсіпорындарға жатса, онда нығайған баланста қалады.

Күрделі қаржылық құралдар 2 элементтен тұрады: қаржылық міндеттемелер және үлестік құралдар. Мысалы, эмитенттің жай акциясында еркін айналысқа түсетін облигациялар қаржылық міндеттемелерден тұрады. Бір құжатта екі келісім шарт бар. Бұларды екі келісім шарт ретінде рәсімдеуге болады, бірақ олар бір құжатта орналасқан. Сондықтан МСФО есепті баланста қаржылық міндеттемелерді және үлестік құралдарды сипаттайтын сомалардың бөліп көрсетілгендігін талап етеді. Күрделі қаржылық құралдардың элементтерін алғашқы жіктеу алдағы жағдайлардың өзгеруіне және иегердің ниет-мақсатына және эмитенттерге қарамастан сақталады.

Қаржылық міндеттемелер мен үлестік құралдардың топтастырылуы

Күрделі қаржылық құралдар қаржылық емес міндеттемелерге байланысты туындауы мүмкін. Мысалы, қаржылық емес активтермен өтелетін және эмитенттердің жай акциямен еркін айналысқа түсуіне құқық беретін облигациялар шығарылуы мүмкін. Эмитенттер балансында мндай күрделі құралдар капитал мен міндеттемелер элементтеріне жіктелуі тиіс. Баланста бастапқы тану кезінде жеке элементтердің баланстық құн сомасы күрделі қаржылық құралдардың баланстық құнына тең болуы керек.

Капитал мен міндеттемелер элементтерін бөліп бағалаудың 2 тәсілі бар: тура (тікелей) және қалдықтық. Қалдықтық әдіс бойынша барлық құралдардың баланстық құнынан есептен шығаруға оңай болатын бір элементтің құнын аламыз. Ережеге сәйкес тікелей әдіспен екі элемент те бағаланады және олардың құндары пропорционалды түзетіледі. Бұл бөліктердің бағалау сомасын жалпы алғандағы күрделі құралдардың баланстық құнына келтіру.

Кәсіпорын:

• баланстағы танылған соманы өзара есептеуге заңды қамтамассыздандырылған құқы болса;

• өзара есеп жүргізуге, не активті іске асыру және міндеттемелерді бір уақытылы өтеуді ниеттенсе;

қаржылық актив және қаржылық міндеттеме өзара есептесуі керек, ал баланста сальдоланған сома көрсетілуі керек.

№16. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау

Ұйымның төлем ж/е несие қабілеттілігін талдау, төлем қабілеттілік ұйымның қаржылық тұрвқтылығының басты критериі.Төлем қабілеттілік – деп ұйымның өз міндеттемелерін уақытында өтеуге дайындығын айтамыз. Ұйымның төлеу қабілеттілігін талдау мақсатында төлеу қабілеттілігінің келесі түрлерін анықтаймыз:

1.Ағымдағы төлем қабілеттілік баланс құрастырылған мерзімге қатысты анықталады.Бұл жағдайда ұйым төлем қабілетті деп саналады. Егер оның уақытынан кешіктірілген төленбей қалған міндеттемелері жоқ болса.

2.Күтілген (переспективаның төлем қабілеттілік)болашақтағы нақты бір мерзімге қатысты анықталады. ж/е ол сол мерзімде жедел өтелуге тиісті міндеттемелері мен төлем қаражаттарын өзара салыстыру арқылы анықталады.Төлем қабілеттілік коэф-ті қолда бар ақша қаражатарының сомасын белгілі бір мерзімдегі жедел тиіс міндеттемелер сомасына қатынасы ретінде анықталады.Егер төлем қабілеттілік коэф-ті 1-ге тең н/се артық б/са,ол ұйымның төлем қабілетті екенін көрсетеді. Егер коэф.1-ден төмен б/са,талдау барысында төлем,қаражаттарының жетіспеушілігінің себептерін анықтау қажет.Ағымдағы төлем қабілеттілік есепті кезең ішіндегі қысқа мерзімде төлемдер кестесіне сәйкес анықтталады.Ұзақ мерзімде төлем қабілеттілікті анықтау (переспективалық өтімділік көрсеткіштерінің қолданылуы мен жүзеге асырылады.

1-ші кезекте өтімділіктің динамикалық көрсеткіштері қолданылады.

1.Өнімдерді сатудан алынған табыстың ағымдағы міндеттемелерінің орташа мөлшеріне қатынасының коэф-тін анықтау ү/н бөлшек-ң алымына есеп айрысу шотының дебетінің айналым бөліміне ағымдағы міндеттемелер қалдықтарының орташа сомасын жазуға болады.

2.АҚ-ның жеткіліктілігінің коэф-ті.

Бұл коэф. Ұйымның табыс алу қабілетін сипаттайды.Коэф-ті есептеу ү/н соңғы 5 жылдың мәліметтерін алған жөн. Коэф.1 –ге тең б/са ,ал ұйымның сыртқы қаржыландыруға сүйенбей қызметін жалғастыру мүмкіндігін көрсетеді.Коэф. 1-ден төмен б/са ұйым қызметінің нетижесі қалыпты қызметін сақтай алмайтындығын көрсетеді. Коэф.келесі формула а/лы өлшенеді.

Коэф= сатудан алынған табыс (түсім)/ күрделі шығыстар + төленген дивидент +айн.қаржы-ңөсімшесі.

3.АҚ-рын капиталдандыру коэф.

Коэф.активтерге салынған инвестициялар деңгейн анықтау ү/н қолданылады,келесі формула а/ы анықталады.

Коэф.= сатудан алынған табыс (түсім –төленген див.)/нқ –ң баст.құны + инветиция + басқа активтер + мен.айн.кап.

А.қ-ң капиталандыру деңгейі 8- 10% мөлшерінде б/са ,жеткілікті деңгейін танылады.

2-ші кезекте перспективалық төлем қабілетті анықтау ү/н өтімділіктің статистикалық көрсеткіш қолданылады.

1)Абсалютті өтімділік коэф. а.қ мен бағалы қағаздарға жедел өтелуге тиісті.Қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасы. Бұл көрсеткіштердің қалыпты көрсеткіші 0,2 н/се 0,5 жоғары н/се тең.