1. Различие между калькуляцией себестоимости с полным распределением затрат и калькуляцией себестоимости по переменным издержкам.

Калькуляция себестоимости с полным распределением затрат (абзорпшен костинг) – это метод калькулирования себестоиости прдукции с распределением всех производственных затрат между реализованной продукцией и остатками продукции на складе. Калькуляция используется для подготовки отчета о прибылях и убытках для внешних пользователей.

Калькуляция себестоимости по переменным издержкам (Директ или верибл костинг). При этом методе только переменные производственные затраты трактуются как затраты на продукт (запасоемкие затраты),а постоянные производственные затраты относятся к расходам за период. Отчет о прибылях и убытках, подготовленный с использованием директ костинг применяется для внутренней отчетности. В данном отчете показывают маржинальный доход, который представляет собой разницу между доходом и всеми переменными издержками.

Ниже представлены отчеты о прибылях и убытках с использованием калькуляции себестоимости с полным распределением затрат (абзорпшен костинг) и по переменным издержкам (директ или верибл костинг).

Отчет о прибылях и убытках (абзорпшен костинг), в у.е.

Доходы то реализации 1 000

минус Себестоимость реализованной продукции (включает все 600

производственные затраты)

Валовая прибыль

минус Административные расходы и расходы по реализации (посто 300

-янных и переменные)

Операционная прибыль 100

Отчет о прибылях и убытках (директ костинг), в у.е.

Доходы то реализации 1 000

минус Переменные производственные затраты (Прямые материалы, прямой

труд, переменные производственные накладные расходы) 360

Валовая прибыль 640

минус Переменные административные расходы и расходы по реализации 120

Маржинальный доход 520

минус Постоянные затраты:

Постоянные производственные накладные расходы 240

Постоянные административные расходы по реализации 180

Операционная прибыль 100

52. Құжаттау және оның жіктелуінің бухгалтерлік есептеудің маңызы

Субъектіде бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға, шаруашылық операцияларын орындаған кездеоның заңдылығын сақтауға кәсіпорынның басшысы жауапты болып келеді.

Субъектінің құрылымдық бөлімшелерінде бухгалтерлік есепті жүзеге асыруға кәсіпорынның бас бухгалтері басшылық етеді. Егер де кәсіпорынның дербес бухгалтерлік қызметі болмаса, онда бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру арнайы мамандандырылған фирмалардың немесе келісімшарт негізінде жұмыс істейтін мамандардың көмегімен жүзеге асырылады.

Бас бухгалтерді қызметтен босатқан кезде ол жаңадан тағайындалған бас бухгалтерге субъектінің бекіткен тәртіпке сай істерді өткізіп береді, өткізу барысында бухгалтерлік есептің жағдайына және есеп мәліметтерінің дұрыстығына тиісті актілер жасалады.

Бухгалтерлік қызметтің басты мақсаты субъектіні жедел басқару үшін қажет ақпараттармен, субъектінің қаржылық нәтижесі мен шаруашылық процестері туралы дұрыс және толық ақпараттармен қамтамасыз ету, сондай- ақ инвесторларға, жабдықтаушыларға, сатып алушыларға, кредиторларға, мемлекеттік органдарға, банктерге және басқа да мүдделі тұлғаларға бухгалтерлік есептің стандарттарына сәйкес қаржылық есеп беруді жасау болып табылады.

Бухгалтерлік есепті жүргізген кезде субъекті мына жағдайларды қамтамасыз ету керек:

• есеп беру кезеңінің ішінде міндеттемелер мен активтерді бағалау мен кейбір шаруашылық операцияларын көрсету кезінде қабылданған есеп саясатының өзгермейтіндігі, І БЕС белгіленген ережесімен сәйкес келетіндігі;

• қаржылық міндеттемелері мен мүліктерді түгендеу нәтижесін және есептік кезеңде жүзеге асқан барлық шаруашылық операцияларының есепте толығымен көрініс табуы;

• тиісті есептік кезеңіне шығыс пен табыстың дұрыс жатқызылуы;

• әрбір айдың басына синтетикалық есеп шоттары бойынша қалдығы, аналитикалық есептің айналымымен сәйкестігі сақталуы керек.

Жасалған шаруашылық операцияларын тіркейтін алғашқы құжаттардың мәліметтері бухгалтерлік есептің регистрлеріне жазу үшін негіз болады.

Бухгалтерлік құжаттарда жасалған шаруалылық операциялары мәліметтерінің айғақтылығын немесе жасалған операцияға жазбаша түрінде берілген жарлығы екендігін көрсетеді және осы соңғыларды бухгалтерлік есептің шоттарына көрсету үшін негіз болады. Кез келген шаруашылық операциярын тиісті есеп шоттарына көрініс таппауы, олардың тиісті құжаттармен рәсімделмеуімен байланысты болып келеді.

Операцияларды құжаттармен рәсімдеу процесі бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы болып саналады, сондықтан аталған процесті құжаттау деп аталады.

Құжаттардың арналымы мен мазмұнын дәл және анық түсіну үшін, оларды біршама белгілер бойынша жіктейді: арналымы бойынша, жасау тәсілі бойынша, мазмұны бойынша, жасау орны, сандық позициясы, толтыру тәсілі бойынша (І сызба).

Құжаттар арналымы бойынша мына топтарға бөлінеді:

• тәртіп орнататын (басқара білетін) – жарлықтың мазмұны, шаруашылық операциясын жасауға берілетін бұйрық болып танылады, бірақ ол жасалған операцияның фактісін растамайды, сондықтан операцияның ол кезеңі бухгалтерлік есепте көрініс таппайды.

Көптеген жарлық ретіндегі құжаттар, операция жасалған кезеңнен барып, ақтаушы құжаттарға айналады:

• ақтаушы (атқарушы) – жасалған шаруашылық операцияларының фактісін растайды, яғни жасалған операция ретінде рәсімделеді. Құжаттардың бұндай типі шаруашылық операциялары ретінде бухгалтерлік есепте көрсетуге негіз болып табылады;

• бухгалтерлік рәсімдеу – тәртіп орнататын және атқарушы құжаттардың негізінде жасалатын құжаттар, бірақ олардың дербестік мағынасы болмайды;

• қиыстырылған (құрастырылған) – жоғарыда келтірілген құжаттардың бірнеше түріне тән қызметті, бір мезгілде атқаратын құжаттауларды құрастырылған құжаттау деп атайды, олардың пайдалануын жеңілдетеді, ықшамдайды және есептік құжаттауды аса көрнекті етіп көрсетеді.

Құжаттар жасау бойынша мына топтарға бөлінеді:

• бір жолғы – жасалған бір немесе бірнеше шаруашылық операцияларын рәсімдеу кезінде пайдаланады;

• жинақтаушы – біртектес шаруашылық операцияларыжасап біткеннен кейін, оларды рәсімдеу үшін пайдаланады. Олардың бір жолғыдан айырмашылығы құжаттарды рәсімдеу уақытын және олардың санын қысқартады. Оларда есепте тек ең соңғы операциясы жасалғаннан кейін барып көрініс табады және барлық жазулар осы жерде қосылып жинақталады.

Құжаттар мазмұндық көлемі бойынша мына топтарға бөлінеді:

• алғашқы (бастапқы) – шаруашылық операциялары жасалған кезде тікелей рәсімделеді;

• жиынтық – алғашқы құжаттардың негізінде жасалады; олар барлық алғашқы құжаттарды біріктіріп және есепке алынған қосымша мәлімет алу мақсатында сол мәліметтерді топтастырады.

Құжаттар жасалу орны бойынша мына топтарға бөлінеді:

• ішкі – кәсіпорынның өзі жасайды;

• сыртқы – басқа кәсіпорындардан, ұйымдардан, жеке тұлғалардан түседі.

Құжаттар толтырылуы бойынша бөлінеді:

• типтік – халық шаруашылығының барлық салаларында, өзгеріссіз және қосымшасыз пайдаланылады.

• арнайы – халық шаруашылығының кейбір салаларында, нақты кәсіпорын үшін жеке әзірленген жағдайында пайдаланылады.

Шаруашылық операцияларын рәсімдеу үшін қолдан алғашқы құжаттардың нысаны кәсіпорынның өзінде әзірленіп бекітіледі, егер де оларға аса үлкен талаптар қойылмаса. Алғашқы құжаттар мынадай реквизиттерден тұрады:

• құжаттың атауы (нысаны);

• жасаған күні;

• субъектінің атауы, яғни кімнің атынан құжаттардың жасалғанын білдіреді;

• шаруашылық операциялардың мазмұны (ақшалай немесе заттай көрсетіледі);

• қызмет бабындағы тұлғаның атқаратын қызметі, яғни жасалған операцияға және оның дұрыс рәсімделуіне жауапты тұлға;

• жеке қолдары және олардың аты-жөні, қызметі.

Құқықтық актілердің нормативтік талабына және операцияның сипатына, сондай- ақ есеп ақпараттарының өңделу тәсіліне байланысты алғашқы құжаттардың реквизиттері енгізілуі мүмкін.

Құжаттардағы жазулар, цифрлар барынша анық әрі түсінікті болуы тиіс. Ондағы мәліметтердің дұрыстығына, оған қол қоятын тұлғалар жауап береді.

Кәсіпорын басшысы құжаттарға қол қоюға құқы бар тұлғаларды анықтайды. Электрондық қол қоюды пайдаланушы субъектілер электрондық қол қоюды пайдалануға қатысты құқын, бақылауға тиісті сақтық шараларын белгілеуі тиіс.

Бухгалтерлік есепте алғашқы құжаттардың қозғалысы (жасау немесе басқа субъектілерден алу, есепке қабылдау, өңдеу, архивке беру сияқты құжат айналымын) кәсіпорын басшысы бекіткен графигімен белгіленеді (регламентацияланады).

Барлық бухгалтерлік құжаттар жазылған сәттен бастап, архивке тапсырылған сәтке дейін белгілі бір есептік өңдеу кезеңдерінен (сатысынан) өтеді. Құжаттардың осындай қозғалысы құжат айналымы деп аталады. Кез келген құжаттардың барлығы өзіне тән сатыдан өтуі тиіс: жасау, бухгалтерияға қабылдау (бұл жерде тексеру, таксировка және құжаттарды есептік өңдеулер жүзеге асады), есеп регистрлеріне мәліметтерді жазу, ағымдағы архивке беру.

Құжат айналымының басты мақсаты құжаттардың қозғалысын дұрыс ұйымдастыру болып табылады, демек ол бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың бірде-бір қағидасы болып саналады. Құжат айналымын ұйымдастыру келесі талаптарға сәйкес келуі тиіс: әрбір құжат түрі басы артық операциялар мен инстанцияларсыз ең қысқа жолмен қазғалыста болғаны жөн; құжаттар дайындалған және олардың бір инстанциядан екіншісіне өткен кезде, олардың нақты орындаушылары көрсетіледі; құжаттарды өңдеу мерзімі неғұрлым қысқа болғаны жөн.

Бастапқы құжаттар деп — заңды мағынасы бар шаруашылық фактілерініц мазмұнын арнайы үлгідегі қағаздарға рәсімдеп жазу мен куәландыруды айтамыз.

Орындаушы бухгалтерлер: «құжат жоқ болса, жазу да болмайды» - деген қағиданы есте сақтауы керек. Бастапқы құжаттарды сапалы рәсімделуінің негізінде бухгалтерлік есеп жүйесінің сапалылығы да сипатталады. Яғни шаруашылық фактілерінің мазмұны бастапкы құжаттарға аса жоғары санадағы ұқыптылықпен, толық және дәлме-дәл жазылып, құжаттардың дер кезділік қасиеті мен анықтығы, сондай-ақ арнайы үлгідегі бастапқы құжаттар жасау талабы толығымен іске асырылуы керек.

Қандай да болмасын құжаттардың өзіне тән заң актілерімен және арнайы ережелермен белгіленген деректері (реквизиттері) болады. Реквизит латын сөзі. Бұл сөз «қажетті» деген ұғым береді. Реквизиттер барлық құжаттарға түсірілуі керек. Құжаттардың деректері мен мәліметтері арнайы мақсаттарға қарай толтырылады. Қүжаттар үлгісін пайдаланып, мұның деректерін толтырушы адамдар заң алдында, осы ұйымның қабылдаған өз ережесін және құжат айналысын бүзбау үшін жауапты болады. Құжаттардың деректеріне (реквизит) мыналар жатады:

- құжаттардың аталуы және құжат үлгісінің коды;

- құжатарды рәсімдеген күн;

- шаруашылық фактісінің мазмұны;

- шаруашылық фактісін сандық және сапалық бақалаудағы өлшеу бірлігі;

- орындалған фактіге жауап берушілердің аты-жөні, бұлардың қойған қолы, ұйымның аталуы.

Құжаттардың аталуы (мысалға, акт, материалдар алудың талабы, кассалық шығыс ордер т.б.) орындалатын шаруашылық фактісінің сипатын көрсетіп, құжаттаудың дәлелділік қасиетін көрсетеді.

Құжаттардың рәсімделген күні - біртекті шаруашылық операциялары қайталанып отыратындықтан құжат рәсімделген күннің тексерушілік және ақпараттық мағынасы болады. Құжаттарға, бұлардың рәсімделген күнін қою арқылы бір құжаттың екінші рет немесе тағы да пайдаланбауы қадағаланады.

Сандық және сапалық өлшеу арқылы шаруашылык фактілері мәліметтерін басқа да фактілерден ажыратып қарап, әрбір факті өз нышанына қарай тіркеледі.

Шаруашылық фактілерінің мазмұны тиісті бастапқы құжаттарға дұрыс және толық жазылып рәсімделеді және мұндағы мәліметтердің дәлдігі осы фактінің орындалуына жауапты адамдардың қойған қолдарымен расталады. Қол коюға құқысы бар жауапгы адамдар тізімін осы ұйымның бас бухгалтерінің қатысуымен ұйым жетекшісі бекітеді. Бастапқы құжаттарға жазылатын жазулар сиямен химиялық қаламдармен, жазу машиналары және ЭЕМ қолдану арқылы жазылады. Қандай да болмасын бастапқы құжаттарға жазылған жазулар таза, түзу және мұқият жазылып, құжаттағы қажетті деректер (реквизиттер) толығымен толтырылуы керек. Құжат деректері толық толтырылмаған немесе қате толтырылып, бұрмаланған жағдайда, мұндай құжаттардың заңдылық күші болмайды. Сонымен қатар, шаруашылық операцияларын жүргізуге байланысты мәліметтер негізсіз жағдайда қалады.

Бухгалтерлік есеп счетттарын жүргізу үрдісінде басқа да ақпараттар ағынын тасымалдаушы құралдар қолданылады. Мысалға, бастапқы құжат қайта өңделіп, автоматтттандыру және машиналық тасымалдау жүйесіне түсірілуі мүмкін. Қазіргі заманғы компьютерлік технологияның есеп жүйесінде кеңінен қолданылуына байланысты магнитттік дискілер, ленталар, перфоленталар, т.с.с. есеп құралдары ресми құжаттар қатарында қолданылатын болды.

Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде аса жоғары бағаланатын құжаттар бір ғана дана болып жасалынады. Мысалға, ұйым кассасына кіріске алынатын ақша қаражаттарына арналған «кіріс-ордерін» бірнеше рет қайталап жазып ақшаны, қайталап кіріске алуға болмайды. Егер әр құжат тиісті масатқа ғана арналып, әрбір көшірмеге орындаушылардың қолдары қойылып, әрбір дана құжат өз қызметі мен атқаратын міндетіне қарай рәсімделген жағдайда, әрбір дана құжат, көшірме емес, түбіртекті құжат болып есептелінеді. Мысалға, сатылатын тауарларға екі дана накладной қағазы жазылып, бірінші данасы жөнелтілген тауарлармен бірге сатып алушыға жіберіледі, ал екінші данасы тауар сатушы ұйымда қалады. Егер заңдылық жағынан қарағанда қүжатттарға жазылатын жазулар тек қана бір дана (алғанщы) жазулар болып танылса, экономикалық жағынан қарағанда құжаттар бірнеше дана болып қаралуы да мүмкін. Қандай жағдайда болмасын құжаттарға жазылатын жазулар шындық пен дұрысгықты ғана көрсетуі керек.

Бастапқы құжаттарды рәсімдеу барысында жіберілген қателер төмендегі әдістерді қолдану арқылы түзетіледі:

1) Қолмен жазылған құжаттарда жіберілген қате (банктік және кассалық құжаттардан басқа құжаттардағы қателер) жазу бір сызықпен сызылып, қате жазудың жоғары жолына (үстіне) түзетілген сомалар немесе дұрыс текст жазылады. Бастапқы құжаттағы түзетілген қате «Түзетілді» сөзін жазу арқылы, осы құжатты рәсімдеуші жауапты адамның қойған қолымен расталады. Банктік және кассалық қүжаттарды ешқандай әдістермен түзетуге болмайды.

2. Шаруашылық фактілері маңызын толық және сенімді орындап бастапқы құжаттарды қолдану үшін Қазақстан Республикасы «Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды жөніндегі» Заңның 3 тармағының 6-1 бабына сәйкес ҚР қаржы министрлігінің 19 наурыз 2004 жылғы № 128-ші бұйрығымен бастапқы құжаттардың типтік үлгісі бекітілді.

3. Қазіргі кезеңде еліміздегі барлык ұйымдар бастапқы құжаттардың типтік үлгісін кеңінен қолданып келеді. Бухгалтерлік есеп жүйесінде қолданылатын бастапқы құжаттар үлгісін дұрыс рәсімдеу мен құжаттарға жазылған мәліметтерді тексеру және бұларға жазылған мәліметтерді зерделеп отыру әрбір орындаушы бухгалтерлердің кәсіби білімділігіне байланысты.

Шаруашылық фактілерін қүжаттау үйымдардың бухгалтериясында ішкі және сыртқы аудит қызметін жүргізуге, қаржы-шаруашылық қызметін талдауға, сондай-ақ материалды-жауапты адамдар жұмысын бақылауға, активтер, капитал және есеп айырысу тәртібі қозғалыстарына негіз болады.

Бастапқы құжаттарды классификациялау

Ұйымдарда экономикалық мазмұны мен үлгі пішіміне қарай көптеген бастапқы құжаттар қолданылады. Бухгалтерлік есеп жүйесінде қолданылатын бастапқы құжаттардың атқаратын міндетін, бұларды рәсімдеудің жолдарын, құжаттарды өңдеу әдістерін білуіміз керек. Бухгалтерлік есеп жүргізудің бастапқы кезеңін қалыптастыратын құжаттар сыртқы пішім үлгісіне, атқаратын міндеті мен мазмұнына және шаруашылық фактілерін тіркеу әдістері мен ерекшеліктеріне қарай біртекті топтарға топтастырылады. Топтастыру деп - бастапқы құжаттарды біртектес нышандарына қарай классификациялауды айтамыз. Бастапқы құжаттар төмендегі нышандарға (признаки) қарай классификацияланады:

- атқаратын міндетіне;

- жинақтау дәрежесіне;

- шаруашылық фактілерін тіркеу әдісіне;

- жасалған орындарына;

- шаруашылық фактілерінің сипатына.

Атқаратын міндетіне қарай құжаттар ұйымдастыру мен әміршілік, растаушы, бухгалтерлік рәсімдеуші және қиыстырушы болып бөлінеді.

Ұйымдастыру мен әміршілік құжаттары ұйымдар қызметін жалпы басқару жұмыстарын іске асыруға арналған. Мұндай құжаттарға белгілі бір шаруашылық әрекеттерді орындау жөнінде берілген бұйрық, сондай-ақ материалды құндылықтар алуға берілген сенім хат, банктерден ақша алуға берілген чектер, төлеу-тапсырма құжаты жатады.

Ұйымдастыру мен әміршілік құжаттарын негізінен ұйымның барлық құрылымдық бөлімшелеріндегі жауапты адамдар жасайды. Есеп пен қорытынды есепті ұйымдастыру жөніндегі құжаттар реквизиттерін бухгалтерлік қызмет атқарушылар (банк чектерін т.с.с) толтырады. Қаржылық және есептесу операцияларына арналған құжаттарды қаржы бөлімі мен бухгалтерия қызметкерлері рәсімдейді. Жабдықтау мен өткізу (сату) жөніндегі құжаттарды негізінен ұйымдағы коммерциялық қызмет атқарушылар, сондай-ақ есеп қызметкерлері (материалдар жіберу талабы т.с.с.) жасайды.

Растаушы құжаттарды шаруашылық фактілерінің орындалуы мен рәсімделінуіне жауапты адамдар жасап, қолдарын қояды. Жауапты адамдар шаруашылық фактілерінің орындалғандығын растайды. Бұлар материалды құндылықтардың алынғандығы мен өз орнымен дұрыс жұмсалғандығына әрқашанда жауапты болады. Растаушы құжаттарға тауар тасымалдау накладнойлары, материалды құндылықтар алу актілері, кассалық ордерлер т.с.с. жатады. Растаушы құжаттар негізінде бухгалтерлік есеп счеттарының жазулары орындалады.

Бухгалтерлік рәсімдеуші құжаттар есеп жазуларын жүйелеу мен счеттар корреспонденциясын анықтау үшін ұйымдастыру мен әміршілік және растаушы құжаттар негізінде рәсімделеді. Мұндай құжататр әміршілік етуші және растаушы құжаттардың қосымшасы түрінде танылып, мұндай құжаттардың жеке мағынасы болмайды. Егер атқарушы бухгалтер басшылыққа алынатын нұсқаулар мен ережелерге сай, мысалға негізгі құралдарға амотизация есептеу, әлеуметтік сақтандыру жөнінде анықтамалар мен есептеулер жасаған жағдайда бухгалтерлік рәсімдеуші құжаттар жеке мағынада болады.

Қиыстырушы құжаттар әртүрлі құжаттар нышанынан құралады. Мысалы: 1) әміршілік және растаушы (еңбек ақы төлеудің есептесу-төлеу ведомостысынан), растаушы және бухгалтерлік рәсімдеуші (аванстық есеп), әміршілік, растаушы және бухгалтерлік рәсімдеуші (кассаның шығыс ордері); 2) кассаның шығыс ордерінде ақшаның төленуі жөніндегі әмірлік (әмірлік етушінің қойған қолы), ақшаның төленгендігі женіндегі кассирдің және ақшаны алғандығы жөніндегі алушының қойған қолдары, сондай-ақ осы операцияның мазмұнын тиісті счеттарға жазу жөніндегі счеттар корреспонденциясы көрсетіледі. Бухгалтерлік есеп жүргізу тәжірибесшде қиыстырушы құжаттар негізінен құжаттарды өңдеу жолдарын жеңілдетуге және құжаттар саны мен есеп шығындарын барынша қысқартуға бағыталған.

Жинақтау дәрежесіне (жасау тәртібіне) қарай құжаттар бастапқыдағы бірінші кезеңдегі рәсімдеу және екінші кезеңдегі жинастырушы құжаттарға бөлінеді. Бастапқы рәсімдеу құжаттары шаруашылық фактілерінің орындалған сәтінде (қабылдау актілері, счет-фактуралар, тауар тасымалдау накладнойлар, шығыс накладнойлар, кассалық ордерлер т.б.) рәсімделеді. Екінші (жинастырушы) құжаттарда бастапқы құжаттардағы мәліметтер жинастырылады. Мысалы, кіріс және шығыс құжаттарының негізінде қойма меңгерушісінің жасаған материалдық есебі (отчеты); жол жүру белеті, қонақ үйге төлеген ақшаның түбіртегі т.б. негізінде тапсырған жауапты адамның аванстық есебі (отчеты) екінші жинастырушы құжаттарға жатады.

Шаруашылық фактілерін тіркеу әдісіне қарай құжаттар бір реттік және жинақтаушы¹ құжаттар болып бөлінген.

Бір реткі құжаттар шаруашылық фактісінің бір-ақ рет орындалғандығына (кіріс және шығыс ордерлер, материалдардың берілуіне қойылған талап және басқалар) арналған.

Жинақтаушы құжаттар біртектес бірнеше операциялар мен әр кезеңде (аптада, онкүндікте, ай ішінде) бірнеше рет мазмұны жағынан қайталанып отыратын шаруашылық фактілерін (мысалға жұмыс наряды, шектеп алу картасы т.с.с.) жинақтауға арналған.

Жинақтаушы құжаттардың мысалына бухгалтерияда жүргізілетін тіркеу жорналын алуға да болады. Бухгалтериядағы тіркеу жорналына біртектес көптеген операциялардық мазмұны сабақтастық жолмен тізбеленіп жазылады. Белгіленген есепті кезенің аяқталуына қарай тіркеу жорналындағы мәліметттер жинағы бухгалтерлік есеп счеттарына ауыстырылып жазылады.

Жасалған орындарына қарай құжаттар ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі құжаттар ұйымның өзінде рәсімделіп, осы ұйымның ішінде қолданылады. Ал сыртқы құжаттар басқа заңды және жеке тұлғаларда жасалынады. Көпшілік жағдайда сыртқы құжаттарды осы ұйымның басқа жақтарда қызмет атқарушы сыртқы уәкілдері де жасап тапсырады. Мысалы, акциоеерлердің алған акция құжаты осы ұйым құжатының құрамында болмаса да, мұның мазмұнын атқарушы бухгалтер міндетті түрде тіркеп отырады. Ішкі құжаттарға: жол қағаздары, кіріс және шығыс ордерлері, актілер, еңбек ақы төлеу ведомостысы және басқалар жатады. Сыртқы құжаттарға: тауар тасымалдау накладнойлары, қоюшылардың счет-фактуралары, сот орындаушысының құжаттары т.с.с. жатады.

Шаруашылық фактілерініц сипатына қарай құжаттар кассалық, банктік, материалдық, есеп айырысу болып сипатталады. Сонымен қатар, құжаттар авторлық, кызметтік, жеке, стандарттық және стандарттық емес, түп нұсқалық, көшірме қүжаттар болып та сипатталады.

Құжаттар бір жолға жазылатын (белгілі бір жұмысты орындауға берілген тапсырма), көп жолдық бірнеше атаулардан тұратын (счеттар, тауар тасымалдау накладнойы) болып та ажыратылады.

Қазақстан Республикасында осы күнгі бухгалтерлік есеп пен қорытынды есеп жүйесінің бірегейлігін жетілдіру және біртектес шаруашылық операцияларының түсініктілігін сақтау мақсатында бастапқы құжаттарды стандарттау мен үйлестіру мәселелері күн тәртібінен түспейтін мәселелер қатарында қаралған. Стандарттау өрісінде құжаттардың атқаратын міндеті мүның ішкі және сыртқы оңтайлы үлгі пішімі және бұларды икемді жасау мен жетілдіру талабы қаралған.

Әр түрлі ұйымдарда іске асырылатын операцияларға тән бастапқы құжаттарды рәсімдеу мен өңдеу, бұларға жазылатын мәліметтердің қарапайымдылығы мен түсініктілігін қамтамасыз ету, біртектес шаруашылық операцияларының маңызын бір ұғым мен үлгі пішімге салу мақсатында құжаттарды орталықтандырылған түрде - жасауды үйлестіру деп атаймыз. Осы шараларды орындау нәтижесшде ұйымдардың барлық түрлерінде қолданылатын типтік құжаттар (кассалық, банктік т.с.с.) туындайды. Типтік құжатттарды қатаң түрде тұрақты бір үлгі мен өлшемге (размер) салуды (келтіруді) - стандарттау деп атаймыз. Қажет деп табылған жағдайда, ұйымдар, үйлестірілген құжаттар үлгісіне қосымша реквизиттер мен өзгертулер енгізуіне (кассалық және банктік операцияларға арналған құжаттардан басқасына) болады. Мұндай жағдайда құжаттар үлгісіндегі бастапқыда қойылған реквизиттер өзгеріссіз қалуы керек. Құжаттарды, пішім үлгісіне енгізілген қосымша өзгерістер ішкі ұйымдық әмірлік құжаттармен рәсімделуі керек.

№53. МЕА-дің шығысталу есебі.

1. Басқа к.о-дың жарғылық капиталына салым:

А) меа-дің баланстық құнына

Дт 7410 кт 2700 – 2730;

Ә) бұрын есептелген тоөудың сомасына

Дт 2740 кт 2700 – 2730;

Б) келісім құнына дт 2310 кт 6210;

В) ҚҚС сомасына дт 7210 кт 3130;

Г) жыл соныңда барлығы жиынтық кірістің кемуіне

Дт 5410 кт 7410;

Жиынтық кірістің артуына

Дт 7410-7210 кт 5410.

2. Моральдік жағынан тозуына ж/е к.о-ға пайда әкелу қабілетін жоғалтуына байл/ты меа-дің есептен шығарылуы:

А) меа-дің баланстық құнына

Дт 7410 кт 2700-2730;

Ә)бұрын есептелген тозудың сомасына

Дт 2740 кт 2700-2730;

Б) жыл соңында дт 5410 кт 7410.

3. Сатуға бай/ты меа-ді есептен шығару:

А) меа-дің баланстық құнына дт7410 кт2700,2730.

Ә) бұрын есептелген тозудың сомасы

Дт 2740 кт 2700 – 2730;

Б) сатылған активтердің келісім құнына

Дт 1210 кт 6210;

В) ҚҚС сомасына дт 1210 кт 3130;

Г) сатып алушы шотты төленгенде

Дт 1040,1050,1010,1020 кт 1210;

Д) жыл соңында дт5410 кт 7410

Зиян шеккенде дт 6120 кт 5410 кіріс.

4. Өтеусіз беру:

А) баланстық құнға дт 7410 кт 2700,2730;

Ә) меа-дің баланстық құнына

Дт 2740 кт 2700,2730;

Б) ҚҚС сомасына дт 7210 кт 3130;

В) жыл соңында дт 5410 кт 7410,7210(зиян).

№54. Аудиторлық тәукел ж/е оның маңызы.

Маңыздылық пен тәукелділік деңгейі ара/ды кері өзара байланыс бар. Маңыздылық деңгейі жоғары болған сайын, аудиторлық тәукелділік төмен болады ж/е керісінше. Егер, мысалы маңыздылық деңгейі төмен болса, аудиторлық тәукелділік өседі ж/е аудитор, бақылау тәукелділігі деңгйін төмендету мақсатында не қосымша бақылау тестерін жүргізу, не мән б/ша тексеру рәсімін бұның орның толтыра алады. Аудиторлық тәукелділік – қаржылық қорытынды есепте елеулі бұрмаушылық болатын күнде аудитордың соған сәйкес емес аудиторлық қорытынды беріп қою тәуекелділігі.

Аудитті ұйымдастыру барысында аудиторлық тәуекелділікті бағалау да үлкен маңызға ие. Аудиторлық тәуекелділіккәсіпорынның қаржылық есеп беруіне қатысты дұрыс емес пікірдің қалыптасуында болып табылады. Аудитті жүргізудің жалпы қабылданған әдістері, пайдаланушының күтуі және бизнесті жүргізу тәжірибесі аудитордың процедураны «қаржылық есеп беру бойынша пікірі шындыққа сәйкес келмейді» деген минималды тәуекелмен білдіретіндей жоспарлауы мен орндауын талап етеді.

Егер аудитор өзі үшін аудиторлық тәуекелдіктің кіші деңгейін анықтаса, бұл оның қаржылық есеп беруде елеулі қателіктер жоқ деген үлкен сенімділікке ұмтылатындығы көрсетеді. 400 «Тәуекелдікті бағалау және ішкі бақылау» ХАС-ында тәуекелдікке анықтама берілген яғни, «Аудиторлық тәуекелділік-қаржылық есеп беру елеулі бұрмаланған жағдайда, аудитор сәйкес келмейтін аудиторлық қорытынды береді дегенді білдіреді.» аудиторлық тәуекелдің үш компоненті бар.

Аудиторлық тәуекелділік

Бөлінбейтін тәуекелдік

Бақылау

тәуекелдігі

Айқындамау тәуекелдігі

- сызба. Аудиторлық тәуекелділік компоненттері

Бөлінбейтін тәуекелдік-шоттар қалдығы немесе шаруашылық операцияларының қажетті ішкі бақылаудың болмауына жол берілген жағдайда, басқа шоттар сальдосы немес шаруашылық операциялар бұрмалануына бөлек, елеулі болуы мүмкін бұрмалауларға бейім болуы.

Бақылау құралдарының тәуекелдігі кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен ішкі бақылау жүйелерінің сенімділік дәрежесін сипаттайды.

Айқындамау тәуекелдігі-дәл не дұрыс емес мәліметтердің елеулі көлемде жиналуы және оларды аудитор талдамалық рәсімдер, мән бойынша жан-жақты тексеру кезінде де байқамай қалуы мүмкін деген болжам.

Жоғарыдағы аталған аудиттің маңыздылық деңгейін анықтаған және тәуекелдікті бағалаған аудитор өзі атқаратын үрдістің тиімді зеттеу әдісін таңдай отырып, жоспар құрады.

№56 – 83.Аудиторлық дәлелдемелер. Аудитрлық дәлелдеулер дегеніміз – аудитрлық қорытынды жасауға болатын, аудит/қ қорытынды тұжырымдау процесінде пайдалануға болатын ақпараттары. Аудит/қ дәлел-ге қаржылық қорытынды есептік құрауға болған ж/е басқа көздерден алған ақпараттарды райстайтын бастапқы құжаттар мен есеп регистірлері жатқызылады.

Дәлелдеулер алу процесін бірнеше кезеңдерге бөліге болады:

1. Дәлелдеулер жинау ж/е оларды өңдеу;

2. Дәлелдеулер бағалау;

3. Мақсаттың таңдалуы.

№57. Кәсіпорынның есеп саясатындағы маңызы

Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын, яғни алғашқы бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық (жарғылық және басқа) қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын айтады.

Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін топтау мен бағалау әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік есепшоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі, мәліметті өндеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді.

Ұйымның өзінің есеп саясатын өндеу мүмкіндігі мен қажеттілігі бухгалтарлік есеп пен басқа екінші деңгейлі нормативтік құжаттар бойынша баптарда (стандарттарда) қарастырылған бухгалтерлік есептің кез келген мәселелерін шешудің көп түрлілігімен анықталады. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Қазақстан Республикасының заңы мен Бухгалтарлік есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің есеп саясатын құруы барысында бұйрық немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар тізімін бекітуі керек екендігі көрсетілген. Бұл бекітілетін құжаттардың қатарына мыналар жатады:

• Бухгалтерлік есептің уақытылы және есеп берудің толық тиісті талаптарына сәйкес жүргізілуі;

• Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық және аналитикалық шоттарының жұмысын жоспары;

• Алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;

• Ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;

• Актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;

- 3 -

• Актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентарзациясын) өткізу тәртібі (реті)

• Құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өндеу технологиясы;

• Шаруашылық операциялары бақылау тәртібі;

• Бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.

Кәсіпорының қабылдаған есеп саясатын сол ұйымдағы бухгатерлік есептің маңызды мәселелерінің бірі.

Ұйымның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне келесі негізгі факторлар әсер етеді.

• меншік нысанымен құқықтық-ұйымдастырушылық нысаны (жауапкершілігі шектеулі серіктестік, ашық акционерлік қоғам, жабық акционерлік қоғам, өндірістік кооператив және тағы басқа);

• салалық қызметтің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл шаруашылығы және тағы басқа);

• Қызметінің көлемі, жұмысшылары мен қызметкерлерінің орташа тізімдік саны және тағы басқа);

• салық салу жүйесімен арақатынасы (әр түрлі салық түрлері бойынша жеңілдіктер немесе салық төлеуден босату, салық мөлшері және тағы басқа);

• қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы (ұйымның экономикалық дамуының ұзақ мерзімдік перспективасының мақсаттары мен міндеттері, инвестициялардың жұмсалу бағыты, келешектегі (перспективалық) мәселелерді шешудің тактикалық тәсілдері);

• ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне қажетті барлық бағыттары бойынша);

№58. Тауарлы-материалдық қорлар және бағалау әдістері.

Материалдық құндылықтарды дұрыс есепке алу үшін материалдардың әзірленген номенклатурасы болу керек.

Материалдар номенклатурасы – бұл атауы мен тиісті деректемелерікөрсетілген материалдың әрбір түріне номенклатуралық нөмір белгіленіп, дәл және тұрақты өлшем бірлігі белгіленеді. Бұған қоса, номенклатурада материалдардың ағысдағы есепте ескерілетін бағасы қойылады.

Номенклатуралық тізілім – номенклатура – бағалық деп, ал онда көрсетілген бағалар – есептік д.а..

Тағайындалған нөмірін, өлшем бірлігі мен бағасын ТМҚ-дың қалдығы мен қозғалысы ескерілетін барлық құжаттар мен тіркелімдерге қояды. Талдамалы есепте материалдық құндылықтар нақты есептік бағалар б/ша, ал жинақтамалы есеп пен беруде нақты ө.қ.б/ша ескеріледі.

Материалдық ресурустардың нақты ө.қ.мыналарға байл/ты анықталады:

1. Осы ресурустарды жеткізуші ұсынған несиеге сатып алынғаны үшін пайыз төлеуді қоса алғанда, с.а.шығын/ы.

2. Коммерциялық, делдал ұйымдарға төленген үстемелер.

3. Тауар биржаларының қызмет құны.

4. Кедендік баж.

5. Басқа ұйымдардың күшімен ж.а.тасымалдау, жеткізу шығындары.

№62. АУДИТОРЛЫҚ ТЕКСЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫ.

Аудит бағдарламасы – аудиттің жалпы жоспарының жүзеге асырылуы үшін қажетті жоспарланған аудиторлық процедуралардың сипатын,мерзімін ж/е көлемін анықтайды. Аудиттің жалпы жоспарын іске асыруға қажетті жоспарланған аудиторлық процедуралар сипатын, оны жұргізу уақыты мен көлемін анықтап, құжатты түрде толтыруы к/к. Сонымен бірге ол аудиттің дұрыс орындалуын бақылау тәсілі б.т.ж/е онда әр бөлім б/ша мақсаттар ж/е уақытша бюджеттер көрсетілуі мүмкін. Аудит бағдараламасы былай әрекет етеді:

• аудитордың асистент топтары үшін нұсқаулар тізімі;

• аудиторлық топ жұмысының сапасын бақылау құралы;

• аудит мақсатарын, өткізу уақытын, таңдау көлемін ж/е әр сферадағы қажет ететін аудиторлық процедуралар жазбасы.

Аудит тексеру бағдарламасы құжатамасының маңызды бөлігі б.т.ж/е онда аудиторлық тұжырымдаманы дәлелдеу үшін қажет аудиторлық дәлелдердің ммаңызды бөліктері жазылады. Ол бақылау құралдары тестілерінің бағдарламасы ретінде ж/е негіз б/ша процедура түрінде құрылады. Мысалы:

Клиент «ҚУАТ» ЖШС Дайындады _________________

Жүргізу уақыты "_"__2010ж. Күні "_" __ 2010ж.

Тексерді __________________

Күні "_" __ 2010ж.

№63 Бухгалтелік есептегі кателіктер және оны тузеу

Бухгалтерлік есепті жүргізу кезінде қателіктер жіберілуі мүмкін олар"Алаяқгық және қателер ХС-нда аудитор жалпы қаржылық есеп беру үшін маңызды болуы мүмкін алаяқтық пен қателер фактілері туралы жеткілікті аудиторлық дәлелдеме алуға ұмтылады. Егер онда орын алса, алаяқтық салдарлары қаржылық есеп беруде дұрыс көрсетілуі, ол қате түзетілуі керек. Әдетте қатені анықгау ықтималылығы алаяқтық фактісін анықтау ықтималдылығына қарағанда жоғары болады. Себебі алаяқтық оны жасыруға арнайы бағыттаған әрекеттерімен қатар жүреді".

Алаяқтық — басшылық кұрамының бір немесе бірнеше адамдары, қызметкерлер немесе үшінші жақтардың есеп және қаржылық есеп беру мәліметтерін әдейі дұрыс емес көрсетуі және ұсынуы. Оған алғашқы құжаттар, тізімдер мен есеп беру жалғандығы, есепке алу жазуларындағы алдау, шаруашылық операциялар мәнін бұрмалау және занды, ұйымның есеп саясатын бұзатын есептегі жазбаларды әдейі бұзу енеді. Бухгалтерлік құжаттар мен жазулар жалғандығы бухгалтерлік есептің дұрыс емес немесе жалған екендігі алдын ала белгілі құжаттарын (авизо, шоттарды, вексельдерді) және бухгалтерлік есеп шоттарына шындықты бұрмалайтын жазуларды толтыру.

Қателердің негізгі түрлеріне мыналар жатады.

Кездейсоқ қателер. Қаржы-шаруашылық қызметтің қандай да бір фактісін есепке алудың дұрыс әдісін қолдана отырып бухгалтер ешкандай негізсіз немесе кездейсоқ «Стандартты емес» жазбаны жасаған жағдайда туындайтын кездейсоқ дұрыс емес жазбалар. Бухгалтерлік есеп стандарттарын білмеуге байланысты қателер. Мұндай қателерге салып алынатын құндылықтардың типтік жоспарында көрсетілген шоттарға сай емес кірістіруді жатқызуға болады.

Салық заңы мәселелерінің білмеуіне байланысты қателер. Мұндай кателерге жол сапар бойынша шыгындар, норма шегінде емес банктік несиелер бойынша есептелген пайыздардың өкілеттік шығындары жатады. Осы сияқты қателерді не аванстың есеп беруді тікелей тексеріп, не нормаланған шығындар бойынша сәйкес есептеулерді және оларды өзіндік құнға жазылуын тексеру аркылы анықтауға болады. Бұл жерде салықтар мен міндетті төлемдердің дұрыс есептелмеуін де атап өтуге болады.

Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылаудың балама жүйелердің тұрақты әрекет ету арқылы алаяқтық пен қателер фактілерін болдырмау және анықтау жауапкершілігі субъект басшылығына жүктеледі. Көрсетілген жүйелер алаяқтық пен қателер фактілерін жоя алмайды тек төмендетіп қана қояды.

Бухгалтерлік есепті жүргізу кезінде қателіктер жіберілуі мүмкін, оларды түзету керек. Осы мақсатта әр түрлі әдістер қолданылады.

Егер қателік жиынын шығарғанға дейін анықталса және шоттар корреспонденциясын өзгертуді қажет етпейтін болса, онда корректуралық тәсіл қолданылады.

Егер қателік регистрде жиындарын қойып қойғаннан  кейін анықталса, бірақ жазу Бас кітапқа көшірілмеген болса – түзету бухгалтерияның анықтамасы негізінде регистрдің бос жолдары жасалынады.

Егер жиындары регистрлерден Бас кітапқа көшірілген болса, онда табылған қателіктерді түзетуге болмайды. Түзету жазбалары қосымша жазу немесе «қызыл сторно» тәсілімен жүргізіледі (италияның storno – шоттарды ауыстыру).

Қосымша жазу әдісі дұрыс шоттар корреспонденциясы кезенде көрсетілуге тиісті сомадан аз сома көрсетілген жағдайда қолданылады.

Мысалы. Кассаға есеп айырысу шотынан 150000 теңге сомасында ақша алынды. Шоттар корреспонденциясы дұрыс жағдайда, сомасы 15000 теңге деп қате көрсетілген:

Дебет 451 «Касса»                                                      15000

Кредит 441 «Есеп айырысу шоты»                            15000

Қатені түзету үшін айырмашылық сомасына қосымша жазу жүргізеді (150000-15000=135000)

Дебет 451 «Касса»                                                      135000

Кредит 441 «Есеп айырысу шоты»                            135000

«Қызыл сторно» (жою) әдісі шоттар корреспонденциясында қателік жіберген кезде қолданылады. Қате соманы қызыл сиямен жазады, ал жиынын есептеген кезде алынып тасталынады және қателік жойылады.

Мысалы: түскен материалдар үшін 54000 теңге сомасына жабдықтаушылар шоты төлемге қабылданады. Берілген шаруашылық операциясы бойынша мынандай жазу жүргізілген:

Дебет         222 «тауарлар»             54000

Кредит       671 «жабдықтаушылар»            54000

Яғни, материалдардың орнына тауарлар бойынша жазу жүргізілген. Қатені түзету үшін осындай жазу, тек қана қызыл сиямен жүргізіледі:

Дебет         222 «тауар»             54000

Кредит       671 «жабдықтаушылар»            54000

Одан кейін дұрыс жазу жүргізіледі және оны регистрлерге жай сиямен жазады.

Дебет         201 «материалдар»             54000

Кредит       671 «жабдықтаушылар»            54000

Қателікті 222 шоттың кредитінен 201 шоттың дебетіне есептен шығару арқылы түзетуге жол берілмейді, өйткені бұл жағдайда тауарлардың шынайы емес қозғалысы көрсетіледі.

Бұл тәсіл сонымен қатар шоттар корреспонденциясы дұрыс болып, сомасы тиісті мөлшерден артық көрсетілген жағдайда да қолданылады.

Бұл тәсілдермен тек қана қателіктерді ғана түзетпейді, сонымен қатар кейбір есептік мәліметтерді нақтылайды (ауылшаруашылық кәсіпорындарында калькуляциялық айырмашылықтарды есептен шығару).

Балансты түзету. Компания мен басқа тарап арасындағы келісімге сәйкес түзету жасауға жататын монетарлық активтер мен міндеттемелер (депозиттер, облигациялар және т.б.) баланста келісімде қарастырылған сомада көрсетіледі. Басқа монетарлық баптар көрсеткішері түзетілмейді.

Бастапқы құн немесе қалдық құны бойынша көрсетілген монетарлық емес баптар көрсеткіштері сәйкесінше актив, міндеттеме және меншікті капиталды тану күніне ТБИ қолдана отырып түзетіледі. Монетарлық емес активтердің түзетілген құны осы активтерді болашақта қолданудан күтілетін орнына толтыру сомасына дейін, егер ол мұндай сомадан артылса, азайтылады (қорларды сатудың таза құны, инвестицияның нарықтық құны және т.б.). Балансты түзету нәтижелері 1- кестеде көрсетілген.

Пайда мен залал туралы есеп беруді түзету. Пайда мен залал туралы есеп берудің барлық көрсеткіштері (сатылған өнім, жұмыс, қызмет және тауарлардың өзіндік құндарынан басқа) баланс күніне ТБИ - нің табыстар мен залалдарды тану күніне сәйкес баптарға енгізілген тұтыну бағалары индексіне қатынасы ретінде анықталатын түзету коэффициентін қолданумен түзетіледі.

Сатылған өнімнің (жұмыс, қызмет) түзетілген өзіндік құны есеп беру кезеңінің басына және соңына дайын өнім (жұмыс, қызмет) қорларын, есеп беру кезеңінде дайындалған өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын және сатып алынған тауарлардың өзіндік құнын түзеткеннен кейін анықталынады.

Дайындалған өнімнің (жұмыс, қызмет) түзетілген өзіндік құны жыл басындағы аяқталмаған өндіріс қалдығының түзетілген құнын бір жыл ішінде өндіріске кеткен шығындардың түзетілген сомасына қосып және жыл соңындағы аяқталмаған өндіріс қалдығының түзетілген құнын алып тастау жолымен анықталынады.

№65.Бухгалтерлік есеп түрлері және оны пайдаланушылар.

Бухгалтерлік есептің 2 түрі бар:қаржылық және басқару есебі.Каржылық есеп . Қаржылық есептің негізгі атқаратын қызметінің функцияларының бірі пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық мәліметтерді уақтылы жеткізіп беріп отыру.Осындай ақпараттық мәліметтердің негізгі қайнар көзі- бухгалтерлік баланс. «Баланс» сөзі латын тілінен аударғанда теңдікті, теңдестікті және қандай да бір қызметінің тараптары арасындағы қатынастардың сандық көрсеткіштерін білдіреді. Ақпараттарды баланстық жинақтау есепте, қаржы- шаруашылық қызметті талдауда басқару ұйымдарының нарық экономикасында бағыт алуы үшін кеңінен қолданылады.

Қаржылық есеп беру мәні – оның атауына негізделеді. Бір жағынан ол бухгалтерлік есеп әдістерінің бір бөлігі болып саналса, екінші жағынан Қаржылық есеп беру –жылдық және кезеңдік есеп берулердің бір формасы болып табылады.

Қаржылық есеп беру көбіне ақпараттық формаға жатқызылады. Қаржылық есеп беруді білу –оның әрбір баптарының мазмұнын,бағалау әдістерін, кәсіпорын қызметіндегі алатын орнын, басқа баптармен байланысын білу. Бұл тақырыптың маңыздылығы сол, Қаржылық есеп беру арқылы:

- талданып отырған кәсіпорын туралы көп көлемде ақпарат алынады;

- кәсіпорынның жеке айналым құралдарымен қамтамасыз етілуін анықталады;

- айналым құралдарының өзгеріс мөлшерін анықтауға болады;

- аналитикалық көрсеткіштерді есептеуінсіз кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайы бағаланады;

- жыл ішінде кәсіпорынның қаржылық жағдайында қандай өзгерістер болғаны анық көрінеді.

Басқару есебі. Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорын ішінде де, оның сыртында да пайда болатын ақпарат көлемін едәуір ұлғайтуды ұйымнан талап етеді. Сыртқы кәсіпорындар тарапынан кәіпорынның қызметіне немесе оның қызметінің нәтижесіне нақты қызығушылық туындайды.

Шығарылатын өнімге сұраныс, белгілі бір жағдайлар мен талаптарда өнімді өткізу мүмкіншілігі, бұл өнімнің өндірісін материалдық – техникалық қамтамасыз ету, негізгі өндіріс, өндірістің техникалық дайындыңы, өндіріске шығындар мен белгілі бір бұйымдарды шығарудың тиімділігі және т.с.с. жайлы ақпарат көлемі ұлғайады.

Ұйымдардың қызметін басқару табыс алуға негізделген кәсіпкерлікті дамыту және қазіргі нарықта тауар өндірушінің бәсекеге қабылетті болуымен байланысты басқару есебінің теориялық және әдістемелік негізінің мәселелері қажетті ақпаратты қалыптастыруға нақты көзқарасты талап етті. Бухгалтерлік есепті? қазіргі жүйесі барлық деңгейдегі менеджерлерді жедел ақпараттармен қамтамасыз етеді. Қаржылық есеп, өзінің ерекшеліктеріне орай, құрылымдарды ішкі басқару үшін жедел ақпарат ұсынуға мүмкіндігі жоқ. Кәсіпкерлік қызметті басқару механизмі технологиялық, жоспарлы, есептік –аналитикалық ақпараттар негізінде іске асырылады. Ұйымдарда оның құрылымдық бөлімшелерінің болашақтағы дамуын бюджеттеу, жоспарлау аналитикалық есептеулер, ішкі есеп берулер негізінде жүргізіледі. Бірақта, қазіргі кезде тек шығындарда ғана басқарып қоймай, жабдықтау процесі, өндіру және өткізу немесе қызмет көрсетуді де басқаруға болады. Сондай-ақ, әрбір процестің аумағында нақты жұмыстар жүргізіледі, сондықтан ақпаратты дайындауды әр процестің ішіндегі жұмыс түрлері бойынша жүргізу қажет. Осыған орай, біздің пікірімізше, бухгалтерлік ақпараттарды пайдаланумен қатар,

жоспарлауға, талдауға, бақылау мен болжауға жатқызылатын жұмыс түрлеріне сәйкес аналитикалық есеп шоттары бойынша аналитикалық ақпараттардың кең кәлемін дайындау қажеттігі туындайды. Мұндай функцияларды басқару есебі орындайды. Басқару есебінің мақсаты – ұйымдарда шаруашылық процестерді бақылау, жоспарлау және басқару үшін пайдаланушыларды ақпараттармен қамтамасыз ету мақсатында уақытылы жинау және өңдеу.

Егер қаржылық есеп шаруашылық субъектіні? есеп саясатында және қаржылық есеп берудің халықаралық стандартында белгіленгендерді қатаң сақтаса, басқару есебі бойынша маман есеп және талдаудың тәсілдерін, формалары мен әдістерін өз еркімен таңдайды.

Осыған орай, басқару есебі бір жағынан – бұл шаруашылық субъектінің ақпараттық жүйесінің бір бөлігі, басқа жағынан – қызметтер немесе жұмыстарды жоспарлау мен шешім қабылдау үшін басшыны қажет ақпараттармен қамтамасыз ету, жедел түрде басқару мен бақылауға көмек беру, белгіленген бағдарламаны орындау барысында шаруашылық субъектінің қызметкерлерін ынталандыру, ұйым ішіндегі басқару аппаратының, жеке қызметкерлердің, бөлімшелердің қызметтерін (жұмыстарын) бағалау мақсатындағы жасалатын іс әрекет. Басқарушы есептің ролі – бұл екі бапты ұйлестіру немесе өндірісті басқарудың барлық шешуші элементтерін, бизнесте ірі жетістікке жетуге бағышталған бір бүтінге айналдыру.

Яғни, болашақта кәсіпорынды тиімді басқару мақсатында, оның қаржылық жаңдайын талдау, есеп беруді жасау және ағымдағы есепті қамту қызметтерін біріктіретін бухгалтерияның ролін түбегейлі өзгертуге тура келеді. Бұл:

Біріншіден, нарық жағдайында меншік құрылымының өзгерісін түсіндіреді және мемлекеттік меншік сол меншіктің бір ғана түрі; шаруашылық субъектісінің қызметінің нәтижесіне көптеген мүдделі жаңа меншік иелері пайда болады, өйткені оған олар өз қаржысын жұмсайды;

Екіншіден, шаруашылық субъектісінде қажетті қаржылық және бәсекелестік күресте жеңіске жету үшін басқарушылық шешімдерін іздеуге мәжб?р болады. Осы мақсатта нарықтық коньюнктураны зерттейді, өзінің қызметін өз бетінше дербес жоспарлайды, жабдықтаушылар мен сатып алушыларды табады, бағаны белгілейді және т.б.;

Үшіншіден, бюджеттік қаржыландыру мен мемлекеттік несиелендіру көп жағдайда шаруашылық субъектісінің қаржыландыру көзі болып табыла бермейді. Олар қаржыландырудың басқа да көздерін іздестіреді. Сондықтан шаруашылық субъектісі бәсекелестік күреске тек сатып алушылар мен өткізу нарығы үшін ғана енбейді, сонымен қатар коммерциялық банктерді? несиелері үшін, басқа да потенциалды инвесторларды? қаражаттарын тарату үшін де енеді.

Өзара әрекеттесу критериясы Басқарушы (өндірістік) есеп Қаржы есебі

1. Ақпараттар Жедел ақпараттың қолдануы

Шешім қабылдау үшін қаржылық құжаттарын жасау үшін

2. Алғашқы ақпаратты жүргізу Алғашқы ақпараттың бір-ақ дәркін жәргізілуі

3. Есепті жүргізу қағидалары мақсаттар мен міндеттерді таңдауда олар біртұтас жалпы қабылданған бабы бойынша жүргізіледі

4. Есептің объектілері Біртұтас объектілер (объектілерінің бір тектестігі”

5. Есептің әдістері Қолданатын әдістерінің ортақтығы: құжаттау, түгелдеу бағалау және калькуляциялар, топтастыру, есеп беру (ішкі және сыртқы) шоттар

Бухгалтерлік есепті пайдаланушылар .

Ақпаратты пайдаланушылар 3 топқа бөлінеді:

1.Кәсіпорын басқарушысы.

2.Кәсіпорыннан тыс, оған қаржылық қызығушылығы барлар

3.Кәсіпорынға тікелей қаржылық қызығушылығы жоқ топтар мен агенттер.

1. .Кәсіпорын басқарушысы- кәсіпорын қызметін , оның алдына қойған мақсатына жетуіне , оны басқаруға толық жауапты топ.Кәсіпорынның алдына коятын мақсаты коп болғандықтан, бух есепті пайдаланып жетістіктері мен кемшіліктерін көреді.Бухгалтерлік есепті пайдаланып кіріс келтіру- кәсіпорын кіріс келтіру мүмкіншілігі бар ма жок па.

Кәсіби менеджерлер бухгалтерлік есепті пайдаланып әр уақытты басқарушы шешімдер қабылдайды.Бухгалтерлік ақпаратты негізгі пайдаланушылар Басқарушы боып табылады.Менеджерлер бухгалтерлер алдында мынандай сауал кояды:соңғы тоқсандағы кәсіпорын таза кірісі қанша; компания ақша қаражаты жеткілікті ме,өнімнің өзіндік құны калй т.б.

Тікелей қаржылық қызығушылығы бар пайдаланушылар- бухгалтерлік \есептің келесі функциясы кәсіпорын қызметінің нәтижесі жайлы ақпарат беру, кәсіпорын қаржы есептілігі негізінде оның төлем қабілеті мен кірісі жайлы ақпарат алу.Инвесторлар мен кредиторлвр қаржы есептілігін талдау негізінде ол кәсіпорынмен бірлесіп жұмыс істеуге болатын болмайтындығын анықтайды.

Тікелей қаржылық қызығушылығы жоқ пайдаланушылар- салық органдары, бақылаушы органдар, жоспарлаушы және басқа да органдар жатады.

№66 Өндірістегі шығындар есебі және оның жіктелуі: Кәсіпорын-түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан (негізгі,көмекші,қосымша,қосалқы және эксперементтік) тұратын күрделі механизм. Өндірістің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру көбіне өндірістің типіне байланысты болады. Өндіріс жеке дара, сериялық және жаппай өндіріс болып үш топқа бөлінеді. Өндіріс шығындарының талдамалық есебі калькуляция обьектілерінің және цехтар мен өндірістер бойынша шығын баптараының белгіленген номенклатурасы бойынша клькуляциялық карточкаларда немесе ведомостарда жүргізеді. Өндіріске жұмсаған шығындарды олардың құжаттары бойынша қандай калькуляциялау объектісіне жататындығын белгілеу үшін есеп объектілерін, шығын баптарын кодтайды және үстеме шығындарын ажыратады. Ал бұл үстеме шығыстарды баптары бойынша және шығындарды калькуляциялау объектілері бойынша дұрыс топтастыруға мүмкіндік береді.Өндіріске кеткен шығындардыесептеуге арналған шоттардың бөлімшесі бір шолушы және бірнеше транзиттік шоттардан тұрады, онда олардың мазмұны пайда болған орындары және басқа да белгілері бойынша шығындар жіктеледі транзиттік шоттарда көрсетілген ақпараттар нақты жасалған шығындар туралы белгілі бір ақпараттардың бөлігін көрсетеді, шығарылған өнімнің нақты өндірістік зіндік құны туралы мәліметтерді алуға болады сондай ақ өнім бірлігі да есептелінеді. әрбір бөлімше өз кезегі бойынша үш категорияға бөлінеді:

- шығындарға кеткен материалдар;

- шығвндарға кеткен тікелей жұмыс күші;

-.үстеме шығыстар.

№67. Бухгалтерлік баланс,оның түрлері мен құрылымы.

Баланс сөзі латын тілінен аударылғанда тендікті, тендестікті н/е қандай да бір қызметтің тараптары арасындағы қатынастың сандық көрсеткішін білдіред. Баланстың негізінде к.о-да бар қорлар, олардың жағдайы туралы, құрамы мен орналасуындағы өзгерістер, сондай-ақ олардың пайда болу көздері туралы мәліметтер алыд. Бұлл мәліметтер б.б.күнге жалпы ақшалай көрсеткіштермен берілген. Сонымен,бухг.баланс к.о/ның мүлкін ақшалай бағамен б.б.сәтке екі топпен: орналасуы мен пайдаланылуы б/ша ж/е ол/ң пайда болу көздері б/ша жалпылай көрсетудің әдісі б.т.

Қ.Р-сы Қаржы министірлігінің 3.03.94 ж. №10-4/1143 хатына сәйкес к.о-р мен ұйымдар меншік нысаны мен қызметінің түрлеріне қарамастан тоқсан сайын есепті кезең аяқталған бойда 30 күннен кешіктермей бухг.балансты жасайды. Сыртқы түрі б/ша бухг.баланс кесте болып көрінеді де, оның сол жақ бөлігінде мүліктер құрамы мен орналасуы б/ша, яғни баланс активі көрсетіледі. Оң жақ бөлігінде осы мүліктердің қалыптасу көздері,яғни баланс пасиві көрініс табады. Актив пен пасив жиынтықтарының арасында теңдік болуы тиіс. Мұның өзі баланстың активі мен пассиві қорлардың сол бір ғана жиынтығын екі түрлі топтарды көрсетілгендігі мен түсіндірілелі.

№68.Негізгі құралдардың тозуы.Тозуды есептеу әдістері.

Негізгі құралдар өндіріс процесіне ұзақ уақыт бойы қатыса отырып,бірітіндеп тозады, яғни физикалық күштердің техникалық немесе экономикалық факторлардың әсерінен өз қасиетерінің жоғалтады немесе жарамсыз күй кешеді. Нег/і құр/ң моральдық жағынан тоздыратын факторлар:

1. Өндірістегеі жабдықтаушылар ме жабдықтаушылардың ;

2. Техникалық процестің жетідуі;

3. Шығарылатын өнім номенклатурасын жаңаруы мен өзгеруі;

4. Тауар өдірістеге арналған машиналар мен жабдықтаушылардың санын азайтуды субьектісін талап ететін, кейбір тауарларға сұраныстың азаюя;

5. Жұмыс күшінің білікті қызметерінің еңбек пен қамтылуындағы, өзгерістің географиялық орнал/ғы өзгерістер;

6. Өнеркәсіптің өндекші салаласындағы шикі-зат құрамының жиынтығындағы өзгеріс, өнімнің жекелеген түрлерін өнд/ге қажетті.

Негізгі құралдар өндіріс процесіне ұзақ уақыт бойы қатыса отырып, біртіндеп тозады, яғни физикалық күштердің, техникалық және экономикалық факторлардың әсерінен өз қасиеттерін жоғалтады және жарамсыз күй кешеді.

Тозу - бұл физикалық және моральдық сипаттамаларын жоғалту процесі.

Негізгі құралдардың физикалық тозуы олар пайдаланылған кезде жабдықтың бөлшектері мен тетіктерінің, үйлер мен ғимараттардың құрылымдық элементтерінің механикалық тозуына байланысты (физикалық тозудың пайдаланудағы нысаны), сон-дай-ақ темірдің тот басуына, ескіруіне, шіруіне әкеп соқтыратын (физикалық тозудың табиғи нысаны) табиғи-климаттық жағдайлардың әсерінен басталады. Нәтижесінде негізгі құралдар құнының белігі жоғалады.

Негізгі құралдардың моральдық тозуы техникалық прогреспен, өндіріс әдістерінің жетілуі және жаңаруымен байланысты. Техника мен технологияны жетілдіру қолданыстағы негізгі құралдарға қатысты өндірісті арзандатуга мүмкіндік тудырады. Соған байланысты пайдаланудағы негізгі құралдар өз құнының бөлігін жоғалта отырып, құнсыздана бастайды. Өндіріске неғүрлым жетілген және үнемді машина, жабдық, үй мен ғимарат түрлерін, жануарлардың тұқымдарының, көп-жылдық өсімдіктердің түрлері мен сараптарының жаңа және жақсартылған, неғүрлым өнімдірек түрлерінің жасалуы мен өндірілуі қолданыстағы негізгі құралдарды одан әрі қолданудың экономикалық тиімділігін көрсетіп берді.

Нсгізгі құралдарды моральдық жағынан тоздыратын факторлар:

1. Өндірістегі жабдықтар мен жабдықтардың жаңаруы (ескі машиналарды жаңа, неғұрлым өнімділеуіне ауыстыру).

2. Технологиялық процестің жетілуі (жаңа технология кезінде қолданыстағы машиналар мен жабдықтарды пайдалану мүмкін емес).

3. Шығарылатын өнім номенклатурасының жаңаруы мен өзгеруі (бұл орайда ескі машиналар мен жабдықтар жаңа өнім шығаруға жарамсыз).

4. Тауар өндіруге арналған машиналар мен жабдықтардың санын азайтуды субъектіден талап ететін, кейбір тауарларға сұраныстың азаюы.

5. Жұмыс күшінің, білікті қызметкерлердің еңбекпен қамтылуындағы, өндірістің географиялық орналасуындағы өзгерістер.

6. Олар өндіріс көлемін, пайдаланылатын машиналар мен жабдықтардың санын азайтуды талап етуі мүмкін.

7. Өнеркәсіптің өңдеуші салаларындағы шикізат құрамының жиынтығындағы өзгеріс, өнімнің жекелеген түрлерін өндіру қажеттілігі. Бұлар өнеркәсіптің өндіруші салаларындағы өндіріс көлемінің қысқаруына әкеп соқтыруы мүмкін. Моральдық жағынан тозуының нәтижесінде физикалық тозу басталғанға дейін негізгі құрал объектілерін жаңасына, неғүрлым үнемдісіне ауыстырады. Моральдық жағынан тозуды болдырмас үшін негізі құрал объектілерін қайта құрады және жаңғыртады.Мұражай және қылқалам құндылықтарынан, кітаптардан, фундаментальді кітапханалардан, фильмдер қорынан, сэулет пен өнердің ескерткіші болып табылатын үйлер мен ғимараттардан басқа негізгі құралдардың барлығы - моральды тозуға бейім.

Амортизация - бұл тозудың құндық белгісі. Бұл негізгі құралдардың амортизациялық құнын тозу шамасына қарай оның көмегімен өндірілетін еңбек өнімі мен қызметке ауыстырудың, өндіріс шығындарына қосылатын амортизациялық аударымдар арнайы ақша қаражаттарын пайдалану немесе негізгі қорлардың (не-

гізгі құралдардың) жай және кеңейтілген өндірісіне айналдырудың объективтік процесі.

Амортизациялық құн дегеніміз - бастапқы құн мен жою құнының арасындағы айырмашылық. Ол негізгі құралдар келіп түскенде қосалқы бөлшектердің, сынықтардың қызмет мерзімінің соңында қалыптасқан қалдықтардың болжамды құны ретінде анықталады.

Амортизациялық аударымдар амортизация нормалары бойынша жасалады.

Амортизация нормасы - бұл амортизациялық аударымдардың жылдық сомасының негізгі құралдарының жылдық орташа қүнына қатынасы.

Нормалар еңбек құралдарының экономикалық мақсатты қызмет мерзіміне орай белгіленеді. Олар негізгі құралдар өтелуінің нормативтік мерзімін көрсетеді. Олардың деңгейі негізгі құралдардың ұзаққа шыдамдылығы мен физикалық тозуына байланыс-ты. Мұның өзі - еңбек құралдарының техникалық-құрылымдық және материалдық-заттық ерекшеліктеріне, пайдаланудағы негізгі құралдардың (әсіресе машиналардың, жабдықтардың) нақты жасына, қолданыстағы еңбек құралдарының моральдық тозуына байланысты анықталады.

Автомобиль көлігінің жылжымалы құрамының амортизациялық аударымының нормасы 1000 км жүрістің баланстық құнына пайызбен белгіленуі мүмкін. Жыл бойы әрбір айдағы амортизациялық аударымдардың мөлшерін анықтау негізгі құралдар құрамының өткен айда өзгеруіне байланысты, сондай-ақ негізгі құралдардың толық амортизациясына нормативтік қызмет мерзімінің аяқталуына байланысты белгіленген нормаларға түзетілген амортизация нормасына қарай жүргізіледі.

Қайтадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу енгізілген айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады. Шығарылған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу шығарылған айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап тоқтатылады. Қайтадан құру мен техникалық қайта жарақтандыру бойынша, егер олар толықтай тоқтатылса және НҚ консервацияға жіберілмесе, амортизацияға есептеу жүргізілмейді. / 2

Жалға алынған НҚ бойынша амортизация есептеуді жалдау шартының нысанына және шарттың талаптарына сәйкес жалгер немесе жалға беруші жүргізеді.

№ 16 ХҚЕС бойынша амортизация есептеу үшін мынадай әдістер қолданылуы мүмкін: