9. Шоғырландырылған қаржылық есептің мәні

Шоғырландырылған қаржылық есеп салық салу пайдасын есептеу үшін база ретінде топ пайдасын және жиынтық топтың табысын қолдануға мүмкіндік береді.

Шоғырландырылған қаржылық есепті құру барысында бас және еншілес компаниялардың қаржылық есептері активтердің, міндеттемелердің, капиталдың, кірістер мен шығыстардың ұқсас статьяларын қосу жолымен жолдап біріктіріледі. Егер құрама қаржылық есеп топ туралы қаржылық ақпаратты бірлескен компаниянікі сияқты қылып көрсеткісі келсе, онда мыналар қажет:

а) бас компанияның әр еншілес компанияға инвестициясының баланстық құны және бас компанияға жататын әр еншілес компанияның капитал бөлігі, шығарылады;

б) мәлімделген еншілес компаниялардың есеп беру мерзімі ішінде таза пайдадағы азшылық үлесі есептеледі және бас компания иелеріне тиісті таза пайданың соммасын көрсету үшін арналған топтың пайдасын түзету үшін қолданылады;

в) мәлімделген еншілес компаниялардың таза активтеріндегі азшылық үле-сі есептеледі және шоғырландырылған баланста бас компания акционерлері-нің міндеттемелері мен капиталынан бөлек көрсетіледі.

Шоғырландырылған қаржылық есепті құру кезінде қолданылатын бас компания мен оның еншілес компаниясының қаржылық есебі әдетте бір есепті күнге құрылады. Егер есепті күндер арасында айырмашылықтар болса, құрама қаржылық есепті құру үшін еншілес компания жиі, жағдайы бойынша топ сияқты сол бір күнге арнайы есеп құрады. Арнайы бір күнге есептің дайындалуы жөнсіз немесе орындалмайтын болып көрінсе, онда жағдайы бойынша әр түрлі күндерге есептер қолданылуы мүмкін, тек егер есепті күндер аралығындағы үзіліс үш айдан артық болмаса. Жүйелілік принципі бойынша есепті кезеңдердің ұзақтылығы және есеп беру күндері аралығындағы үзіліс кезеңнен кезеңге өзгеріссіз қалып отыруы қажет.

Шоғырландыру әдісі. Инвестор-компания және инвестицияланатын компания активтерін, міндеттемелерін, табыстары мен шығыстарын, өзара есеп айырысу сияқты қосымша баптарын ескере отырып ортақ бір шоғырландырылған қаржылық есептілікті құрайды. Инвестор-компания инвестицияланатын компания меншігінің 50%-н иемдене отырып, ол компанияның іс-әрекетіндегі бақылауға жоғары көңіл бөледі. Негізгі компания және оның барлық филиалдары бір компания ретінде танылады.

Негізгі компанияның еншілес компанияға қатысу үлесі әртүрлі жолдармен жүзеге асуы мүмкін: ақша төлеу арқылы, ұзақ мерзімді облигациялар мен артықшылығы бар акцияларды шығару арқылы, құнды қағаздармен байланысты арнайы комбинациялар арқылы, мысалы негізгі компанияның шығарылмаған, бірақ шығаруға рұқсат етілген акциялары және т.б. Алғашқы екі нұсқалардың есебі үшін АҚШ-та үлесті біріктірудің соңғы әдісі үшін сатып алу әдісін пайдалануды талап етеді. Шоғырландыру мәселесі күрделі болғандықтан және жеке-жеке қарастыруды талап ететіндіктен біз бұл жұмыста оны тереңірек қарастырмаймыз. Атап кететін жайт, кей жағдайда бақылаудың шарттары орындалған жағдайда да шоғырландырылған қаржылық есептілік жасалмайды. Мысалы, егер де негізгі және еншілес компаниялардың қызмет ету саласы әртүрлі болса немесе негізгі компанияның еншілес компанияға бақылау жасауына шектеу қойылатын болса (еншілес компаниялар саяси тұрақсыз климатты елдерде болса, еншілес компанияларды банкрот деп жарияласа). Мұндай жағдайларда қатысу әдісі қолданылады.

Облигацияға салынған ұзақ мерзімді инвестицияларды сатып алу мерзімінде олар өзіндік құндары бойынша көрсетіледі, оларда сатып алу құны, брокерлік және т.б. міндетті алымдар қамтылады. Негізгі өзіндік құн – сатып алу құны немесе берілген облигацияға салынған инвестиция тәуекелінің нарықтық құнымен және облигация бойынша пайыздың атаулы (номиналды) қойылымын осы облигация пайызының нарықтық қойылымын салыстыра отырып анықтайтын облигацияның нарықтық құнынан тұрады.

Облигацияның теориялық нарықтық құны - облигацияның атаулы мөлшерінің келтірілген құны мен пайыздың нарықтық қойылымының негізінде анықталатын, алынатын пайыздардың жалпы көлемінің келтрілген құнының сомаларынан құралады.

Облигацияның атаулы және номиналды құндарының арасындағы айырмалар келесідей аталады:

• дисконт, егер нарықтық құн атаулы құнынан төмен болса, яғни пайыздың нарықтық құны пайыздың атаулы құнынан жоғары болса (облигация өз құнынан төмен сатылған кезде инвесторлар пайыздық қойылымның атаулыдан жлғары болуын талап етеді);

• марапат (премия), нарықтық құн атаулы құннан жоғары болса, яғни пайыздың нарықтық қойылымы атаулыдан төмен.

Егер облигациялар пайыз төлеу мерзімдерінің арасында сатып алынатын болса, инвестор сатушыға нарықтық құн мен соңғы төлемнен бері жинақталған пайыздардың сомаларын төлейді.

Ереже бойынша, облигацияға салынған инвестициялар сатып алудың өзіндік құны бойынша дисконт пен марапатты ескерусіз есепке алынады. Сәйкесінше, дисконттың шотында кредиттік қалдық (сальдо), марапаттың шотында дебеттік қалдық болады. Тәжірибе жүзінде бұл әдіс көп таралмаған.

Мысалы, 2005 жылдың 1 наурызында инвестор атаулы қойылымы 12%-ды құрайтын облигацияны 100 000-ға сатып алады. Пайыз төлеу жылына екі рет: - 1 шілдеде және 1 қаңтарда – 97 000-ге жүргізіледі, мұны келесідей көрсетуге болады:

I. Дт Облигацияға салынған инвестициялар 97 000

Дт Пайыз түріндегі табыстар

(жинақталған пайыз сомаларына: 100 000x0,12x2/12) 2 000

Кт Ақша қаражаттары 99 000

II. Дт Облигацияға салынған инвестициялар 100 000

Дт Пайыз түріндегі табыстар 2 000

Кт Облигацияға салынған инвестицияларға дисконт 3 000

Кт Ақша қаражаттары 99 000

Облигацияға салынған инвестицияларға дисконт немесе марапат, сатып алу мерзімінен бастап өтелу мерзімі аралығында тиісті принципке сәйкес есептен шығарылуы (амортизациялануы) тиіс.

Дисконт немесе марапат, пайызды алу мерзіміне сәйкес бөлек-бөлек есептен шығарылуы тиіс. Алайда, олар есепті кезеңнің соңында пайыз алу мерзіміне тәуелсіз есептен шығарылуы да мүмкін.

Амортизациялаудың екі әдісі бар: