83. Аудиторлық есептегі дәлелдемелерге түсінік

Тексеру жүргізгенге дейін, тексеру процессінде сондай-ақ, оның аяқталу кезеңәнде аудитрдың жинаған және дайындаған мәліметтері өткізілген аудиторлық тексерудің куәлігі (дәлелі) болып табылады. Бұл міліметтердің бір бқлігі – аудиторлыұ дәлелдеулер ретінде қарастырылатын құжаттар немесе олардың көшірмелері.

Аудиторлық далелдеулер дегеніміз – аудиторлық қортынды жасауға негіз болатын аудитордың қортынды пікірлерін тұжырымдау проццесінде пайдалануға алатын ақпараттары. Аудиторлық дәлелдеулерге қаржылық қортынды есепті құруға негіз болған және басқа көздерден алынңған ақпараттарды растайтын бастапқы құжаттар мен есеп регистірлері жатқызылады.

Аудиторлық тексерілген қаржылық қортынды есептің дұрыстығын дәлелдеу үшін өзінің жинаған дәлелдерінің жеткілікті екендігіне сенімді болуға тиісті. 200 “Қаржылық қортынды есеп беру аудитінің мақсаты және оны реттеуші жалпы принциптер” деп аталатын Халқаралық аудит стандартына сәйкес аудит қаржылық қортынды есепте елеулі бұрмаланғандықтың (қателіктің) жоқ екендігіне қатысты саналы сенімділікті қамтамасыз етуге арналған. /28/.

Саналы сенімділік дегеніміз – бұл, жылпы қаржылық қортынды есепте елеулі бұрмаланғандықтың (қателіктің) жоқ екендігі жөнінде жоғары бірақ абсолюттік емес сенімділікті алу үшін қажетті дәлелдеулерді жинауға қатысты түсінік /29,44 - б/.

Барлық қолдағы бар дәлелдеулерге егжей – тегжейлі талдау жасап, оларды бағалау аудиттің құнын көтеруі мүмкін болғандықтан, бұл мәселе бойынша айқындық қажет. Ол үшін аудиторға өзіне қандай дәлелдеулер алу қажет екендінін , оларды қандай көздерден және қандай процедуралардың көмегімен алатындығын анықтап алу керек . Ол әділ және негізді аудиторлық қортынды жасау үшін жиналған дәлелдердің жеткілікті әрі сапаға сәйкес келетіндігіне сенімді болуға тиісті. Аудиторлық дәлелдеулердің сапасы оларды алу көздеріне байланысты.

Дәлелдеулер алудың негізгі көзі клиент әкімшілігінен, үшінші жақтан алынған, үшінші жақтан алынған, сонымен бірге аудитор өзі алған мәләметтер блуы мүмкін.

Клиент әкімшілігі дайындаған мәліметтерге төмендегі ақпарат көздерін жатқызуға болады:

• Бастапқы құжаттар, статистикалық қортынды есеп, жарғылық құжаттар, қаржылық қортынды есеп, есеп регистірлері;

• Талдау нәтижелері, ауызша сұхбат, салыстырулар түгелдеу нәтижелері, басшылыққа жолдау жіберу.

Мұндай жағдайда аудиторға қаржылық қортынды есептегі қате жіберу тәуекелдігін бағалау қиын болады. Егер аудитор бұл мәліметтерге сенім артуға шешім қабылдайтын болса, онда ол тексеруге аз уақыт шығындайды. Клиент басшылығы дайындап берген мәліметтерге қарағанда, үшінші жақтан алынған дәлелдеулер сенімдірек болалды. Сонмен бірге, клиент басшылығы тарапынан қысым жасау ықтималдығы орын алды, ал аудитордың бұл ақпараттарды дайындаған үшінші жақтың жұмыскерлеріне сұрақ қою мүмкіндігі жоқ деп пайымдауға болады. Егер аудитор өзінің тікелей бақылауындағы ақпарат кездерінен алынған дәлелдеулерді пайдаланатын болса, әрине, жақсырақ болады. Бірақ, ол жеткілікті түрде күрделі және қымбат. Сондықтан аудитор үшін кәсіп орындағы шаруашылық операцияларының өзі жүргізген талдауы маңыздырақ. Мұндай кезде аудитор есеп құжаттарында қате көрсетілу мүмкінболғандықтан, шаруашылық операциялары жөнінде қауіпке көбірек ұшырайтын ақпараттарды алуына болады. Бір ғана шаруашылық операциясы жөнінде бірнеше ақпарат көздерінен алынған дәлелдеулер бір көзден алынған дәлелдеулерге қарағанда әлдеқайда сенімдірек.

Дәлелдеулер алу процессін бірнеше кезеңдерге (сатылыарға) бөлуге болады.

Мақсаттың таңдалуы

Дәлелдеулер жинау және оларды өңдеу

Дәлелдеулерді бағалау

Сызба 3.1 Аудитрлық дәлелдеулер алу кезеңдері (сатылары)

Сенімді дәлелдер алу үшін аудитордан белгілі бір процедураларды қолдану талап етіледі.

№84. Корпаративтік табыс салығының есебі.

Корпаративтік табыс алағының салу обьектілер мыналар болып табылады:

1. Салық салынатын табыс;

2. Төлем көзінен салық салынатын табыс;

3. Қ.Р-да қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы.

Корпаративтік табысқа салық бюджетке түсетін түсімдердің негізгі сомасы б.т., сонымен қатар экономикаға әсер етеді, экономика жағдайында кәсіпкерлердің нарықтағы белсендігін артырады. Сондықтан мемлекет тиімді салық жүйесін құру к/к, өйткені ол әлеуметтік-экономикалық жүйеге әсер етеді. Мемлекет мекемелерді қоспағанда, Қ.Р-ның резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қ.Р-да қызметін тұрақты мекеме арқылы ж.а.н/е Қ.Р-ғы көздерден табыстар алатын резидент емес з.т.корп/к табыс салығын төлеушілер б.т..

3110 - «Төлеуге жататын корпоративтік табыс салығы» шоты мен 4310- « Корпоративтік табыс салығы бойынша кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер» шоттарында заңды тұлғалардан алынатын табыс салығының есептелген және аударылған сомалары туралы және бухгалтерлік есеп пен салық есептерінің талаптарындағы айырмашылық нәтижесінде туындаған салық төлемдері туралы ақпараттар болады.

Төлеушілер - салық жылы ішінде жылдық жиынтық табыс пен шегерімдер арасындағы айырма ретінде есептелген салық салынатын кірісі бар заңды тұлғалар. Оны анықтаудың тәртібі Салық кодексінің 2-бөлімінде көрсетілген.

Салықтық кіріс – салық заңдарына сәйкес анықталған, есептік кезеңдегі кіріс немесе шығыс сомасы.

Салық заңдарының талаптары бухгалтерлік есептің талаптарынан ерекшеленеді де, нәтижесінде бухгалтерлік кіріс пен салықтық кірістерді анықтаудағы айырмашылықтар туындайды. Туындау себептеріне байланысты айырмашылықтар тұрақты немесе уақытша болуы мүмкін.

Тұрақты айырмашылық – бұл салық салынатын және бухгалтерлік кірістердің арасындағы айырма. Ол ағымдағы бухгалтерлік кезеңде туындайды және кезекті есепті кезеңдерде жойылады. Оған жататындар: валюталық операциялар бойынша бағамдық айырма, бюджетке енгізілуі тиіс айыппұл санкциялары, кәсіпкерлік қызметпен байланысы жоқ шығындар, өзгелер.

Уақытша айырмашылықтар салық салынатын кіріске енбеген кірістер мен шығыстардың кейбір баптары олар бухгалтерлік кіріске енетін кезеңмен дәл келмеуіне байланысты туындайды. Уақытша айырмашылықтар бір кезеңде туындайды және бір немесе бірнеше есептік кезеңдерде жойылады.

1-ші мысал. Құны 10000 теңге тұратын, пайдалану мерзімі - 8 жыл технологиялық жабдық 2001 жылы сатып алынған. Тозу бухгалтерлік есепте біркелкі әдіс бойынша есептеледі. Жыл сайынғы амортизация сомасы 1250 теңге болады. Салық есебінде технологиялық жабдық амортизация нормасы 15%-тік салық тобына енеді. Бухгалтерлік есепте амортизация қалдық құннан есептеледі.

Уақытша айырмашылық алдымен «-» таңбасымен, содан кейін «+» таңбасымен жүреді. Мұның мәні осы уақытша айырмашылық жойылады.

Салықтық кіріс = бухгалтерлік кіріс + уақытша айырмашылықтар + тұрақты айырмашылық.

Салық заңдарына сәйкес технологиялық жабдық 2 жыл өткенннен кейін шегерімге жатқызылған.

Тұрақты айырмашылықтар салық есебінде қолданылатын жекелеген ведомостерде ескеріледі және түсіндірме жазуларда ашылып көрсетілуі тиіс.

Уақытша айырмашылықтар осы уақытша айырмашылықтардың сомасынан бухгалтерлік есепте көрсету жолымен жолымен ескеріледі.

Салық тиімділігі дегеніміз салық заңдарына сәйкес төлемі кейінге қалатын немесе алдын ала төленуге тиіс салық төлемдері. Табыс салығы жөніндегі салықтық төлемдер мынадай компоненттерден тұрады:

1. Төленуге тиіс табыс салығы;

2. Уақытша айырмашылықтың салық тиімділігі;

3. 4310 «Төлемі кейінге қалдырылған табыс салығы» шотына түзету (салық ставкасының өзгеруі).

№85Еңбек ақыдан ұсталымдардың дұрыстығының аудиті

Аудитор жұмыскерлерге есептелген еңбек ақыдан ұсталымдардың толықтығы мен олардың өз уақытында жүзеге асырылуына зерттеу жүргізеді, яғни төмендегілер тексеріледі:

• жеке табыс салығы;

• зейнет ақы қорына аударымдар;

• бұрын ьерілген аванстар бойынша борыштардың, сондай-ақ арифметикалық қате жіберу арқылы артық берілген сомалардың қайтарылуы (жойылуы);

• есебі берілуге тиісті сомалар бойынша борыштардың жойылуы;

• орындау құжаттары бойынша.

Еңбекақыдан басқадай ұсталымдар тек жұмыскердің келісімімен ғана жүзеге асырылады.

ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫ: ҚР Салық кодексімен және ҚР Қаржы Министрлігінің салық комитеті Төрағасының « Жеке табыс салығын есептеу мен ұстап қалу және әлеуметтік салықты есептеу ережелерін бекіту туралы» бұйрығымен (01.12.2004ж.,№613) белгіленген тәртіп және мөлшер бойынша ұсталынады.

Табыстың бұл түрінен жеке табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысулардың дұрыстығы мен олардың өз уақытында жүзеге асырылуы үшін өз жұмыскеріне табыс төлейтін жұмыс беруші жауап береді. Жеке табыс салығы жұмыскердің нақты алған табысынан ұсталып, бюджетке аударылады. Есептелген табыфс сомасы жұмыскерге төленбеген жағдайда, жұмыскерден жеке табыс салығы ұсталынбайды және жеке табыс салығын бюджетке аудару міндеті туындамайды.

ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНА ҰСТАЛЫМДАР ҚР Үкіметінң « Міндетті зейнет ақы жарналарын есептеу, ұстау және жинақтаушы зейнет ақы қорларына аудару ережелер» жөніндегі Қаулысына (15.03.1999ж., №245) сйкес 10 пайыз мөлшерінде жүзеге асырылады.

ОРЫНДАУ ҚАҒАЗДАРЫ БОЙЫНША ҰСТАЛЫМДАР тек ол қағаздар болғанда ғана жұмыскердің жеке өтініші негізінде жүзеге асырылады.

ЖҰМЫСКЕРДІҢ КІНӘСІНЕН ШЕККЕН МАТЕРИАЛДЫҚ ЗИЯННЫҢ ОРНЫН ТОЛТЫРУ БОЙЫНША ұсталымдар кәсіпорын бойынша бұйрықтың негізінде (еңбеккерлердің келісімі болғанда) немесе соттың шешімі бойынша жүзеге асырылады.

Тексеру қорытындысында мыналарды анықтау қажет:

• шығыстарды еңбекке ақы төлеу қорына жатқызудың дұрыстығы;

• жеке төлемдерді өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнына жатқызудың дұрыстығы;

• бухгалтерлік өткізбе желілері (проводкаларды) еңбекті өтеу қоры бойынша жасаудың дұрыстығы;

• синтетикалық және аналитикалық есепті, жиынтық мәліметтерді және еңбекке ақы төлеу қоры бойынша бухгалтерлік есеп беру формаларын толтыруды жүргізудің дұрыстығы;

• 3350 «Еңбекақы төлеу бойынша қысқа мерзімді берешек» шоты арқылы орындайтын (үкім) қағазы және депозиткесалынған еңбекақы, 8,10 журнал-ордерлердегі (есептің журнал-ордерлік формалары) жазбасы, Бас кітап пен баланс жағынан аналитикалық есеп жазбаларына сәйкестігі.

Қызметкерлер мен еңбекақы бойынша есеп айырысу аудиті.

Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуді тексерудің негізгі міндеті- еңбекақы төлеуде нормативтік- құқықтық актілердің сақталуын бақылау, жалақыдан ұстап қалу мен еңбекақы төлеуде бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыстығын тексеру болып табылады.

Бақылау барысында қолданылатын ақпарат көздері болып 3350 «Еңбекақы төлеу бойынша қысқа мерзімді берешек» шоты бойынша аналитикалық және синтетикалық мәліметтер өнімділіктің есебі және еңбекақы төлеуді есептеу жөніндегі бастапқы құжаттар (мысалы, жұмыс істеген уақыт есебі табелі мен нарядтар) уақытша еңбекке жарамсыздық парақтары, еңбек демалысына төлемді есептеу, нормативті құжаттар, бұл операцияны реттейтін Қазақстан Республикасы «Еңбек туралы» заңы, Қызметкерлердің еңбегі мәселелері жөніндегі әдістемелік ұсыныстар, олардың орташа еңбекақысын есептеу тәртібі жөніндегі нұсқаулық және тағы басқа басшылыққа алынады.

Бастапқы құжаттар мен есептік тізімдемелерді тексергенде арифметикалық санаудың дұрыстығына ерекше көңіл бөлу керек.

Аудиторлық тексерудің жүзеге асатын одан әрі кезеңдері мыналар:

• төлемді есептеудің дұрыстығын іріктеп тексеру;

• жұмыстың қалыпты жағдайларынан ауытқумен байланысты қосымша ақыны ресімдеу тәртібі;

• құжаттық ресімдеу мен іркіліс төлемі;

• өнімнің ақауын құжатпен ресімдеу мен оны төлеу;

• түнгі мезгілдегі жұмысқа қосымша ақы;

• жұмыстан тыс уақыттағы еңбекті өтеу;

• мерекелік күндердегі жұмысқа төлеу;

• іс жүзіндегі заңнамада қарастырылған (еңбек демалысына, жұмыстан шығу жәрдемақысын төлеу және т.с.с) жұмыспен өтелмеген уақытқа төлем есептеу;

• уақытша еңбекке жарамсыздық бойынша жәрдемақы есептеу;

• жалақыдан ұстаудың дұрыстығын тексеру.

Заңнамаларға сәйкес жалақыдан мыналар ұсталады: жеке табыс салығы, зейнетақы қорына аударымдар, бұрын берілген аванс бойынша берешекті, сондай-ақ арифметикалық қате нәтижесінде артық төленген соманы өткізуге; есеп беретін сома бойынша берешекті өтеуге; пәтерақы, баланың мектепке дейінгі балаларға мекемеде тәрбиеленгені үшін, еңбеккерлердің кәсіпорынға келтірілген материалдық зиянның орнын толтыруға; ақшалай начеттар (заңсыз жұмсаған қаржыны біреудің мойнына жазу); кредитке сатып алынған тауарға; газет пен журналдарға жазылғаны үшін; орындалатын (үкім) құжаттар бойынша, өнім ақауы үшін. Жалақыдан басқа ұсталымдар еңбеккерлердің келісімімен ғана ұсталады.

Қызметкерлер келтірілген материалдық зиянның орнын толтыру үшін ұсталым кәсіпорын бойынша (еңбеккерлердің келісімі болғанда) бұйрық негізінде не болмаса сот шешімі бойынша атқарылады.

Тексеру қорытындысында мыналарды анықтау қажет:

• шығыстарды еңбекке ақы төлеу қорына жатқызудың дұрыстығы;

• жеке төлемдерді өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнына жатқызудың дұрыстығы;

• бухгалтерлік өткізбе желілері (проводкаларды) еңбекті өтеу қоры бойынша жасаудың дұрыстығы;

• синтетикалық және аналитикалық есепті, жиынтық мәліметтерді және еңбекке ақы төлеу қоры бойынша бухгалтерлік есеп беру формаларын толтыруды жүргізудің дұрыстығы;

• 3350 «Еңбекақы төлеу бойынша қысқа мерзімді берешек» шоты арқылы орындайтын (үкім) қағазы және депозиткесалынған еңбекақы, 8,10 журнал-ордерлердегі (есептің журнал-ордерлік формалары) жазбасы, Бас кітап пен баланс жағынан аналитикалық есеп жазбаларына сәйкестігі.

№86Инвестициялар меншік есебі

Инвестиция-бұл шығын жиынтығы, өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылық кәсіпорындардағы және т.б. экономика саласыңдағы күрделі салым үлесін өткізу.Инвестиция қызметінің басты мақсаты-кәсіпорын кірісі мен проценті.

Инвестиция көздері болып жаңа құрылған құн немесе басқаша айтқанда жинақталған таза кіріс бөлігі табылады.

Кәсіпкерлер оны меншіктік кіріс(өзін-өзі қаржыландыру) шотында және саудалық капитал рыногында(таратылынды қаражат) жұмылдырылады. Инвестиция көзі амортизатциялық аударым болып табылатын негізгі капиталды жаңарту.

Инвеститция өзінің бағыттары немесе сатып алу мақсаты бойынша қаржы инвеститция мен нақты инвеститця болып екіге бөлінеді.

Қаржы инвестициясы-бұл құнды қағаздарға жұмсалынған қаржылар.

Нақты инвеститция-өнеркәсіптің негізгі капиталына және материялдық-өндірістік қорлар өсіміне жұмсау.

Технологиялық құрылым инвестиция шығын мен негізгі капиталдың актив элементтері ара қатынасы мен оның пасивтік элементтері анықталады.

Қаржы инвестициясы келесі котегорияларда иелену мерзіміне байланысты жіктеледі:

.қысқа мерзімді несие-1жылға деиін иелену;

.ұзақ мерзімді инвестиця- иелену мерзімі 1 жылдан астам.Қозғалмайтын мүлік (жер,үй) иеленуші субъект бұл инвестицияны ұзақ мерзімді несиеге жатқызады.

Қаржылық инвестицияны сатып алған кезде, ол оны сату күнімен,оған қоса сатып алған кездегі шығын( делдалдық сыйақы мен банктік қызмет көрсету сый ақысы) құны бағаланады.

Қаржылық инвестиция құны бойынша сатып алуға проценттер,дивиденттер,сатып алғанға дейінгі уақыт есебі, есепте сатып алу құны көрсетіледі;

Сатып алу құны мен құнды-құнды қағаздар инвестициясын өтеу құны арасындағы айырмашылықты инвестор иемдену мерзімінде өтейді.

Қысқа мерзімді инвестиция бухгалтерлік баланста есептелінеді: ағымдағы құны, сатып алу құны мен ағымдағы құнын арзандатылған баға бойынша.

Ұзақ мерзімді қаржы инвестициясы бухгалтерлік баланста :қайта бағалау есебінің құны ,сатып алу мен ағымдағы құнның арзан бағасы бойынша есептеледі.

Ұзақ мерзімді қаржы инвестициясын қайта бағалау үшін қайта бағалау дүркінділігі мен ұзақ мерзімді инвестицияның бір түрін қайта бағалауды анықтау.

Ұзақ мерзімді қаржы инвестициясын қайта бағалау сомасына меншік капиталын кқбейтуге қатысты. Инвестиция құнын төмендетуге сол инвестицияны бағалауға дейінгі сомасы енгізіледі. Бағалауға дейінгі сомасы жоқтығынан және сол инвестиция құны шығынға қатысты болады. Бағалауға дейінгі инвестиция шығын өтемінен кейінгі меншік капиталының құнының қайтымсыз төмендетілуі әр инвестицияға бөлек анықталады және есептеледі.

Инвесторланған субъектісі инвестордың үлес мөлшері мен қауіптің алуан түрлеріне көңіл аударған жағдайда қабылданады.

Қаржы инвестициясының істен шығуында сатудан алынған кіріспен баланстық құн,шығынды шегеру шығыс пен кіріске кірмейді.

Ұзақ мерзімді қаржы инвестициясын қысқа мерзімдегі аударуға байланысты:

•егер қысқа мерзімді қаржы инвестициясы сатып алу мен ағымдағы құнының арзан бағасы болса,ұзақ мерзімді қаржы инвестициясы сатып алу мен баланстық құнының арзан бағасы бойынша. Егер инвестиция ерте қайта бағаланса,онда (қайта бағалау сомасы кіріс немесе бөлінбеген кіріс) оларды қайта бағалау аудару сомасы кезінде есептен шығарылуы керек;

баланстық сома, егер қысқа мерзімді қаржы инвестициясы ағымдағы құн бойынша есептелінсе.

Қайта бағалаудың ерте еңгізілген сомасы бұл инвестиция бойынша кіріс болып беріледі.

Керісінше,ұзақ мерзімді категорияға қысқа мерзімді қаржы инвестициясын аудару:

•сатып алу мен ағымдағы құны арзан баға бойынша ;

•ағымдағы құн, егер олар ертедегі осы құн бойынша көрсетілсе .

Инвестицияны тиімділігі актив элеметтері үлесі өскен жағдайда артады.

Инвестициялар- экономика дамуының қарқынының орнықты және жоғары қамтамасыз етудін керекті факторы.

Шетел инвестициясы- бұл мүліктік инвестицияны барлық түрі және олар құқығы болу,сонымен кіріс алу мақсатында өнеркәсіп қызметіндегі объект инвесторлармен салынған меншік.

Қазақстан Республикасының шетел инвесторларын ретінде:шетелдік заңды тұлңа,шетел азаматтары,азаматтыға жоқ тұлға, шетелде тұрақты жері бар ҚР-ның азаматы,шетел мемлекеті, халықаралық ұйымдары көрсете алады.

ҚР территориясында:

•шетел кәсіпорындары-шетел қатысуымен жасалған кәсіпорын,ҚР заңдарына сәйкес ,шетел инвесторына толық жататын ;

•бірлескен кәсіпорын-шетел қатысуымен жасалған кәсіпорын,ҚР заңдарына сәйкес,мүлік бөлігі(акция,үлес) жартысы шетел инвесторына жататын.

Шетел инвестицияларының есебі синтетикалық шотта ішкі инвестицияның аналитикалық есебінде құрылады немесе керісінше.

Еншілестік инвестициясына есеп беру, тәуелді және бірлесіп бақыланған шаруашылық серіктестігі.

ҚР-ның Азаматтық Кодексіне қатысты шаруашылық серіктестігі еншілестікті мойындайды, егер басқа(негізгі немесе бас) шаруашылық серіктестігіне қатысуын қайта басқару күшіне оның жарғы капиталы немесе олардың арасында қатысты шарт жасау, немесе басқа түрде шешімді анықтау мүмкіндігі осындай серіктестікті қабылдауда; тәуелді акционерлік қоғамның тәуелдігін мойындау, егер басқа (қатысушы, қайта басқарушы)заңды тұлға 20 %-тен артық дауыс беруші акциялар алды; бірлесіп бақыланатын заңды тұлға- бұл серіктестік ,яғни басқа заңды тұлға. Әсеріне түскен шарт жасау күші және де инвестицияланған қаржы объект қаржылық пен басқа саясаттың дәрежесі үлкен немесе кіші екенің анықтауға мүмкіндік береді.

Инвестиция есебі 14 бөлімде «Инвестиция »жүргізіледі оған қоса келесі синтетикалық шоттар : 141 « Еншілес серіктестіктерді инвестициялау», 142 «Тәуелді серіктестерді инвестициялау»,143 «Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаны инвестициялау», 144 «Басқа инвестициялар».

Берілген өнімнің шоттары бірлесіп бақыланатын заңды тұлға ,еншілес,тәуелді серіктестіктін үлестік жарнасы мен акцияларындағы инвестициялық қозғалыс пен ақпараттың болуының бір ыңғайлануына арналған.

141-144 шоттар активті,күрделі болып табылады. Аналитикалық есеп инвестицияланған (және оның түрі ) кәсіпорын және оның түрлері бойынша жүргізіледі. Инвестиция есебінде келесі әдістер қолданылады:

Үлес қосу әдісі -әдіс есебі , тәуелді шаруашылық серіктестіктін таза активтер өзгерісіндегі инвестор үлесінің мөлшерін мойындауы бойынша оның саласы кейінгі өсуі(кему) сатып алу құны бойынша сатып алған мезеті көрсетілетін инвестициялар.

Құн әдісі-есептеу әдісі , инвестицияны сатып алу мезетінде сатып алу құнын бейнелеу. Инвестициядағы кіріс сатып алған мезгілден кейін пайда болған тәсілді шаруашылық таза кіріс қорының жалпы сапасындағы қаралған дивиденттер мөлшері бойынша инвесторлар қаржылық-шаруашылық қызметі шешімі туралы есеп беруін мойындайды.

Инвестициялардың маңызы, мәні және түрлері

Инвестициялар-кәсіпкерлік қызметінің және нәтиежесінде пайда құрылатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік және интелектілік құндылықтардың барлық түрлері, капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі экономикалық ұзақ мерзімді жұмсалымы.

Инвестициялар нақты инвестициялар және қаржы инвестициялары болып бөлінеді. Нақты инвестициялар капиталдың өнеркәсіпке,ауылшаруашылығына,құрылысқа және т.б. жұмсалымы. Қаржы инвестициялары—мемлекеттен басқа да кәсіпорындардан,инвестициялық қорлардан бағалы қағаздар мен акцияларды сатып алуға бағытталған.

Бірінші жағдайда инвестор,өзінің өндірістік капиталының көлемін—өндірістік негізгі қорлар мен айналым қорларын ұлғайтады.Екінші жағдайда инвестор бағалы қағаздардан дивидент алу арқылы өзінің қаржы капиталын ұлғайтады.

Сонымен қатар,инвестициялар тікелей және жанама болып бөлінеді.Қазақстан Республикасындағы «Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қорғау» заңы бойынша инвестициялар—республиканың тәуелсіздік кепілдігіне байланысты және арнайы техникалық көмек пен грантқа арналған инвестициядан басқа барлық инвестиция түрлері.

Жанама инвестициялар—қоржындағы инвестициялар,басқаша айтқанда құнды қағаздар мен мүліктік бағалы заттар.Инвестициялық қоржынға кіретін бағалы қағаздар олардың атқарымдық мақсатына қарай ірі банкілердің инвестициялық қоржынында жетекші рольге ие болып отырған меншік инвестицияларға және қайталама өтімді резервтер дейтінге,яғни өтімді активтерге ең алдымен мемлекеттік міндеттемелерге бөлінеді.

Инвестицияның негізгі түрлері.Әр бір фирманың іс-әрекетінің маңызды бір бөлігі инвестициялық операциялар болып табылады,яғни жобаларды іске асырудағы жіберілген ақша қаражаттары жайлы операция.

Коммерциялық тәжрибеде мұндай инвестициялардың түрлері:

—табиғи активтерге инвестициялар;

—ақша активтеріне инвестициялар;

—материалдық емес активтерге инвестициялар;

Табиғи активтерге —өндірістік ғимараттармен құрылымдар,қызмет уақыты бір жылдан асатын әр түрлі машиналармен жабдықтар және өндіріс процессінде қолданылатын басұа да мүліктер жатады.

Ақша активтеріне—басқа да жеке тұлғалардан ақша қаражатын алуға болатын құқық жатады.Мысалы,банкіде—депозиттер,облигациялар акциялар,несиелер қарыздар кепілдіктер.т.б.

Материалдық емес активтерге—фирмалардың жұмысшыларының қайта жеке оқыту және біліктіліктерін жоғарылату арқылы,сауда белгілерін жасау тапқыштық патенттер мен лицензия алу,өнеркәсіп үлгілерінің куәлігін алу,өнімге сертификат алу,жерді қолдануға құқық алу арқылы алынған құндылықтар жатады.Нақты активтерге байланысты инвестициялар мынадай топтарға бөлінеді:

Тиімділікті арыттыруға бағытталған инвестициялар. Олардың негізгі мақсаты-жабдықтарды ауыстыру,персоналды оқыту және өндіріс қуаттарын өндірістің тиімді жағдайы бар аймақтарға қарай ауыстыру арқылы фирманың шығындарын азайтуға жағдай жасау.

Өндірісті кеңейтуге бағытталған инвестициялар.Негізгі мақсаты—өндіріс орындарының нарыққа тауар шығару қабілеттілігін кеңейту.

Жаңа өндіріс орындарын ашуға бағытталған инвестициялар.Жаңа өнімдер,тауарлар шығара латын жаңа кәсіпорындар салуға бағытталады.

Мемлекеттік басқару ұйымдарының талаптарын орындауға бағытталған инвестицилар.

Бұл инвестициялар кәсіпорындардың,мемлекеттік ұйымдардың экологиялық стандарттар,өнімнің қауіпсіздігі және басқа да жағдайларға байланысты талаптарын орындауға мәжбүр болған жағдайында қолданылады.

Инвестициялардың бұл сыныптамасы тәуекелшілдік деңгейімен байланысты.Инвестициялардың түрлерімен тәукелшілдік деңгейі төменгі кестеде көрсетілген:

Кәсіпорындардың өндірістік—шаруашылық іс-әрекетінің маңызды бір бөлігі өзінің өндірістік—эконмикалық потенциялын сақтау және әр қарай дамыту.Кәсіп орындардың бұл саладағы іс-әрекеті—инвестициялық іс-әрекет деп аталады.Қазақстан Республикасының «Нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы заңы» бойынша инвестициялық іс-әрекетке инвестицияларды атқаруға байланысты кәсіпкершілік іс-әрекет жатады.

Инвестициялық іс-әрекеттердің субъектілеріне инвесторлар(инвестициялық іс-әрекетті жүргізетін жеке және заңды тұлғалар), тапсырыс берушілер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық іс-әрекеттің объектілерін қолданушылар,сонымен бірге жеткізушілер, заңды тұлғалар(банкілер,қамсыздандыру ұйымдары,инвестициялық қорлар) және басқа да инвестициялық процесстің қатысушылары жатады.Тапсырыс берушілерге—инвесторлар және басқа да инвестициялық жобаның іске асырушы жеке және заңды тұлғалар жатады.

Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың инвестициялық іс-әрекеттері «Нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы», Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар « Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы», «Салықтар және бюджетке міндетті түрдегі төлемдер туралы», «Шетел инвестициялары туралы» заңдармен және де «Банкорттық жайлы», «Бағалы қағаздар нарығы жайлы» , « Қазақстандағы инвестициялық қорлар жайлы» заңдармен, тағы басқа да нормативтік актілермен реттеледі.

Жоспарланған, іске асырылған инвестициялар инвестициялық жобалар форамасын қабылдайды.Инвестициялық жоба-капиталдарды ұлғайту мақсатпен экономиканың әр-түрлі салалары мен сфераларына құюға бағытталған, жоспарланған және орындалатын шаралар жиынтығы.

Инвестициялық жобаларды құру және іске асыру мынадай кезеңдерден тұрады:

- Инвестициялық ұғымды қалыптастыру;

- Инвестициялық мүмкіншіліктерді зерттеу;

- Жобаны техникалық- экономикалық негіздеу;

- Жер учаскесін алу немесе жолға алу;

- Келісім құжаттарын дайындау;

- Құрылыс- монтаж жұмыстарын жүргізіп іске беру;

- Объектіні қолдану, экономикалық көрсеткіштердің мониторингі.

№87КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНЫҢ ЕСЕБІ

Кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның белгілі бір мерзімдегі қаржылық тұрақтылығын үздіксіз қызмет етуге қажетті ресурстар мен толық қамтамасыз ету және міндеттемелерді өтеуге қажетті қаржылық ресурстардың жеткілікті болуын сипаттайды. Ұйымның қаржылықтұрақтылығына әсер етуші факторларды келесідей түрде жіктеуге болады:

1. Пайда болатынорнына қарай сыртқы және ішкі факторлар

2. Нәтиженіңмаңыздылығына қарай негізгі және екінші дәрежелі.

3. Құрылымына қарай қарапайым және күрделі

4. Әрекет ету уақытына қарай тұрақты және уақытша факторлар

Уақытша факторлар-белгілі бір кезеңдерде әсер ететін факторлар

Тұрақты факторлар-үнемі әсер етуі мүмкін факторлар

Факторлардың ішіндегі маңыздысы оның ішкі және сыртқы деп бөлінуі. Ішкі факторлар-ұйым қызметіне тікелей байланысы. Сыртқы факторлар-ұйымда тәуелсіз.

Ұйымның қаржылық жағдайына әсер ететін ішкі факторлар:

1. Өндірілетін өнімнің құрылымы

2. Жарияланған жарғылық капитал мөлшері

3. Шығындар мөлшері және оның өсу қарқыны

4. Мүліктер менқаржылық ресурстардың құрамы менқұрылымы

5. Басқару шешімдерінің тиімділігі

Сыртқы факорлар:

1. Шаруашылықты жүргізудің экономикалық жағдайлары

2. Сұраныс пен тұтынушылар табысының деңгейі

3. Қолданыстағы техника мен технология

4. Үкіметті салықтық және несиелік саясаты

5. Сыртқы экономикалық байланысар

Ұйымның қаржылық жағдайын талдау оның қаржылық тұрақтылығын талдаудан басталады және келесідей сұрақтарды қамтиды:

1. Активтер мен пассивтердің құрамы мен құрылымын талдау

2. Баланс өтімділігін талдау

3. Төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін талдау

№88. бухгалтерлік есептің екі жақты жазу қағидасының маңызы.

Әр бір шаруқ опер-сы бухг-к есептің шот-да екі рет (екі жақты әдісі мен):

1шот-ң дт, 2ші кт б/ша көрсетіледі.

Екі жақты жазу – бұл шару-қ опер-н әр түрлі шот-ң дт мен кт б/ша 1дей сома мен 1 мезгілде көрсету әдісі.

Дт-ген ж/е Кт-ген шот-ды көрсету шоттар корреспонденциясы н/е бухк/к жазу деп, ал шоттар корреспонденциялатын деп аталады. Шоттар корреспонденциялатын жасау типтік ж/е жалпылама сипатқа ие болған қарап/м шаруа/қ опер-ның мысалы да қарастырылатынында атай кету керек. Ол-ң мағанасы: шар-қ опер-сы 1 шоттың дт ж/е 2ші шоттың кт әсерінен тигізеді, яғни оған тек екі шот қана қатысады.

№90. Бірлескен қызметтегі есепті жүргізу жолдары.

Бизнестің бірігуі 1неше нұсқауда жүзеге асуы мүмкін:

1. Компанияның таза активтерін сатып алу компанияның ақшалай қаражатарына айырбастауы, сатып алу н/е сатып алушы омпания акцияларына айырбастау арқылы. Сатып алынған активтер мен міндетемелер сатып алушы компанияның балансына нарықтық құн б/ша қабылданады. «М» сатып алушы компанияның акционерлік капиталы бұрынғысынша қалады. Сатып алуға жұмсалған шығындар құнының таза активтерден әділ нарық құнынан ауытқу сомасы ретінде жағымды н/е жағымсыз іскерлік бедел (гудвилл) мөлшері анықталады.

2. Компанияның ақшалай қаражатарына айырбасқа алынатын барлық акцияларын сатып алу жолымен.

3. Бір компанияның барлық акциясын басқа компания акцияларының бөлігіне айырбастап, сатып алу жолымен.

Бизнестің қосылуы акцияларды айырбастау жолы мен жүреді, сондықтан сатып алушы компания бір мағнада белгілеп н/е анықтауға болмайды. Бірігетін компаниялардың активтері мен міндетемелері біріккен к.о-да ол-ң баланстық құны б/ша қабылданады, өйткені олар сатып алынған жоқ, тек біріктірілген. Сатып алушы компанияның барлық акцияларына айырбасқа берілген акциялардың нарықтық құны ара-ғы ауытқулар сомасы бөлінбеген ретінде танылады. Мүделерді қосу әдісі мен бизнесті біріктірудің негізгі шартына с.а.компания сатып алынған барлық акцияға айырбасқа түсетін факт жатады.

Біріккен кәсіпорындарға қатысу.

Біріккен кәсіпорын – дегеніміз, екі және одан көп тараптардың біріккен бақылаудың негізінде экономикалық қызметті жүзеге асыруы туралы келісім шарт.

Бақылау – табыс табу мақсатында кәсіпорынның экономикалық қызметіндегі қаржылық және операциондық саясатын басқару.

Біріккен бақылау – дегеніміз экономикалық қызметтегі бақылауды келісім шарттың негізінде бөлісу.

Елеулі ықпал ету – дегеніміз, кәсіпорынның экономикалық қызметіндегі қаржылық және операциондық саясатындағы шешімдеріне әсер ету мүмкіндігі.

Біріккен қызметтің қатысушысы – кәсіпорындарға біріккен бақылауды жүзеге асыратын, біріккен кәсіпорындардың бір мүшесі.

Біріккен кәсіпорындардағы инвестор – дегеніміз, кәсіпорындарға біріккен бақылауды жүзеге асырмайтын, біріккен кәсіпорындардың бір мүшесі.

Пропорционалды шоғырландыру – біріге бақыланатын субьектінің активтеріндегі, міндеттемелеріндегі, табыстары мен шығыстарындағы қатысушының үлесі, біріккен кәсіпорынның қатысушысының есептілігіндегі ұқсас баптарды біріктіретін, немесе оның қаржылық есептілігінде баптары бөлек көрсететін есеп пен есептіліктің әдісі.

Қатысу әдісі – біріге бақыланатын субьектідегі үлесі алғашында бастапқы құндары бойынша, кейін біріге бақыланатын субьектінің таза активтеріндегі қатысушының үлесінің өзгеруіне байланысты түзетілетін есеп пен есептіліктің әдісі. Пайда мен зиян туралы қорытынды есеп біріге бақыланатын субьектінің операциялары мен қызметіндегі қатысушының үлесін көрсетеді.

Біріккен кәсіпорынның формалары.

Біріккен кәсіпорындардың әртүрлі формалары мен құрылымдары бар. “Біріккен қызметке қатысу туралы қаржылық есептілік” атты ҚЕХС-на сәйкес 3 негізгі тип бар – біріге бақыланатын операциялар, біріге бақыланатын активтер мен біріге бақыланатын субьектілер. Келесі сипаттамалар барлық біріге бақыланатын кәсіпорындарға тән:

а) біріккен қызметтің екі немесе одан да көп қатысушылары келісім-шарт негізінде жұмыс істейді;

б) келісім-шарттың негізінде біріккен бақылау жүзеге асады.

Келісім-шарт.

Кеілісім-шарттың болуы біріккен бақылаудағы инвестордың елеулі ықпал ететін, ассоцияцияланған кәсіпорындарға салынған инвестициядағы қатысу үлесін білдіреді. Біріккен бақылауды құруда келісім-шарттың болмауынсыз орын алған операциялар қазіргі Стандарт бойынша біріккен кәсіпорын болып табылмайды.

Келісім-шарттың куәсі болып, мысалы, біріккен қызметтің қатысушыларының арасындағы келісімдер немесе олардың арасындағы талқыланған хаттама. Кей жағдайларда келісім біріккен кәсіпорынның жарғысында немесе басқа да құрылтайшылық құжаттарда көрсетілуі мүмкін. Оның формасы қандай болса да, келісім-шарт жазбаша түрде толтырылады және келесідей сұрақтар қамтылады:

а) біріккен кәсіпорынның есептілігі бойынша міндеттемелер, қызметі және ұзақтығы;

б) біріккен кәсіпорынның директорлар кеңесін немесе басқа да баламалы басқару органдарын тағайындау және біріккен қызметтің қатысушыларының дауыс беру құқығы;

в) біріккен қызметтің қатысушыларының капиталға салған үлестерін;

г) біріккен қызметтің қатысушыларының арасында өндіріс көлемін, табыстарын, шығыстарын немесе біріккен кәсіпорынның қызметінің нәтижелерін бөлісу.

Біріккен кәсіпорындарға деген бақылау келісім-шарттың негізінде орнатылады. Мұндай талап біріккен кәсіпорынның бірде бір мүшесінің жалғыз өзі бақылау орната алмайтынына кепілдік береді. Келісім барлық мүшелерінің келісімін талап ететін, кәсіпорынның мақсатына жетуі үшін маңызды роль атқаратын салалардағы шешімдерді және бірікен қызметтің мүшелерінің көпшілігінің келісімімен жүзеге асатын шешімдерді анықтайды.

Келісім-шарт біріккен қызметтің бір мүшесін басшы ретінде немесе біріккен кәсіпорынның жетекшісі ретінде тағайындауы мүмкін. Жетекші біріккен кәсіпорынды бақылай алмайды, тек делегерленген (делегировнный) жетекшіге және келісім-шартқа сәйкес барлық қатысушылардың келісімі бойынша, қаржылық және операциондық саясаттың негізінде жұмыс істейді. Егер де жетекшінің экономикалық қызметтің қаржылық және операциондық саясатын басқаруға құзіреті болса ғана кәсіпорынды бақылай алады, және ол кәсіпорын оның біріккен кәсіпорыны емес, еншілес кәсіпорыны болып табылады.

Біріге бақыланатын қызмет.

Кейбір біріккен кәсіпорынның қызметі корпорация, серіктестік немесе т.б. кәсіпорынның емес, біріккен қызметтің қатысушыларының активтерін және т.б. ресурстарын пайдалануды білдіреді. Біріккен қызметтің әрбір мүшесі өзінің қорларын және негізгі құралдарын пайдаланылады. Ол сонымен қатар міндеттемері мен шығындарын өзі көтереді, және қаржыландыруды да өзі алады. Біріккен кәсіпорынның қызметі біріккен қызметтің мүшелерінің жалдамалы жұмысшыларымен оның ұқсас қызметтерімен паралельді түрде жүзеге асады. Келісім бойынша біріге жасалған өнімді сатудан түскен табыстар және т.б. шығындар қатысушылардың арасында бірдей бөлінеді.

Біріге бақыланатын қызметке мысал ретінде, екі және одан да көп қатысушылардың өз қызметтерін, ресурстарын біріктіріп, біріге отырып өнім өндіруін, сатуын көрсетуге болады. Әрбір қатысушы өндірістік процестің өзіне тиесілі бөлігін жүзеге асырады. Әрбір қатысушы шығындарын өзі көтеріп, өнім өткізуден түскен табыстағы өзінің үлесін алады және бұл үлес келісім-шарттың негізінде анықталады.

Біріге бақыланатын қызметке қатысу үлесіне қарай біріккен қызметтің қатысушысы өзінің жеке қаржылық есебінде де және сәйкесінше шоғырландырылған қаржылық есептілігінде де келесілерді көрсетуі тиіс:

а) бақыланатын активтер мен сол кездегі міндеттемелерді;

б) біріккен қызметтің нәтижесінде өндірілген тауарлар мен қызметтерді сатудан алынған, өзінің үлесіне тиісті табыстары мен шығындарын.

Біріккен қызметтің қатысушыларының активтері, міндеттемелері, табыстары мен шығындары жекелеген қаржылық есептіліктің формаларында және сәйкесінше шоғырландырылған қаржылық есептілікте көрсетілетіндіктен, шоғырландырылған қаржылық есептілікті тапсыру кезінде ешқандай түзетулер мен шоғырландырудың басқа да процедуралары қажет емес.

Ал кәсіпорынның өзі үшін жекелеген есептік жазулардың қажеті болмауы мүмкін, және сонымен қатар қаржылық есептілік те жасалмауы мүмкін. Алайда, біріккен кәсіпорынның қызметінің нәтижесін бағалау үшін, біріккен қызметтің қатысушысы басқару есебінің шоттарын да жүргізуі мүмкін.

Біріге бақыланатын активтер.

Кейбір біріккен кәсіпорындар біріккен кәсіпорынның мүддесіне сатып алынған немесе салынған, бір немесе бірнеше активтері бар біріккен қызметтің қатысушыларын біріге бақылау мен біріге иемденуді талап етеді. Активтер қатысушылардың табыс алу мақсатында пайдаланылады. Әрбір қатысушы активтермен өндірілген өнімдердегі үлесін ала отырып, өзіне тиесілі шығындарды өзі көтереді.

Біріккен қызметің әрбір қатысушысы болашақтағы экономикалық табысындағы өз үлесін, біріге бақыланатын активтердегі үлесі арқылы бақылап отырады.

Мұнайгазөндіруші саладағы көптеген кәсіпорындар, сонымен қатар минералды шикізаттар алатын саладағы кәсіпорындар біріге бақыланатын активтерді пайдаланылады. Мысалы, бірқатар мұнай компаниялары мұнай құбырларын біріге бақылай отырып пайдаланады. Біріккен қызметтің әрбір мүшесі құбыр желісін өз мұнайын тасымалдау үшін пайдаланады, және сәйкесінше мұнай желісін пайдалану шығындарындағы өз үлесін көтереді. Біріге бақыланатын активтерге мысал ретінде, екі кәсіпорын мүліктерін біріге бақылай отырып, жал төлеміндегі және шығындардағы өз үлестерін алып отыруын көрсетуге болады.

Біріге бақыланатын активтердегі қатысу үлсіне сәйкес, біріге бақыланатын қызметтің қатысушысы өзінің жеке қаржылық есептілігінде және сәкесінше шоғырландырылған келесілерді міндетті түрде көрсетуі керек:

а) активтердің сипатына сәйкес жіктелген, біріге бақыланатын актвитердегі өзінің үлесін;

б) кез-келген міндеттемелерін;

в) басқа да қатысушылармен қатар біріккен кәсіпорындардағы міндеттемелердегі өз үлесін;

г) біріккен кәсіпорынмен өндірілген өнімді сатудан алынған табыстағы өз үлесін, және сонымен қатар біріккен кәсіпорынмен шеккен зияндағы өз үлесін;

д) біріккен кәсіпорынның шеккен кез-келген шығындарындағы өз үлесін.

Біріге бақыланатын активтердегі өзінің қатысу үлесіне сәйкес, біріккен қызметің әр мүшесі өзінің есептік жазуларында және өзінің жеке қаржылық есептілігі мен шоғырландырылған қаржылық есептілігінде келесілерді көрсетеді:

а) инвестиция сияқты емес, активтердің сипатына сәйкес жіктелген, біріге бақыланатын актвитердегі өзінің үлесін. Мысалы: біріге бақыланатын мұнай құбырларындағы үлесі негізгі құралдар секілді жіктеледі;

б) өзі қабылдаған кез-келген міндеттемелерін, мысалы, өз үлесіндегі активтерді қаржыландыруға қытысты;

в) біріккен кәсіпорынға қатысты басқа да қатысушылармен қабылдаған міндеттемелердегі өзінің үлесін;

г) біріккен кәсіпорынмен өндірілген өнімді өткізуден және пайдаланудан түскен кез-келген табыстары мен шығындарын;

д) біріккен кәсіпорынға қатысу үлесіне сәйкес, кез-келген шығындарын, мысалы, активтердегі қатысушыны қаржыландырудағы үлесіне сәйкес, және өндірілген өнімді өткізудегі өзінің үлесіне сәйкес;

Активтер, міндеттемелер, табыстар мен шығындар қатысушының жекелеген қаржылық есептілігінде және шоғырландырылған қаржылық есептілігінде көрсетілетіндіктен, шоғырландырылған қаржылық есептілікті жасау барысында бұл баптарға ешқандай түзетулер мен шоғырландырудың басқа процедуралары керек емес.

Біріге бақыланатын активтердің есебі экономикалық шындықты, біріккен кәсіпорынның заңдық формасын және мазмұнын көрсетеді. Жекелеген есептік жазулар кәсіпорынның өзі үшін біріккен қатысушылармен бірге шеккен және қатысу үлесіне сәйкес олардың арасында таратылған шығындармен шектелуі мүмкін. Біріккен кәсіпорын үшін қаржылық есептілік жасалмауы да мүмкін, алайда қатысушылар біріккен кәсіпорынмен жұмыс істеудің тиімділігін бағалау үшін, басқару шоттарын жүргізуі мүмкін.

Біріге бақыланатын субьектілер.

Біріге бақыланатын субьект – дегеніміз корпорация, серіктестік, немесе басқа да кәсіпорын ретінде құрылған, және біріккен қызметтің әрбір қатысушысы қатысу үлесіне ие біріккен кәсіпорын. Субьект жоғарыда көрсетілген басқа кәсіпорындар сияқты жұмыс істейді, бір ғана айырмашылығы қатысушылардың арасындағы келісім-шарт негізінде субьектінің экономикалық қызметіне біріккен бақылау орнатылады.

Біріге бақыланатын субьект біріккен кәсіпорынның активтерін бақылап, міндеттемелерін қабылдап, табыстары мен шығындарын көреді. Ол өз атынан келісім-шар жасап, біріккен кәсіпорынның мүддесіне сәйкес қаржыландыруды ала алады. Әрбір қатысушының біріге бақыланатын субьектінің қызметінің нәтижелеріне үлесіне сәйкес иемденуге құқығы бар. Алайда, олардың кейбіреулері біріккен кәсіпорын болып өндірілген өнімді бөлуді ұсынады.

Біріге бақыланатын субьектіге мысал ретінде, екі кәсіпорынның сәйкес активтері мен міндеттемелерін біріктіре отырып, белгілі бір салада өз қызметтерін біріктіруді келтіруге болады. Басқа мысал ретінде, кәсіпорын басқа елде үкіметпен немесе сол елдің басқа да агенттігімен біріге отырып, ісін бастауды келтіруге болады.

Көптеген біріге бақыланатын субьектілер мәні жағынан біріге бақыланатын активтерге

немесе біріге бақыланатын қызметке байланысты біріккен кәсіпорынға өте ұқсас. Мысалы, кәсіпкерлер мұнай құбырлары сияқты біріге бақыланатын активтерді, салықтық немесе басқа да себептерге байланысты біріге бақыланатын субьектіге өткізуі мүмкін. Дәл осылай, қатысушылар біріге бақыланатын субьектіге бірге пайдаланылатын активтерін салуы мүмкін. Кейбір біріге бақыланатын субьектілер қызметтің нақты аспектілерін жүзеге асыру үшін, біріге бақыланатын субьектіні құруды ұсынады. Мысалы, өңдеу, өткізу, кеңейту немесе өнімді сатудан кейінгі қызмет көрсету.

Біріге бақыланатын субьект ұлттық талаптарға және бухгалтерлік есептің Халықаралық стандарттарына сәйкес басқа кәсіпорындар сияқты өзінің жеке бухгалтерлік жазуларын жүргізіп, қаржылық есептілікті құрып, ұсынуы мүмкін.

Әрбір қатысушы біріге бақыланатын субьектіге әдетте ақша қаражаттары мен басқа да ресурстарын салуы мүмкін. Бұл салымдар қатысушының есептік жазуларында көрсетіліп, біріге бақыланатын субьектіге салынған инвестициялар ретінде қаржылық есептіліктің жекелеген формаларында көрсетіледі.