1 . Құнды біркелкі (тікелей) есептен шығару әдісі

Объектінің амортизациялық құны ай сайын бірдей сомамен есептен шығарылады. Амортизация сомасы мыналарға орай анықталады:

Ұтымды пайдалану мерзімі. Бұл ретте объектінің жай-күйі, жөндеу және техникалық қызмет көрсету мәселелері, климат жағдайлары, қазіргі тандағы техника мен өндіріс сапасындағы үрдістер, осындай активтермен жұмыс тәжірибесі ескеріледі.

Мысалы: Станоктың құны = 20 000 теңге. Болжамды жою құны = 2 000 теңге, пайдалану мерзімі 10 жыл. Станоктың амортизациялық құны = 20 000 — 2 000 = 18 000 теңге. Амортизацияның жыл сайынғы сомасы 18 000/10-1 800 теңгеге тең. Амортизацияның ай сайынғы сомасы -1 800/12=150 теңге.

НҚ ұтымды пайдалану мерзімі жою құны секілді НҚ күйін жақсартуға жұмсалған соңғы шығындарды ескере отырып, қайтадан қаралуы мүмкін. Мұның өзі қызмет мерзімінің ұзаруына әкеліп соғады. Техникалық өзгерістерді, өткізу қарқындағы өзгерістерді ескерсек, шаруашылық қызметінің өзгеруі нәтижесінде қызмет мерзімі қысқарады,

Егер 4 жылдан кейін шаруашылық қызметі түрінің өзгеруіне байланысты станоктың ұтымды қызмет мерзімі 7 жыл болып белгіленіп, жою құны 3 000 теңге мөлшерінде белгіленсе, онда жыл сайынғы амортизацияның сомасы қалған 3 жылга (20 000— (1 800 х 4) — 3 000)3 000 = 3 267 теңге немесе ай сайын 272 теңге болады.

Бұл әдіс НҚ пайдаланудан түсетін табыс оны пайдалану мерзімінде бірден болады, яғни жобаның қалған ұтымдылығының кемуі біркелкі жүзеге асады деп болжамдалатын кезде пайдаланылады.

2.Өндірістік әдіс (амортизацияны орындалған жұмыстардың көлеміне үйлесімді есептеу)

Амортизация объектіні пайдалану мен уақыт бөлігінің нәтижесі ғана болып табылады деген негіздеме оны есептеген кезде ешқандай рөл атқармайды. Кәсіпорында өндірілетін әрбір өнім, жұмыс, қызмет бірлігінің құны оның көмегімен осы өнімдер, жұмыстар мен қызметтер өндірілген НҚ объектілерінің құнын өзіне бірдей мөлшерде сіңіреді. Ай, жыл ішіндегі амортизация сомасы объектінің құнын оның қатысуымен өндірілетін бұйым, жұмыс және қызмет санына бөлу жолымен анықталады. Бұл әдісті пайдалану мерзімінің көбіне техникалық көрсеткіштеріне немесе субъектінің шаруашылық қызметінің өзгеруіне байланысты шектелуі кезінде пайдаланады.

Мысал: Құны 240 000 теңге болатын станок 6 000 бұйымды өңдеуге қабілетті, жою қүны 18 000 теңге, 1 бұйымга амортизация нормасы - (240 - 18)/б = 37 теңге.

Егер 2002 ж. мамыр айында 45 бұйым өндірілсе, онда амортизация сомасы 45 х 37= 1 665 теңгеге тең.

2002 ж. маусым айындағы 52 бұйымға амортизация сомасы 52 х 37 = 1 924 теңге.

2002 ж. шілдедегі 48 бұйымға амортизация сомасы 48 х 37 — 1 776 теңге.

Техникалық паспорт бойынша жұмыспен өтелген сағат саны көзделуі мүмкін, мысалы: 10 мың сағат : Л/ат. 1 сағ. = (240- 18)/10 = 22,2.

Егер станоктың мамыр айындағы жұмыс уақыты 224 сағат болса, онда амортизация сомасы 224 х 22 = 4 928 теңгеге тең.

НҚ жекелеген түрлері пайдалану басталған сәтте неғүрлым тиімді әрекет етеді, бұған қоса, технология жетілген сайын жабдық тез моральды тоза бастайды, сондықтан қаржы жағдайын жасау мақсатында ғылыми-техникалық жетістіктерді өндіріске ендіруді жылдамдату және НҚ жаңарту мүдделілігін арттыру үшін субъектілер амортизация есептеудің үдемелі әдістерін қолдануы мүмкін. №6 БЕС мұндай 2 әдісті ұсынады: Сандар сомасы бойынша құнды есептен шығару (кулмулятивтік) әдісі есептеу коэффициентін анықтаудан тұрады. Коэффициенттің бөлімі ұтымды қызмет мерзімі жылдарының сомасына тең. Алымы қалған санның қызмет мерзімінің соңына дейін керісінше тәртіппен анықталады.

Пайдаланудың алғашқы жылдарындағы амортизация сомасы одан кейінгі жылдардағыға қарағанда едәуір жоғары болады.

Мысал: станоктың қызмет мерзімі 6 жыл, кулмулятивтік сан = 7 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 = 27. Бұл орайда станоктың бастапқы құны = 240,0, жою құны — 18,0, амортизациялық құны — 240,0 -18,0 = 222,0 болуға тиіс.

Жыл	Кулмулятивтік сан	Амортизация нормасы	Бір жылдағы амортизация сомасы	Айға шакқанда
1-ші	1	6/21	222,0 х 6/21 = 5285	63 429/12 = 5286
2-ші	3	5/21	222,0x5/21=5285	4 405
3-ші	6	4/21	42 286	3 524
4-ші	10	3/21	31714	2 643
5-ші	15	2/21	21 143	1762
6-ші	21	1/21	10 571	881

Кулмулятивтік санды тез арада анықтау үшін мынадай формуланы қолданады:

S= N (N + 1) /2

мұндағы S — сома

N — ұтымды қызметтің болжамды мерзімі

Бұл әдіс кезінде амортизация сомасы объектіні пайдаланудың 1-ші жылы қарқындап өсіп, кейінгі жылдары азая бастайды.

• Кемімелі қалдық (регрессия, қосарланған регрессия) әдісі амортизацияны есептеу бастапқы құнынан емес, баланстық құнынан жүргізілуге тиістігін білдіреді. Тікелей әдіс кезінде қолданылатын амортизация нормасы екі еселенуі мүмкін, сол кезде қосарланған регрессия әдісі жайлы сөз болады.

Амортизацияны есептен шығарған кезде, соңғы жылды қоспағанда, жою құны ескерілмейді. Мұндайда амортизация сомасы қалдық құнның жою құнына дейінгі кемітілуі үшін ішкі қажеттікпен шектелген болады.

Мысалы: станоктың бастапқы құны 260,0, жою құны — 80,0, пайдалану мерзімі — 5 жыл, амортизация нормасы — 20%.

жыл	НҚ объектісінің құны 1-ші жыл, бастапқысы, соңғы	Амортизация нормасы	Жыл ішіндегі амортизация сомасы	Айға шаққанда
1.	260 000	20%	52000	4333
2.	260000-52000 = 208000	20%	41 600	3467
3.	208000-41600 - 166 400	20%	33280	2773
4.	133 120	20%	26624	2219
Б	106 496-80 000		26496	2208

Амортизациялық аударымдар әрбір есепті кезенде НҚ әрбір түріне жұмсалған шығындар ретінде танылады. Амортизацияның әртүрлі әдістерін қолдануға рұқсат етіледі. Амортизацияны есептеудің субъект таңдап алған әдістері есеп саясатымен анықталып, бір есепті кезеңнен келесісіне қарай қолданылуға тиіс.

НҚ тозуын есепке алу үшін "НҚ тозуы" деген XIII бөлімшенің пассивтік шоттары қолданылады, онда мынадай жинақтамалы шоттар бар:

2421 - үйлер мен ғимараттардың тозуы;

2423 - машиналардың, жабдықтардың, беріліс құрылғыларының тозуы;

2425 - көлік құралдарының тозуы;

2429 - офистік жиһаздар мен өндіріс жабдықтарының тозуы.

Аталған шоттардың әрқайсысына субшоттар ашылуы мүмкін:

1. Меншікті НҚ тозуы;

2. Ұзақ мерзімді жалға алынған НҚ тозуы.

Жер өндіріс құралы ретінде - еңбек процесіне қажетті материалдық кепілдік, оның ең маңызды заттық факторларының бірі. Сату бағасы бола тұра және субъектінің балансында ескерілгенмен тозбайды. НҚ тозуын меншік нысанына қарамастан барлық субъектілер есептейді. Олар мыналардан басқа барлық қалған НҚ түрлеріне есептеледі:

I Өнім беретін малдар, өгіздер, буйволдар, бұғылар.

2. Жер.

3. Кітапхана қорлары, фильм қорлары.

4. Мұражай және қылқалам құндылықтары.

5. Сәулет пен өнердің ескерткіштері.

6. Жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдары.

Толығымен амортизацияланған НҚ бойынша амортизация есептелмейді

Егер НҚ объектісі бойынша тозуды есептеу тоқтатылса, онда НҚ есепке алудың НҚ №6 нысанындағы инвентарлық карточкадағы амортизация нормасы түрлі-түсті қаламмен сызылып тасталады және амортизация есептеудің қай мезгілден бастап тоқтатылғаны көрсетіледі.

НҚ №13 нысанындағы НҚ тұрған немесе пайдаланған жері бойынша инвентарлық тізімде "тозған" деген белгі қойылады. Өндірістік шоттарда 8040 - "Үстеме шығындар" бөлімшесінің 8045 - "НҚ тозуы және материалдық емес активтердің амортизациясы" шоты бөлек көрсетілген. Жалпы шаруашылық мақсаттағы және коммерциялық құрылымдардың НҚ тозуы 7210 - "Жалпы және әкімшілік шығындар" шотында ескеріледі. Тауарлардың сатылатын жерінде сақтауға арналған НҚ 7110 - "Тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сату жоніндегі шығындар" шотында ескеріледі. 8045 және 8040-шоттарға өндіріс түрлері бойынша субшоттар ашу қажет.

Операциялар:

1. Негізгі өндірісте қолданылатын НҚ бойьнша тозу есептелді:

а) Д-т 8110 /н.ө К-т 2421-2429 - 150,0:

2. Көмекші өндірісте қолданылатын НҚ бойынша тозу есеп- телді:

а) Д-т 8310көм.ө.К-т 2421-2429-50,0.

3. Жалпы шаруашылық мақсаттағы және коммерциялық құры- лымдардың НҚ бойынша тозуы есептелді: Д-т 7210 К-т 2421-2429 - 80,0.

Жыл соңында Д-т 5610(жиынтық кіріс/зиян) К-т 7210.

4. Тауарларды сатылатын жерінде сақтауға пайдаланылатын НҚ бойынша тозу есептелді: Д-т 7110 К-т 2421-2429 - 30,0 жыл соңында Д-т 5610 К-т 7110.

5. Ағымдағы жалға берілген НҚ бойынша жалға беруші тозуды есептеген: Д-т 7470 К-т 2421-2429 - 40,0.

6. Ұзақ мерзімді жалға алынған НҚ бойынша жалгер тозуды есептеген.

Д-т 7110, 7210, К-т 2421-2429/2-ші.

7. Жал мерзімі аяқталып, ұзақ мерзімге жалданған НҚ жалгердің меншігіне өткен кезде есептелген тозу түзетіледі: Д-т 2421-2429/ 2-ші К-т2421-2429/1-ші.

ын объектілердің баланстық құнына Д-т 7410 К-т 2

№70.Бухг.баланс және оның типтік өзгеру түрлері.

К.о.жүзеге асыратын шаруашлық операциялары бухг.баланстың атив – пассив жақтарына әсер ету белгілеріне қарай 4типке бөлінеді:

• 1ТИПТЕГІ:: Операциялардың мүліктер құралдарын өзгеріп актив өзгеріс аралық өзгеріс болады. Мысалы: к.о.жұмысына еңбек ақы төлеу үшін е.а.шотынан кассаға 1 000 теңге алынады.

1. 1010 1 000 000 дт +

2. 1040 1 000 000 кт –

I А+А-

• 2ТИТЕГІ: Опера/ды мүліктің қалыптасу көздерінде өзгерістер б/п пассив орның өзгеріске ұшырайды, яғни 1 пасивттік шот кеміп, 1 пассивтік шот артып бір-ақ бұдан баланстың валюталық саласы өзгермей қалады. Мысалы: жеткізушілер мен 50 000тн банк несиесі арқылы есеп айырысады.

1. Дт 3310 50 000 тн –

2. Кт 3010 50 000тн +

II П-П+

• 3ТИПТІК Опер-р бір мерзімде мүліктерді де оның қалыптасу көздері де өзгереді. Бұл жағд/да өзгеріс арту жағана қарай болады ж/е баланстық валюталық активтегі де, пасивтегі соммалары бірдей мөлшерде артады. Мысалы: к.о.бағасы 40 000тн тұратын н.қ.спонсырлық көмек ретінде(есебінде) өтеусіз келіп түсті.

1. 2411 – 2717 40 000тн «дт» +

2. 6280 40 000тн «кт» +

III А+ П+

• 4ТИПТІК опер-да бір мерзімде мүліктерді ж/е оның қалыптасу көздерінде өзгеретін өзгеріс бұл жағдай-да кему жағына қарай болады. Ал баланстың активті ж/е пасивті сомаларда бірдей мөлшерге келмейді. Мысалы: к.о.жұмысшыларына 80 000тн е.а.төленді.

= IV

Барлық шаруашылық операцияларды баланста көрсету мүмкін емес.