Қателер және алаяқтылықпен байланысты бұрмалаушылықтар анықталғаннан кейін оларды бағалау үшін, аудитор қандай қосымша процедуралар жүргізуі керектігін анықтау керек.

Қасақана жасалмаған қателер. Олар бөлек жағдай, оған қосымша аудиторлық процедуралар жүргізілмеуі мүмкін немесе минималды көлемде жүргізіледі. Клиенттің есеп жүйесіндегі алаяқтылық немесе жүйелі қателіктер орын алғанда, оған қосымша, маңызды процедуралар немесе басқада іс-шаралар қолданылады. Процедураны таңдағанда жылжымайтын мүлікке иелік етуді дәлелдейтін, сату және сатып алу құжаттары бар екендігін аудитор тексеру керек (немесе бұндай құжаттар беделді мекемелерде, әдетте олар банктер және т.б. бар екендігін растау). Төлем шоттары және ұзақ мерзімді қарыздарға қатысты, қосымша жауапкершілікті қамтамасыз ету үшін қаражаттар салынғандығын, аудиторлық құжаттарда болуы тиіс. Жеке қалдық элементтерін жоспарлы түрде тексеру аудиторлық процедураларды талап етеді және әрбір шотқа бөлек таңдалады.

Мысалы, “көлік құралдары” шотының жойылуы кезінде, аудитор шоттарда бөлшектеу жұмыстары, бөлшектеу, сонымен қатар жойылудан қалған бөлшектерді көрсетуі тиіс. Жойылудан кейінгі жарамсыз бөлшектер лом деп саналып, мүмкін болатын нарықтық бағамен сатылады.

Аудит жүргізгенде негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің тозуының дұрыс есептелуі, аудитор тексеруді объектілері бойынша бөлек және бірге, есепті кезеңде жасайды. Аудиторға есептелген амортизациялық соммалардың және қолданылған нормалардың дұрыстығын растауы қажет.

Аудит негізгі құралдардың жөндеу жұмыстарына кеткен шығындар есебін дұрыс жүргізілуін тексеру, жоспардың және жөндеу сметаларының бар болуын, негізгі құралдарды алу-өткізу актілері, мердігерлермен келісім-шарт, ғимараттар мен құрылыстардың технологиялық бақылау актілері, уақытылы және заңды түрде осы құжаттардың толтырылуы және нормаға сәйкес материалдардың шығындалуының сақталуы, жөндеу жұмысшыларының еңбек ақысын бағалау.

Негізгі құралдардың жөндеу жұмыстарының шығындары өндірістік мақсатқа болса-өзіндік құнға, ал өндірістік емес мақсатта болса – кезең шығындарына жатқызылады.

№24 Бухгалтерлік құжаттаудағы есептік регистрлердің маңызы.

Операцияларды құжаттармен рәсімдеу процесі бухгалетрелік есептің алғашқы сатысы болып саналады, сондықтан аталған процесті құжаттау деп те аталады.

Есептік регистрлер. Қажетті ақпараттарды алу үшін кәсіпорынның қызметін баяндайтын барлық шаруашылық операциялар бухгалтерлік құжаттарға жазылады, ол мәліметтерді тексергеннен кейін, олар экономикалық мазмұны бойынша топтастырылып өңделеді. Содан кейін оларды белгілі бір жүйелілігі бойынша тіркейді. Бұндай тіркеу есептік регистрлері арқылы жүзеге асады. Есептік регистрлер-есептік жазбаларға арналған, белгілі бір графалары бар қағаз парақтары, демек құжаттардан алынған есептік ақпараттардың регистрлерге жазылуын тіркеу деп аталады.

Регистрлерді ашқан кезде оларға регистрлерден өткен айдың бастапқы қалдықтары, ал қажетті жерлерде-аналитикалық есептің баптары бойынша жыл басынан бергі кезеңдегі айналымдар көшіріледі. Ай сайынғы операцияны регистрге жазу кезінде оның мазмұны, мерзімі және құжат нөмірі көрсетіледі. Операцияның сомасы өзінің сәйкес келетін есептеулердің графасына жазылады. Жалпылама сипаттағы операцияларды алдын-ала дайындалған кестелерде ( жинақтық ведомостілерінде) жинақтайды. Айдың соңында кестедегі мәліметтердің жиынтығы аналитикалық және синтетикалық есеп регистрлеріне жазылады. Ай біткен соң барлық аналитикалық және синтетикалық шоттар бойынша дебеттік және кредиттік жиынтық есептелінеді. Ай соңындағы жиынтық айналымы айналым ведомосын жасау үшін және ағымдағы бақылау жасау үшін пайдаланылады.

Есеп регистрларының мәліметтері салыстырылады. Бұл үшін шоттар корреспонденциясы бойынша жазбалар жасалады, ал бұл балансты жасағанға дейін қатені табуды және түзетуді және олардың дұрыстығын қамтамасыз етеді. Бұхгалтерлік есептің регистрлеріндегі мәліметтер топтастырылған түрінде қаржылық есеп беруге көшіріп жазылады.

№25 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың үрдістік(процесстік) әдісі:

Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өзіндік құнды калькуляциялаудың үрдістік әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды және шалафабрикаттарды өзі өндіреді. Егер де кәсіпорын өзінің есепті саясатында қарастырса, онда бұл әдісті қолдануға рұқсат етілуі мүмкін. Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылған өнімге кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей есептеу жолымен шығарады, яғни шығын деңгейін өндірістің натуралды көлеміне немесе шартты – натуралды көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Кейбір салаларда шығындар әрбір технологиялық процесс бойынша есептелінуі мүмкін. Көптеген кәсіпорындар жұмыс практикасында өндірістің үрдістік әдісінің дұрыстығын және прогресшілдігін дәлелдеп берді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляцалау мен шығынды есептеу әдісінің қарапайым төрт нұсқасы бар.

Бірінші нұсқа кезінде тікелей жанама шығындар бүкіл өнімді шығпруға жұмсалған шығындардың белгіленген баптары бойынша есепке алынады. Өнімнің бір өлшемінің өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды дайын өнімнің санына бөлумен айқындалады. Бұл өндірісте (су электр станциялары, құм, сазбалшық дайындау) аяқталмаған өндіріс, шалафабрикаттар және өнімнің құрамдас бөліктері болмайды.

Екінші нұсқаны аяқталмаған өндірісі бар кәсіпорындар қолдынады. Бұл арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды бөлудің қажеттілігі туындайды. Бұл нұсқа 1 текше метр ағаштың өзіндік құнын калькуляцалау кезінде ағашты дайындау өнеркәсібінде қолдынылады. Аяқталмаған өндірісті, әдетте, инвентарлық әдісін пайдалана отырып, бағалайды.

Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе өндіретін: жылу мен энергиясын қолдыналады. Мұндай жағдайларда шығындар тұтас алғанөнім бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал өнімнің өзіндік құны үйлестірілген әдіспен калькулацияланады.

Үрдістік әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өзіндік құнын анықтамай-ақ шығындар есебін бөлістік немесе процесстік бойынша жүргізетін кәсіпорындар пайдаланады. Бұл нұсқаны химия мен құрылыс материалдарын шығаратын өнеркәсіп қолданды. Бұл арада шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым және бөлістік әдістері үйлесімді пайдаланылады.

№26 Екі жақты жазу ж/е оның маңызы мен мәні

Екі жақты жазу дегеніміз – кез келген шаруашылық операцияларын бір шоттың дебеті екінші шотың кредиті арқылы бірдей сомалары көрсетілуі. Дебетін – Кредитін шоттары көрсетілуі шоттары д.а.н/е бухгалтерлік проводка деп,ал бұл жағдайларда шоттар корецпонденциялық шоттар д.а. бухгалтерлік жазу қарапайым ж/е күрделі болыа бөлінеді. Бір шоттың дт ал 2-ші шотын кт арқылы көрсетілген жазу қарапайым жазу д.а. мысалы: к.о. бағасы 5 000 000 тұратын дайын өнім келіп түсті.

Дт 1320 5 000 000 тн

Кт 3310 5 000 000 тн

№27Қаржылық жалдау есебі

Жалға алынатын мүліктің бухгалтерлік есебі жалдың табиғатын (классифкациясын) түсінуге байланысты: мүліктің иесі ретінде кім салықтарды төлейді, есеп регистрларында не көрсетілуі керек: негізгі құралдардың объектілеріне меншік құқығы ма немесе оған нақтылай иемдену ме?

Егер жар иемденуге байланысты барлық тәуекелдер мен сыйақыларды қамтыса, қаржылық деп танылады; ал иемденуге байланысты нақты ешқандай тәуекел мен сыйақы болмаса, онда операциялық деп танылады.

Қаржылық жалдау кезіндегі жалдық төлем қаржыландыру (несие) үшін пайыз бен мүлік құнын өтейтін төлемнен тұрады.

Жалдық қатынастардың формалары олармен байланысты шаруашылық операцияларының бухгалтерлік есепте көріні табу ерекшеліктерімен анықталады.

Лизингті алушының бухгалтерлік есебінде мүлік актив ретінде, төленуге тиісті жалдық төлемдер міндеттемелер ретінде есептелінеді.

Жал мерзімінің басында жалдық төлем міндеттемелері сату құны бойынша жазылады, немесе ол сату құнынан төмен болса, жалдық төлемнің дисконтталған құны бойынша жазылады.

Жалға беруші мен алушының операциялық жалдарының есебі

Жалға алушының операциялық жалы

Жалға алушының ағымдағы жалы бойынша шығыстарын тану жүйелі негізде әрбір есепті кезеңде жүргізіледі. Ағымдағы жал кезінде алынған мүлікті жалға алушы баланстан тыс есептейді. Жалға алушы болып табылатын ұйымдар ағымдағы жал кезінде алынған негізгі құралдарын 001 баланстан тыс «Жалданған негізгі құралдар» шотында есептеледі.

Мүлікті қабылдаған кезде берілген шот жалға алынған мүліктің келісілген құнына дебеттеледі де, оны қайтарған жағдайда кредиттеледі. Осының алдында айтылғандай, жалданған мүліктің келісілген құнын келісім-шартта анықтап алған дұрыс. Шығыстарды тану жүйелі негізде әрбір есепті кезеңде жүргізіледі. Жалға берушімен есеп айырысу 3360 – «Жал бойынша қысқа мерзімді берешек» шотында көрсетіледі. Операциялық жалмен байланысты шығыстар 7450 – «Операциялық жал бойынша шығыстар» шотында есептеледі.

Жалға берушінің операциялық жалы

Қаржылық есептіліктің Халықаралық стандарт-тарына сәйкес (17 «Жал») жалға беруші өзінің бухгалтерлік балансында операциялық жалға берілген құралдарын көрсетуі тиіс.

Ағымдағы жалға өткізген кезде жалға берушінің балансындағы негізгі құралдар есептен шығарыл-майды, олар 2410 «Негізгі құралдар» субшот 2 «Операциялық жалға берілген негізгі құралдар» шоттарында әлі де есепте тұрады.

Жалдық келісім-шартқа сәйкес жалға беруші жалдық төлемді табыс құрамына енгізіп, ол 6260 «Операциялық жалдан түскен табыс» шотының кредитінде көрсетіледі.

Жалға беруші мен алушының қаржылық жалдарының (лизингтің) есебі

Лизинг берушінің қаржылық лизингі

Лизингтік операцияларды жүзеге асырғанда, лизингке өтетін объектілерді көрсетуде екі бағыт бар. Бірінші бағыты – лизингке өтуге арналған мүлікті сатып алу лизинг берушінің есебінде негізгі құралды сатып алғандай көрсетіледі. Ал оны лизинг қабылдаушыға берген кезде негізгі құралды сату ретінде көрсетеді.

Негізгі құрал лизингті қабылдаушының тапсырысы бойынша алынатындықтан, лизинг берушінің есебінде алынған лизинг объектісінің келуі мен оны лизинг қабылдаушыға берген уақыты әдетте сәйкес келеді. Сонымен қатар оған амортизация есептелінбейді.

Екінші бағыт бойынша лизинг беруші лизинг объектілерін стып алу және ары қарай сатуын негізгі құрлдар ретінде емес, тауарлар қозғалысы ретінде көрсетіледі.

Лизинг қабылдаушысының қаржылық лизингі.

Лизингті қабылдаушының есебінде алынған мүлік 2410 бөлімінің шоттарында – ұзақ мерзімді активтердің құрамында көрсетіледі, бұларға «Қаржылық лизингтен алынған негізігі құралдар» субшоты ашылуы мүмкін, ал оның келісімді бағасы лизинг келісім-шартына сәйкес міндеттеме ретінде 4150 «Жал бойынша ұзақ мерзімді қарыз» шотында көрсетіледі.

Осыған сәйкес лизингті қабылдаушының бухгалтерлік есебінде қаржылық лизинг кезінде алынған мүлікке ол келіп түскен айдан кейінгі айдан бастап эксплуатацияның бүкіл кезеңіне амортизация есептелінеді. Егер жал мерзімінің аяғында активтерге меншік құқығы жалға алушыға өтетініне толық сенімділік болмаса, онда амортизацияланатын активтерге келесідей екі периодтың қысқасының ішінде толық амортизация сомасы есептелінеді: жал мерзімі немесе пайдалы қызмет мерзімі.

№28 Қосалқы өндірістік шығындар есебі:

Негізгі өндіріс тұтынатын өнімді шығарып жұмыс жасайтын және қызмет көрсететін өндіріс көмекші өндіріс деп аталады. Бұл-қазандық, электр станциялары, сумен жабдықтау, жөндеу механикалық цехы, автотранстпорт және т.б Көмекші өндірістің шығындарын есептеуге шоты арналған және ол «цехтврдың шығындары» деп аталатын ведомоста жүргізіледі, онда әрбір өндіріс (цехтар) үшін жеке талдамалық шот ашылады. Көмекші өндірістің шығындарын есепке алу үшін мына шоттар арналған:

• «көмекші өндірістер»

• «материалдар»

• «Қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу»

• «Еңбекақыдан қаржы бқөлу»

• «амортизациялық қаржы бөлу»

• «басқа да шығыстар»

Көмекші өндірістердің әрбір цехтары бойынша шығындарды есепке алу «цехтар шығындары »деп аталатын ведомоста жүргізіледі. Ведомосқа жазбалар талдамалық кестелерден немесе бастапқы құжаттардан алып жазылады. Көмекші өндірістің талдамалық есебі әрбір цехта, өнім түрлері және шығын баптары бойынша жүреді. Шығын номеклатурасы өндірістің күрделілігі мен сипатына тәуелді болып келеді, әдетте, ол өзіне негізгі материалдарды, көмекші материалдарды, отын-энергетикалық және технологиялық шығыстарды, электр энергиясын, өндіріс мақсаты үшін, пайдаланатын буды және суды, негізгі және қосымша жалақыны, жалақыдан аударылатын, үстеме шығыстарды қосады. Қосымша өндірістің күрделілігі, сондай-ақ шығарылатын өнімнің біртектестігі немесе біртектес еместігікөмекші өндірістің көрсеткен қызметтің өзіндік құнын есептеу үшін әртүрлі әдісті қолдануға мәжбүр етеді.

Көмекші өндірістің есеп айырысуы мен калькуляциясы біршама ерекшеленеді, өйткені кейбір цехтар бір-бірімен тығыз байланыста болады және тұрақты түрде бір-біріне қызмет көрсетеді: жөндеу жұмысын жүзеге асырады, ал автомашина цехы жөндеу жұмысын жүзеге асырады, ал автотранспорт цехы жөндеу-механикалық цехына жүкті тасымалдайды.

Көмекші өндірістің өнімнің санын счетчиктердің көрсеткіштері бойынша немесе шамамен анықтайды.

Қарапайым өндіріс біртекті, күрделілігі бірдей өнімдерді шығарады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс пен шалафабрикаттар болмайды. Күрделі өндіріс алуан түрлі өнім түрлерін шығарады, оның аяқталмаған өндірісі болады және буйымдардың, өнімдердің, жұмыстардың және көрсетілгенқызметтің түрлері бойынша есеп жүргізуді талап етеді, Күрделі өндіріске жөндеу, модельдік, аспаптық ыдыс цехтары жатады.

№29Талдамалы ж/е жинақтамалы есептің ағымдағы ақпараттық есептегі рөлі. Мүліктер мен олардың қорлану көздерін, жинақталған түрде көрсетуге арн/н шоттар жинақтамалы шоттар д.а. осы шоттардың көмегімен жүргізілген есеп жинақтаалы д.а.бұл есептің ерекшілігі ол тек ақшалай өлшем бірлігіне жүргізіліп к.о.қоймалықты материалдық құндарын ж/е кандай сомасына қарыздарының бар екенін көрсетеді. Жинақтамалы шоттар ж/е жинақтамалы есеп к.о.бухг/к баланстарын құру үшін қажет. Ал к.о.жұмыстарын дұрыс басқару үшін жұмыстар ж/е қызметтер мен еңбек ақы б/ша е.а.үшін с.с.бюджетпен ж/е жеткізушілер мен е.а.шотарын дұрыс ұйымдастыру үшін нақтылы к.о.барлық жағд/ды тек ақша өлшем бірлігіне к.е.соны мен қатар сандық – натуралдық өлшем бірлігіне қарай сипатайтын ақпаратар қажетті. Шаруашылық қорлары мен олардыңқорлану көздерінің жекелеген түрлері мен ж/е бөлімдерірінің есеп пен жұргізілген шотарының талдамалы есеп д.а. Ал сол шотардың көлемін жүргізілген есеп талдамалы д.а. Талдамалы шот-да есеп тек қана ақшалай өлшем бірлігіне қарай емес. Моны мен қатар натуральды өлшем бірлігі негізінде жүргізіледі. Оларды шаруашылық операциялар қысқаша мазмұны құжатын № ж/е к.о.жұмысын жедел басқаруға б/ты басқа да мәліметтер келтіріледі. Талдамалы есеп үшін кітап,карточкалар,ведомістер қолданылады. Соңғы нәтижесінде талдамалы шоттар мәліметтері әрбір шот мәліметтермен сәйкес келуі тиіс. Жинақтамалы шот қалдықтары талдамалы шотарына тең болуы тиіс. Жинақтамалы шоттар б/ша айналым соммасы талдамалы шоттар б/ша «дт» айналым сомасына тең. Жинақтамалы шот б/ша «кт» айналым сомасы,талдамалы айналым сомасына тең болуы тиіс.

№30. Негізгі құралдардың шығысталу есебі. Н.қ.бухг.баланстан 1-ші сатылуына б/ты. 2-ден моральдін н/е физикалық тозуына б/ты. 3-ден басқа к.о-ға жарғылық қорға салым ретінде б/ты. 4.Ұ.м.жалға берілгенде.5.Ұрланған н\е жоғалтқан жағжайда. 6.басқа к.о.сыйға тартылған жағ/да шығысталуы. Н.қ.шығысталған жағдайда №3 Н.Қ.нысандары н.қ.шығысталуы актісімен №4 Н.Қ.нысандағы автокөліктер шығыстары мен рәсімделеді. Дт 7410 – Кт 2411-2714.

Н.қ. бұрынғы тозу соммасы Дт 2421-2429 Кт 2411-2417.

Келісім құнына Дт 1210 Кт 6210 Дт 1210 Кт 3130.

Бюджеттке төлейтін жағжайда Дт 3130 – Кт 1040.

Сатып алушылардан келіп түскен жағдайда Дт 1010,1020,

1040 – Кт 1210.

Жыл сонында шығысттарды,табыстарды жасаймыз.

Дт 5710 – Кт 7410.

Н.қ физикалық – моральдық тозуына шығарылуы

Дт 7410 - Кт 2411-2417.

Бұрын есептелген тозу сомасына

Дт 2421 -29 Кт 2411-2417.

№ 31 Қаржылық есептіліктің 2 ұлттық стандарты оны қолдану аясы мен мақсаты

1. Целью национального стандарта финансовой отчетности № 2 (далее - Стандарт), является определение порядка осуществления бухгалтерского учета и составления финансовой отчетности:

субъектами малого и среднего предпринимательства (далее - субъекты), определяемыми в соответствии с 50 Законом Республики Казахстан «О частном предпринимательстве»;

некоммерческими организациями, филиалами и представительствами иностранных юридических лиц, зарегистрированными на территории Республики Казахстан в соответствии с законодательством Республики Казахстан (далее - субъект);

государственными предприятиями, основанными на праве оперативного управления (казенные предприятия) (далее - субъект).

2. Действие настоящего Стандарта не распространяется на:

субъектов малого предпринимательства, применяющих согласно налоговому законодательству Республики Казахстан специальные налоговые режимы для крестьянских или фермерских хозяйств, юридических лиц – производителей сельскохозяйственной продукции, а также на основе упрощенной декларации;

субъектов крупного предпринимательства, определяемых в соответствии с Законом Республики Казахстан «О частном предпринимательстве»;

организации публичного интереса;

финансовые организации и специальные финансовые компании, созданные в соответствии с законодательством Республики Казахстан о секьюритизации, государственное регулирование которых осуществляется Национальным Банком Республики Казахстан.

3. В настоящем Стандарте используются следующие понятия:

1) актив - ресурс, контролируемый индивидуальным предпринимателем или организацией в результате прошлых событий, от которого ожидается получение будущих экономических выгод;

2) амортизация - систематическое распределение амортизируемой стоимости актива на протяжении срока его полезного использования;

3) ассоциированная организация - организация, в которой инвестор обладает значительным влиянием, но которая не является ни дочерней организацией, ни совместной деятельностью инвестора;

4) амортизируемая стоимость - это себестоимость актива или другая величина, отраженная в финансовой отчетности вместо себестоимости, за вычетом его ликвидационной стоимости;

5) вид активов - группа активов, аналогичных по характеру и применению в деятельности субъекта;

6) денежные средства - денежные средства в кассе и депозиты до востребования;

7) движение денежных средств - притоки и оттоки денежных средств и эквивалентов денежных средств;

8) доля меньшинства - часть прибыли или убытка и чистых активов дочерней организации, которая приходится на доли участия в капитале, которыми материнская организация не владеет прямо или косвенно через дочерние организации;

9) ликвидационная стоимость (актива) - расчетная сумма, которую субъект мог бы в настоящее время получить при выбытии актива после вычета расчетных затрат на выбытие, если бы актив был уже достаточно старым, а его состояние таким, как ожидается на конец срока его полезного использования;

10) отчет о движении денежных средств - финансовый отчет, содержащий информацию об изменениях денежных средств и денежных эквивалентов субъекта за период, в котором отдельно отражается движение денежных средств от операционной, инвестиционной деятельности и деятельности по финансированию;

11) операция платежа, основанного на акциях, расчет по которой производится денежными средствами - операция платежа, основанного на акциях, при которой организация приобретает товары или услуги путем принятия обязательства по передаче денежных средств или других активов поставщику этих товаров или услуг в суммах, основанных на цене (или стоимости) акций или других долевых инструментов организации;

12) промежуточные финансовые отчеты - финансовая отчетность, содержащая полный набор финансовых отчетов либо набор сжатых финансовых отчетов за промежуточный период;

13) промежуточный период - финансовый отчетный период, который короче полного финансового года;

14) операция платежа, основанного на акциях - операция, в которой организация получает товары или услуги в качестве возмещения за долевые инструменты организации (включая акции или опционы на акции) либо приобретает товары или услуги путем принятия обязательств перед поставщиком этих товаров или услуг в размер сумм, основывающихся на цене акций или других долевых инструментов предприятия;

15) эквиваленты денежных средств - краткосрочные высоколиквидные вложения, легко обратимые в заранее известную сумму денежных средств и подвергающиеся незначительному риску изменения стоимости;

16) текущий налог - сумма налога на прибыль, подлежащая уплате (возмещению) в отношении налогооблагаемой прибыли (налогового убытка) за текущий период;

17) сельскохозяйственная деятельность - деятельность субъекта, направленная на управление трансформацией биологических активов в целях получения сельскохозяйственной продукции или дополнительных биологических активов для продажи;

18) сельскохозяйственная продукция - продукция, собранная с биологических активов субъекта;

19) справедливая стоимость - сумма, на которую может быть обменен актив, по которой может быть погашено обязательство или на которую может быть обменен предоставленный долевой инструмент при совершении операции между хорошо осведомленными, желающими совершить такую операцию, независимыми сторонами;

20) разработка - применение результатов исследований или других знаний при планировании или проектировании производства новых или существенно улучшенных материалов, устройств, продукции, процессов, систем или услуг до начала их коммерческого производства или применения;

21) баланс - финансовый отчет, в котором представлена взаимосвязь активов, обязательств и капитала субъекта в определенный момент времени;

22) балансовая стоимость - сумма, по которой актив или обязательство признается в балансе;

№32 Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі.Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі бухгалтерлік есептің мынадай шоттарында жүреді:

1210,2110 «Алынуға тиісті қарыздар» шоты;

302 «Алынған вексельдер» шоты;

303 «Сатып алушылармен және тапсырыс берушілердің басқадай қарыздары» шоты.

Осы шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымдастырылуын қарастырайық. 301 «Алынуға тиісті қарыздар» шотында жөнелтілген өнім(тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге банк қабылдаған есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы дебиторлық қарызздар, яғни (немесе қысқа мерзімді) дебиторлық қарыздар, яғни бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып екіге бөлінеді.

Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша бухгалтерлік есепте келесі жазулар жазылады:

Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауардың, істелінген жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегідей шоттардың корреспонденциясы жасалады. 801 «Сатылған дайын өнімнің өзіндік құны», 802 «сату үшін алынып, сатылған тауарлардың өзіндік құны», шоттары дебеттеледі де, 221 «Дайын өнімдер», 222 «алынған тауарлар», 900 «негізгі өндіріс», 910 «Өз өндірісінің шала өнімдері», 920 «Қосалқы өндіріс» және басқа шоттары кредиттеледі. Қаржылық инвестицияларды, материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі. (121-125, 101-103, 106, 141-144,401-403)

Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауардың, істелінген жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің сату құнына 301-шоты дебеттеледі де, 701 «сатылған дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) түскен табыс, 702 « алынған тауарларды өткізуден түскен табыс» және басқа шоттары кредиттеледі.

Осыған ұқсас шоттардың корреспонденциясы негізгі құралдарды (722 шоттың кредиті), материалдық емес активтерді (721 шоттың кредиті), бағалы қағаздары (723 шоттың кредиті) сатқан кезде жасалады. Осы жасалған корреспонденциямен бірге қосымша құн салығына (ҚҚС) 301 шоты дебеттеліп, 633 шоты кредиттеледі.

Сатып алушыларға тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілген есеп-айырысу-төлем құжаттарын төлегеніне қарай 431 «валюталық шотындағы нақты ақша», 441 «Есеп айырысу шотындағы нақты ақша», 451 «Кассадағы нақты ақша» шоттары дебеттеледі де, 301 « Алынуға тиісті қарыздар шоты кредиттеледі».

Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес жабдықтаушыға аванс төлесе (431,441,451-шоттарының дебеті, 661 «Тауарлы-материалдық запастары мен жабдықтау үшін алынған аванстар» немесе 622 «Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар» шоттардың кредиті), онда сатып алушылар мен тапсырыс берушілер төлеген аванс сомасын шегеріп барып, төлем жасайды.

Жабдықтаушы кәсіпорынның бухгалтериясы бұрынырақ төленген авансты есепке алады да, ол: 661 және 662 шоттарының дебеті және 301- шотының кредиті бойынша көрініс табады.

Егер алынуға тиісті шоттар шетел валютасымен, содан соң теңгемен көрсетілсе, онда оларды есептік кезеңнің соңына пайда болған оң айырмасы 301 шотының дебетінде және 725 кредитінде көрсетіледі, ал теріс айырмасы 844 дебетінде және 301 шоттың кредитінде көрініс табады.

Дебиторлық қарыздар соларға байланысты түсетін табысты салыстырғанның нәтижесінде ғана танылады, бірақ табыстан баға бойынша да, сату бойынша да берілген жеңілдіктермен(скидки) қоса, сатудан қайтарылған тауарлардың құны шегеріледі.

302 «Алынған вексель» шотында жөнелтілген тауарлар, үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарызды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте 302 шотында және 301 шоттың кредитінде көрсетіледі. 302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептелінеді. Пайыздық вексель бойынша 302 шотында, 1 «Вексель бойынша алынатын пайызы, деп аталатын субшоты ашылуы мүмкін.

Пайыздық емес вексель (марапаттау сомасы жеке көрсетілмейтіндіктен, вексель номиналдық құны бойынша есептелінеді) бойынша екі қосымша шот ашылуы мүмкін.

2. « Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегеріледі (дисконт).

3. « Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт).

Аудармалы вексель (мәмілеге үшінші тұлға қатысады-трассат), пайызсыз вексель (бұл жерде вексельдің номиналдық құнынан, оның (тауардың) сатылатын құны асып түседі, өйткені оған марапаттау сомасы қосылады).

№33. м.е.а.құнсыздануы мен қайта бағалануы аудиті.

М.е.а-ді өндірістік – шаруашылық саласында пайдаланушылардың нәтижелерінде толық ж/е моральдық тозуға ұшырылды. М.е.а-дің тозу үрдісі, оның пайдалы қызметті ету мерзімінде ө.ө.қ-ның енетін есептелген амортизациялану құны. Амортизацияның бастапқы мақсаты м.е.а-дің амортизацияланып тозу, шығындарының амортизация есептеу нормасына сәйкес дұрыс есептелніп ж/е ө.ө.қ-ның дұрыс таратылғандығының анықтау.

Материалдық емес активтерге аудиттi жүргiзген кезде, меншiк құқық негiзiнде кәсiпорынға қарайтын материалдық емес активтердiң нақтылы мөлшерiн; олардың дұрыстығы мен уақытында баланста белгiлеуiн (көрсетiлуi); моральдық тозған активтердiң мөлшерiн тексередi.

Алғашқы құжаттарда, материалдық емес активтер объектiлерiнiң толық суреттелуi, алғашқы құнының көрсетiлуi, пайдалы қолдану мерзiмiн, тозу нормасы, объектiлер қолданатын бөлiмшелер және басқалар ұсталып отырылу керек.

Материалдық емес активтердi тексерген кезде объектiнiң өзiнiң өмiр сүруiн дәлелдейтiн құжаттар тiзiмiн (наличие) және кәсiпорынды пайдалану құқығын анықтау керек. Оларға материалдық емес активтер объектiлерiн немесе оны пайдалану тәртiбiн суреттейтiн, сонымен қатар кәсiпорынның мүлiктiк құқығын дәлелдейтiн құжаттар жатады. Сонымен, олар табуға (изобретение) алынған құқық Патенттiк ведомостiде тiркелiнген, лицензиялық келiсiм арқылы расталады.

Материалдық емес активтердi есепке алу және олардың тозуын нақты ұйымдастырылуы нарықтық қатынастар жағдайында үлкен роль атқарады.

Материалдық емес активтердің аудиті ретінде қалыптасуды, іс-жүзіндегі нақты қолда бар, құжаттарда көрсетілудің анық сенімділігін, пайдалы қызмет ету құны мен мерзімін бағалаудың шынайылығын, амортизациялық есептеуді, істен шығарудың негізділігін, есепті ұйымдастыруды, оларды кәсіпорында қолданудың тиімділігін ішкі бақылауды тексеру түсіндіріледі.

Аудитор бұл объектілерді тексергенде 38 ҚЕХС (Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары ), 28 бЕС (бухгалтерлік есеп стандарттары), ҚР-ның «Меншік туралы», «Тауарлық белгілер туралы», «Авторлық құқық туралы»және басқа құқықтық-нормативтік актілерді басшылыққа алады.

Ең алдымен, аудит бағдарламасына сай Бас кітаптың мәліметтеріне баланс көрсеткіштерінің сәйкестігі зияткерлік меншік объектілерінің бар және екендігі және оның жағдайы, алу фактісін растайтын материалдық емес активтердің қабылдау-тапсыру актілері, бұл объектілер сипатталған немесе келісімді белгіленген жердегі ақпарат көздері мен өзге құжаттар тексеріледі.

Объектілерді кәсіпорынның пайдалануына жарамды жағдайға келтіруге қажетті шығындар көлемін айқындаудың анықтығы мен материалдық емес активтердің құн бағалаудың дұрыстығын айқындау керек. Аудитор материалдық емес активтердің алғашқы бағалаудың әр түрлі тәсілдермен анықталатындығын ескергені жөн:

А) жарғы капиталына санакерлік (интеллектуалдық) меншік салынған жағдайда тараптардың (құрылтайшы) келісімдері бойынша;

Б) бұл объектілерді немесе иелікке алу мен дайын жағдайға келтіру бойынша нақты шығындарға негізделе отырып;

В) басқа кәсіпорындардан және тұлғалардан өтеусіз алу күйінде сараптама жолымен.

Бағалау Материалды емес активтер бухгалтерлік есептің (гудвиллдан бөлек) «Материалды емес активтер есебі» атты 17 бабы бойынша ұлттық қаржылық есептіліктің стандартына сәйкес келесі бағалану түрлері бойынша есепке алынады:

Бастапқы құн – бұл материалды емес активтерді құру немесе алу кезінде ақшалай немесе оның эквивалентімен төленетін немесе ағымдағы бағадағы немесе басқа да компенсациялардың құны. Материалды емес активтердің бастапқы құнының өлшемі, бұл материалды емес активтің сырттан сатып алынатынына немесе ұйымның өзімен құрылатынына байланысты.

Материалды емес активтер ұйымды сатып алу, біріктіру нәтижесінде, мемлекеттік субсидия, айырбастау есебінен алынады.

Ақша және оның эквивалентімен сатып алу нәтижесінде алынатын материалды емес активтердің бастапқы құны, ұйымды сатып алуға кететін нақты шығындардың соммасы (төленген өтелмейтін салықтар мен алымдарды және материалды емес активтерді пайдалануына дайын түріне әкелуімен байланысты шығындарды қоса) ретінде мойындалады.

Ұйымды біріктіру нәтижесінде алынатын материалды емес активтердің бастапқы құны сату құны бойынша мойындалады.

Сату құны – бұл келісімді жүргізуге дайын және хабардар тәуелсіз жақтардың арасында айырбастауы мүмкін материалды емес активтердің құны. Егер біріктірілген ұйымның бөлігі ретінде алынатын материалды емес активтердің сату құны шынайы анықтау мүмкін болмаса, онда актив бөлек материалды емес актив болып мойындалмайды, алайда гудвиллдің ішіне кіреді.

Сатып алушы материалды емес актив бабын, егер ол материалды емес активті мойындаудың критерийлері мен анықтамасына жауап беретін болса және егер де ол сатып алынатын ұйымның қаржылық есептілігінде материалды емес актив ретінде мойындалмаса да, материалды емес актив ретінде мойындайды.

Мемлекеттен тегін, номиналды құны, немесе мемлекеттік субсидия есебінен алынатын материалды емес активтердің бастапқы құны шыңайлы болып табылатын сату құны бойынша мойындалады (егер ол осы материалды емес активтің түрі активті нарық есебінен анықталса). Осы материалды емес активтің активті нарығы жоқ болған жағдайда, олардың бастапқы құны нолдік немесе номиналды құны немесе материалды емес активті пайдалануына дайын түріне әкелуімен байланысты нақты шығындардың соммасы ретінде мойындалады.

Ұқсас емес активке айырбастау нәтижесінде алынатын материалды емес активтің бастапқы құны алынатын немесе төленетін ақша соммасына түзетілетін айырбас негізінде алынатын активтің сату құны бойынша мойындалады. Ұқсас активтке айырбастау нәтижесінде алынатын материалды емес активтердің бастапқы құны активті құру және дайындауға кететін нақты тікелей шығындар және үстеме шығындар соммасы бойынша мойындалады.

Баланстық құн – бұл бастапқы құны мен жинақталған амортизация соммасы арасындағы айырма ретінде анықталатын, қаржылық есептілікте көрсетілетін материалды емес активтер соммасы.

Амортизациялық сомма – бұл бастапқы құны мен жойылу құны арасындағы айырма. Материалды емес активтердің амортизациялық соммасын, оның пайдалы қызмет ету мерзімінің ішінде жүйелі бөлу амортизация деп аталынады.

Жойылу құны – бұл болжанатын сату шығындарын шегергеннен кейін, пайдалы қызмет ету мерзімінің соңында материалды емес активтер үшін ұйым алуға дайын соммасы.

Материалды емес активтердің жойылу құны нольге тең болып есептеледі, егер:

• пайдалы қызмет ету мерзімінің соңында, оны сатып алу туралы үшінші жақтан келісім жоқ болса;

• осы материалды емес актив үшін активті нарық жоқ болса.

Материалды емес активтердің бухгалтерлік есебі келесіні қамтамасыз ету керек:

• олардың келіп түсуімен, орын ауыстырумен немесе шығысталуымен байланысты есепте барлық өзгерістерді көрсету және құжатты дұрыс және уақтылы рәсімдеу;

• материалды емес активтердің әр бір объектісінің рационалды пайдалануына және сақталуына бақылау жасау;

• есепте материалды емес активтердің амортизация соммасын уақтылы және дұрыс есептеу мен көрсету;

• материалды емес активтерді сату және басқа да шығысталу нәтижесін есепте нақты көрсету;

• материалды емес активтердің уақтылы және толық түгендеу жүргізу және оның нәтижесін есепте көрсету.

Көрсетілген сатыда материалды емес активтер есебінің тәртібі көрсетіледі. Бухгалтерлік есептіліктің ұлттық стандартына сәйкес материалдық емес активтер бастапқы құны белгілеуге екі модельдің біреуін таңдауы тиіс:

1. есептелген шығындар есебімен - өзіндік құнынан тозу құнын алып тасталған қалдық құны бойынша;

2. қайта бағаланған құны бойынша ХҚЕС-ның 38 стандартына сәйкес бағаланғанда.

№34 Қаржылық есептіліктің құрылымы мен тапсыру мерзімі.

Заңды тұлға болып табылатын кәсіпорын мекеме филиалдардың, өкілдіктердің, бөлімдердің және дербес балансқа бөлінген басқа да құрылымдық бөлімшелердің өндірісі мен шаруашылығындағы мүліктерді қоса алғанда, мүлік пен олардың қалыптасу көздерінің құрамын көрсететін қаржылық есеп беруді жүзеге асырады. Қаржылық есеп беру Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінде әзірленетін және бекітілген типтік нысандар бойынша жасалады. Атап айтқанда, шаруашылық субъектілері қаржылық есеп беру құрамында мыналарды: кәсіпорын балансын, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп беруді, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруді тапсыруға міндетті. Шаруашылық субъектілерінің бастамасы бойынша немесе әріптестермен келісім бойынша қаржылық есеп беру басқа да есептік деректермен және түсіндерме жазбалармен толықтырылуы мүмкін.

Барлық кәсіпорындар, мекемелер үшін есеп беру жылы болып 1 қаңтар мен 31 желтоқсан аралығындағы мерзім саналады. Жаңадан құрылған кәсіпорындар, мекмелер үшін есеп беру жылы болып, олыр заңды тұлға құқығын алған күннен бастап 31 желтоқсанды қоса алғанға дейінгі кезең, ал 1 қазаннан кейін құрылған кәсіпорындар үшін келесі жылдың 31 желтоқсанын қоса алғандағы мерзім саналады.

Шаруашылық субъектілері тоқсандық және жылдық қаржылық есептемені құрылтай құжаттарына сәйкес меншік иелеріне, мемлекеттік салық инспекциясына, мемлекеттік басқарудың басқа органдарына, несие беруші банктерге және басқа шаруашылқ субъектілермен келісімдердің негізінде басқа да мүдделі ұйымдарға тапсырады. Шаруашылқ субъектілері тоқсандық есептемені тоқсан аяқталғаннан кейін 30 күн ішінде, ал жылдық қаржы есептемесін жыл аяқталғаннан кейін 90 күннің ішінде тапсыруға міндетті. Яғни, Қазақстан Республикасының 28-ші ақпан 2007 жылғы №235-111 «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік» ҚР заңына сәйкес ұйымдар жылдық қаржылық есептілікті келесі жылдың 30 сәуірінен кешіктірмей өткізулері тиіс.

Бюджеттік мекемелер айлық, тоқсандық және жылдық қаржылық есептемені жоғары тұрған ұйымдарға олар белгілеген мерзімде тапсырады.

Қаржылық есептемені пайдаланушылар қатарына нақты қазіргі және әлеуетті инвесторлар, кредиторлар, жеткізушілер, қызметкерлер, сондай-ақ министрліктер, ведомостволар және жұртшылық жатады.

№35 сурак. Жауапты тұлғалармен есеп айырысу бойынша есеп жүргізу

Материалды-жауапты тұлға өнімді толық және уақытылы қабылдануын және оның сақталуын, сонымен қатар бекітілген нормативтерге оның запастарының сай болуын бақылайды.

Егер кәсіпорынның материалдық жауапты тұлғасы болмаса, онда жауапты тұлға болып кәсіпорын басшысы саналады. Құндылықтардың қалдықтары туралы мәліметтерде олардың нақты бар болуын тексерусіз, тек материалдық жауапты тұлғаның сөзіне немесе есеп мәліметтеріне сүйеніп, тізімге енгізуге тыйым салынады.

Есеп беруге берілген қолма-қол ақшаның жұмсалған бөлігі алынған мерзімі аяқталғаннан кейінгі 3 күннен кешіктірместен кассаға қайтарылуы тиіс. Қолма –қол ақшаны есеп беруге алған тұлға жұмсалған сомалар туралы есептемені мерзім аяқталғаннан кейінгі 5 күннен кешіктірместен субьектінің бухгалтериясына өткізуге міндетті. Қолма-қол ақша қаражаттарын есеп беруге беру тек кәсіпорын қызметкерлеріне және бұрын есеп беруге берілген ақшалар бойынша толық есеп бергенде жүргізіледі. Есеп беру сомаларын жұмсау туралы есептемені белгілі уақытта тапсырмаған және аванстың пайдаланылмаған қалдығын кассаға қайтармаған тұлғаларды бухгалтер заңда көзделген тәртіпке сәйкес аталған борышты жалақысынан ұстап қалуға құқылы. Есеп беретін сомалардың жоғарғы үлес салмағы қызмет бабындағы іссапарға қатысты болады.

Іссапарға жіберілген қызметкердің:

1. іссапар орнына дейінгі және одан кері қарай тұрақты жұмыс орнына дейінгі жол жүру шығындарын;

2. тұрғын үй-жайды жалдау шығындарын;

3. тәулік ақысын;

4. ұсынылған құжаттарға (сақталым, кеңсемен, офиспен сөйлесудің шоты және т.б.) сәйкес өзге шығындарын шаруашылық субьектісі өтейді.

Есеп беруге тиісті адамдар – кәсіпорын тарапынан белгілі бір операцияларды жүзеге асыру үшін, өз есебінен алған нақты ақша сомасы бойынша есеп беруге тиісті адамдар болып табылады. Есеп беруге тиісті адамдармен есеп айырысу 1250 активтік шоттар аркылы жүргізіледі.

ДТ 1250 КТ 1010 – Кассадан есеп беруге тиісті адамға берілген аванс сомасы.

ДТ 1010 КТ 1250 – Есеп беруге тиісті адамның кәсіпорын сомасына алынған аванс қалдығын өткізу.

ДТ 1310, 2410 КТ 1250 – Есеп беруге тиісті адам есебінен сатылып алынған қор және негізгі құралдардың кіріске алынуы.

ДТ 3350 КТ 1250 – Есепті соманың жетпей қалған мөлшерінің дебиторлық жалақысынан ұсталынуы.

Ақша қаражаттарының, тауарлы-материалдық құндылықтардың, құжаттардың немесе басқа да есеп объектілерінің нақты бар болуын тексеруге міндетті түрде материалдық жауапты тұлға қатысуы керек. Егер кәсіпорынның материалдық жауапты тұлғасы болмаса, онда жауапты тұлға болып кәсіпорын басшысы саналады. Құндылықтардың қалдықтары туралы мәліметтерде олардың нақты бар болуын тексерусіз, тек материалдық жауапты тұлғаның сөзіне немесе есеп мәліметтеріне сүйеніп, тізімге енгізуге тыйым салынады.

Есеп беру түрлері мен мәні. Материалды жауапты адам басшы тағайындаған белгілі бір мерзімде бухгалтерияға бірінші ретті кіріс және шығыс құжатын есеп беру ретінде тапсырып отыруы тиіс. Ол әрбір шаруашылық операциялар тауадың шығуы және түсуімен байланысты болады. Тауардың түсуі мен шығуы көлемі мен жиілігіне байланысты болады.

Қызмет жасау саласына байланысты көтерме сауда кәсіпорында тауарлар түрі, тауарлық операциялар көлемі және құжат айналымы көп болғандықтан, аналитикалық есепке алу тауарларды бухгалтерияда материалды жауапкершілікті адамдар тіркемелелі құжаттарды тапсыру реестрі немесе тауарлап есеп беруді құрайды. Реестрда тек кіріс және шығыс құжаттарының аттары, олардың нөмірлері мен күні көрсетіледі. Соңында, құжаттар мөлшерін көрсетеді. (қосымша №7) Реестр – тек құжаттар тізімі, онда т.б. мәліметтер болмайды. Көтерме сатуда көп тараған және МЖА тауар қозғалысының есеп беру үлгісі «Тауарлық есеп беру», ол тауарлардың қордағы қозғалысын және қалдығын көрсетеді.

Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспары бухгалтерлік есепке қаржылық – шаруашылық іс - әрекетке енгізгеннен бастап тауарлы операцияларды есепке алу әдісі өзгерді. Тауар түскенде бір бөлек шотта салық қосылған сома мөлшерін айқындайды, жіберушілерге орын толтыратын, сатып алғанда тауарлар екі бағада көрініс табады. Сату құнымен және бұл тауарлар МЖА-н есеп бағасымен алынып тасталады. Көтерме баға мен бөлек сату кәсіпорындарда өзгерісті ескере отырып келесі унифицияланған формадағы тауарлық есеп беруді төменде көрсетіп өтемін . Онда құру және толтыру тәртібінің ерекшелегі көрсетіліп өтіледі. Тауарлық есеп беру болады.

Кәсіпорында кіші көлемде тауар кезінде МЖА және тауар жіберіп тұрғанда кіпріс- шығыс накладнойы екі көшірмеде жасалады. Бірінші көшірме тауар қабылдаған адамға жіберіледі, ал екіншісі - қоймада қалады.

Әрбір МЖА есеп беруі аналитикалық тауарлар есебі, қаржы құралдардың есебі, ол қол астындағы тауарлардың көлемін айқындап отырады.

МЖА есеп беруі кәсіпорында қандай үлгіде болмасын бірнеше бөлімнен тұрады. Есеп беру бастапқы бөлімді толтырудан басталады, онда кәсіпорынға аты мен нөмірі (бөлім, секция), фамилиясы және МЖА аты –жөні, айлық тауар айналым жоспары және тауарлы қалдықтардың нормативі; ол норматив мекеме басшының тағайындалған мөлшеріне сәйкесті келеді, есеп беру нөмірі және есеп беру мерзімі, қай мерзімге есеп беру құралатыны көрсетіледі.

Есеп беру жыл басынан жыл соңына дейін МЖА-м бірінші нөмірден бастап нөмірленеді. Егер МЖА жұмысқа жыл ьасынан кіріспесе, сол жұмыс бастаған күннен бастап нөмірленеді.

№36 сурак. Материалдык корлар аудиты

Тауарлы - материалдық қорларды реттеуші негізгі нормативтік құқықтық құжаттар

Реті	Құжаттың аты
1	2
1	«Тауарлы-материалдық босалқылардың есебі», бухгалтерлік есептің 7-стандарты, ҚР бухгалтерлік есеп бойынша ұлттық комиссиясының 13.11.1996ж № 3 қаулысы (ҚР қаржы министрінің 28.01.2003ж №27 бұйрығымен енгізілген толықтыруларымен және өзгертулерімен)
2	ҚР-ның салық бюджеттеге төленетін басқада міндетті төлемдер туралы кодексі. 12.06.2001 жыл № 209-2 «2004 ж 22- қазанда жасалған өзгертулермен және толықтырулармен »
3	ҚР –ның Кеден кодексі 05.04.2003 ж №401-ІІ 2004 жылғы 9 шілде жасалған өзгертулермен және толықтырулар
4	ҚР-ның Валюталық реттеу туралы заңы 14.04.1993 ж 1995ж 20 шілдеде жасалған өзгертулермен және толықтырулар
5	ҚР-ның вексель айналымы туралы ҚР- ның заңы 28.04.1997 -1 2003ж 9-шілде өзгертулермен және толықтырулар №482-2
6	ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңы 26.12.1995 №273 2004 ж 11 маусымдағы өзгертулермен және толықтырулар
7	Фискалық еске сақтау мүмкіндігі бар бақылау-кассалық машиналарды қолдану Ережелері:ҚР Үкіметінің №449 қаулысы 18.04.2002 ж
8	Кәсінорындардың, ұйымдардың және мекемелердің шағым талаптар қою және құрау мен шаруашылық келісім шарттар бойынша келіспеушіліктерді реттеу тәртібі туралыЕреже-Нұсқау:ҚР Министрлер Кабинетінің Қаулысы, №111 15.02.1995
9	Жөнелту және жабдықтау кезінде өнімдер мен тауарлардың сақталмауы және жетіспеушілігіне байланысты дауларды шешу кезінді заңдарды қолдану тәжірибесі туралы:ҚР жоғарғы арбитраждық соты Пленумының қаулысы, №4 23.12.1993 ж
10	«Тауарлы- материалдық босалқыларды алуға сенімхат беру және оларды сенім-хат бойынша босату тәртібі туралы» , 06.03.1998ж. №41 әдістемелік ұсынымдар
11	"Қаржылық қорытынды есепті дайындау тапсырудың тұжырымдамалыұ(концептуалдық) негізі".ҚР Қаржы Министрлігінің №542 бұйрығы, 29 10 2002 ж
12	"Бастапқы құжаттардың нысандарын бекіту туралы" :ҚР Қаржы Министрлігінің №128 бұйрығы , 19.03.2004ж
13	"табыс " деп аталатын бух. есептің №5 ұлттық стандартына әдістемелік ұсыныстар:ҚР Қаржы Министрлігінің бух.есеп және аудит методологиясы департаментінің №7 бұйрығы 21.05.1997 ж
14	"Күмәнді борыштар бойынша резерв құру тәртібі" 5" табыс " деп аталтын бух. есеп стандартына әдістемелік ұсыныстар.ҚР Қаржы Министрлігінің №457 бұйрығы .31.12.1997ж
15	"Бух. есеп регистрлігін толтыру туралы" ҚР Қаржы Министрлігінің №72 ереже нұсқау 24.11.1997ж
16	Бух.есеп шоттарының Типтік жоспары:ҚР Қаржы Министрлігің №438 бұйрығы, 18.09.2002ж
17	Көлік экспедициясы келісім шартының шеңберінде жүзеге асырылатын,жүктерді тасымалдауға экспидиторлардың шот фактура жазып беру тәртібі:ҚР Қаржы министрлігі Салық комитеті төрағасының №18 бұйрығы. 23.01.2003ж
18	"Вексельдік операциялардың бух.есебі туралы ":ҚР Қаржы Министрлігінің №23-2-2-6/63/1540 хатты, 07.02.2001ж

Тауарлы- материалдық қорлардың есебінің аудитінің негізгі мақсаты- олардың есебінің дұрыс ұйымдастырылып жүргізілгендігін анықтау болып табылады:

• олардың сақталу және пайдалану орындарындағы қозғалыстары мен нақты қолда барлығы туралы дәлелді мәліметтер алу;

• олардың сақталу ережелерін қамтамасыз ету;

• өндіріске жұмсалу номаларының сақталуын қамтамасыз ету;

• өндіріске қажеті жоқ материалдық ресурстарды табу, анықтау және оларды сату;

Тауарлы-материалдық қорлар баланста: материалдар 1310, дайын өнімдер 1340, тауарлар 1330, аяқталмаған өндіріс баптары бойынша жинақталып, оларға мынадай активтер жатады: шикізаттар, сатып алынған жартылай фабрикаттар (шала өнімдер) мен құрастыру бұйымдары, конструкциялар мен тетіктері, отындар, ыдыстар мен ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектері, қайта өңдеуге берілген материалдар, сондай-ақ шаруашылықтың негізгі қосалқы өндірістерінде сатуға шығарылған өнімдер түріндегі активтері және әр түрлі мақсаттар үшін сатып алынған тауарлар және есепті кезеңде технологиялық үрдіс аяқталмаған өндірістік шығындар да жатады .

Аудитордан әр түрлі мақсаттарға қоймадан босатылған материалды құндылықтар бойынша бухгалтерлік жазулардың дұрыстығын мұқият тексеруді талап етеді.

Аудиторлық дәлелдемелердің негізгі көздері мыналар болып табылады: бухгалтерлік есептің қолданыстағы заңнамасы, салықтар туралы және басқа да номативтік-құқықтық актілер, бухгалтерлік есеп стандарттары, қаржылық есеп стандарттары, есеп саясатының қағидасы, бизнес-жоспар, өндірістік бағдарлама, қаржылық есептілік, бухгалтерлік есеп тізімдері. Алғашқы құжаттардың ішінен дәлелдеме көздеріне мыналар жатады: смета, шикізат шығындарының нормасы, лимит картасы, жолдағы қағаздар, инвентарлық сипат, салыстыру ведомосттары, хабарлама, төлем құжаттарының көшірмесі, келіп түскен жүктер есебінің журналы, счет фактуралар, ішкі орын ауыстыруларға үстемелер, тауарлы- транспорттық үстемелер, жүктік кедендік декларациялар, сертификаттар, кіріс ордері, сенімхат және т.б.

Ішкі бақылаудың құрылымын түсіну үшін аудитор:

• Тауарлы-материалды қорлар табиғатын анықтау мақсатымен, өткен жылғы жұмыс құжаттарына шолу жасау керек.

• Тауарлы материалды қорларға бақылаудың қалай жүргізілгендігін зерттеу.

• Қандай мәселе табылғанын зерттеу;

• Құралған сауалнама бойынша персоналдардарға сурау жасау;

Шаруашылық қызметпен және тауарлы-материалдық қорлардың ішкі бақылау жүйесімен таныс болғаннан кейін, аудитор, бақылау тәуекелінің деңгейін алдын-ала бағалай алады. Ол үшін ол ұйымдастырушылық құрылымын талдай алады, яғни басқару және бағындыру, клиент жазбаларымен және құжаттарды зерттеу арқылы ішкі аудитті (қызметтік нұсқаулар, құжат айналымының кестесі, ішкі аудит жағдайы, стандарттар және ішкі аудит процедуралары және тағы басқалар.

Сондай-ақ аудитор орындаған процедура негізінде алған білімін, бақылау құралдары құрастырылғанын тексере алады. Келтірілген процедура нәтижесі аудиторға бақылау тәуекелін жоғары, орташа және төмен екенін анықтауға мүмкіндік береді.

Тауарлы-материалдық қорлардың есебінің аудиторлық бағдарламасы мынадай басты мәселелерді қамтиды:

• Баланстың көрсеткіштерін Бас кітаптағы мәліметтермен салыстырып тексеруді;

• тауарлы-материалдық қорлардың синтетикалық және аналитикалық есебінің дұыс жүргізілгендігін тексеруді;

• қолда бар тауарлы-материалдық қорлардың сақталуын, оларға уақтылы түгендеу жүргізілгендігін тексеруді;

• қойма есебінің, тауарлы-материалдық қорлардың қозғалысының бастапқы құжаттарының уақтылы дұрыс толтырылғандығын, соңғы қорытынды есеп беру күніне, субьектінің өндірістік қорларымен қамтамасыз етілуін тексереді.

• Келіп түскен материалдардың уақтылы толық кіріске алынғандығын және бухгалтерлік жазуларды жүзеге асырылғандығын тексеруді;

• Сатылып жөнелтілген және қайта өңдеуге берілген материалдық құндылықтардың операйияларының дұрыс құжатталып, бухгалтерлік жазуларының жүзеге асырылғандығын тексеруді.

Тауарлы-материалдық қорлардың есебінің аудиторлық бағдарламасы

Реті	Аудит процедуралары	Ақпарат көздері
1	Тауарлық- материалдық қорларды алуға арналған құжаттарды ресімдеудің дұрыстығы мен бар екендігін тексеру	Шарттар, шот-фактуралар, төлем тапсырмалары, кірістік құжаттар мен т.с.с.
2	Тауарлық- материалдық қорлардың саны мен сапасы жөніндегі тілек-талаптарды ресімдеудің дұрыстығын, негізділігін және уақытылығын тексеру	Тиісті құжаттарды (коммерциялық акт, теміржол станциясы түбіртіктері, салыстыру тізімдемесі және т.б) жабдықтаушыға, темір жолға немесе кеме шаруашылығына талап-қуанымдар, 8 журнал-ордер, бас кітап және т.б.
3	Алынған құндылықтарды кіріске алудың немесе орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет есебінің толықтығы мен уақытылығын тексеру	Қабылдау актілері, жүк құжаттар, шот-фактуралар, кірістік ордерлер, қойма есебі тізімдемесі, 6 журнал- ордер, бас кітапты, баланс және т.б.
4	Түскен материалдарды кіріске алудың толықтығы мен ұзақтылығын тексеру	Бастапқы құжаттар (қабылдау, коммерциялық актілер, жүкқұжаттар, төлем тапсырмалары), шот-фактуралар, кірістік ордерлер және т.с.с.
5	Тауарлы – материалдық қорлардың бар болуы мен сақталуын, оларды түгендеуді жүргізудің уақтылығы мен дұрыстығын талдау	Материалдарға жауапты адамдар мен шарттар, бастапқы құжаттар, қоймалық есеп карточкалары, түгендеу актілері
6	Кәсіпорынның өндіріс қорлармен соңғы есеп беру күндерінің қамтамасыз етілуін бағалау	Стандарттар, нормалар мен нормативтер, техникалық шарттар, есеп айырысу, бастапқы және құрама құжаттар

Тауарлы-материалдық қорлардың есебінің аудитін тереңдетіп жүргізу үшін жоғарыда келтірілген аудиторлық тексеру бағдарламасын, кеңейте түсетін олардың ішкі жағдайын бақылауды тексеру тестерінің сауалнамасын жасау қажет.

Аудитор қойылған сұрақтарына алынған жауаптарын зерделеп және талдап ішкі бақылаудың жағдайы туралы қорытынды жасап бағдарламаға сәйкес аудиторлық іс-әрекеттерді жүзеге асырады.

№37 сұрақ.Типтік шоттар жоспарының экономикалық мәні мен құрылымдық сипаттамасы. Шапшаң басшылыққа арналған бухгалтерлік баланстың айқын мерзімдегі шаруашылық қорлардың барысы туралы берілетін мәлімет жеткіліксіз. Міндетті түрде шаруашылық құралдардың кейбір түрлерінің қозғалысын,қайнарларының өзгерістерін,шаруашылық процесстерінің нәтижелерін есепке алу керек.Осы өзгерістердің барлығы шоттарға әсер етеді. Шоттардың көмегімен есептің біріңғай объектілердің экономикалық топтануы,кезекті тексерулері болады. Шоттар - мәліметтер сақтау жүйесі. Олар капиталдағы,субъектің міндеттемелеріндегі және активтардің ішінде болып жатқан кезектегі есептердегі өзгерістерге арналған.

Бухгалтерлік есептің шоттары- топтану түрі және есеп объектілердің біріңғай экономикалық мазмұнның есебі.

Шоттар әрбір активтің, капиталдың және міндеттемелердің түріне ашады.

Шоттарды графикалық түрде екі бөлімнен құралған кесте арқылы көрсетеді. Кестенің сол жағы “дебет”, ал оң жағы “кредит” деп аталады.

Дебет жағы бойынша жазылған бүкіл жазғандарының қосындысы-дебеторлық айналым, ал кредит бойынша-кредиторлық айналым деп аталады. Дебеторлық және кредиторлық айналымның арасындағы айырымын қалдық немесе сальдо деп атаймыз.Баланс теңдеуін біле отырып:

АКТИВТЕР = КАПИТАЛ + МІНДЕТТЕМЕЛЕР

деп, дебет жазылымы активті ұлғайтса, онда кредит бойынша капиталды немесе міндеттерді арттыратын жазылым болу керек. Активтер баланс теңдеуінің сол жағында орналасқандықтан, актив шоттардағы сальдо да сол жағында болады, басқаша айтқанда дебеттің қасында болады. Активтердың өсуін дебет арқылы,ал азаюын кредит арқылы жазады. Капитал мен міндеттер баланс теңдеуінің оң жағында жазылған,сондықтан олардың шоттарының сальдосы әрқашанда кредитті. Капитал мен міндеттер шоттарының ұлғаюын кредитпен,ал азаюын дебет арқылы жазады.

Д Актив шоттары К				Д Капитал шоттарыК					Д Міндеттер шоттары
+ Ұлғаюы	- Кемуі				- Кемуі	+ Ұлғаюы			- Кемуі.	+ Ұлғаюы
Ск						Ск				Ск

Ск = Сн + Од – Ок Ск = Сн + Ок – Од Ск = Сн + Ок – Од

Мұндағы Сн-бастапқы сальдо;

Ск- ақырғы сальдо;

О – айналым (дебеторлық, кредиторлық).

Шоттар сальдо түріне байланысты активті (дебеторлы) және (кредиторлы) болып екіге бөлінеді.

Есеп объектісіне қарай шоттар тұрақты және транзитті деп ажыратылады. Бухгалтерлік шоттар үшін оның классификациясы үлкен роль ойнайды. Ол шоттардың мәнін білу, жалпы қасиеттерін, айырмашылықтарын, құрамы мен маңызын білу үшін керек.

Әдетте есептер топталуының екі маңызды белгісін белгілейді:экономикалық мазмұны мен құрылымын. Экономикалық мазмұны бойынша шоттар актив шоттары, капитал шоттары,міндеттер шоттары, табыс шоттары, шығыс шоттары деп айырылады.

Құрылымы мен тағайындалуы бойынша топталуы шоттардың құрылысын анық көрсетеді, қандай көрсеткіштер алу үшін қолданылады. Осы белгілерге сәйкес шоттарды негізгі, реттелетін, операционды және балансты деп бөледі.

Әрбір шаруашылық операция екі не одан да көп бір-бірімен байланысқан бухгалтерлік есептерге әсер тигізеді. Екілік жазба кәсіпорында болып жатқан бүкіл шаруашылық процесстерді есептеу үшін қолданылады. Шоттардың арасындағы байланыс-корреспонденция деп, ал шоттардың өздері корреспонденцияланған деп аталады. Операцияларды шоттарға енгізу үшің шоттық формулалар құрастырылады-олар желілер деп аталады, олар бізге шоттардың қайсысында жазба тіркелуі керектігін көрсетеді. Дебетті және кредитті шоттар мен шаруашылық операцияның көрсетілімін бухгалтерлік желісі деп атайды және де ол тек арнаулы құжат арқылы жасалады.

Бухгалтерлік есептеу шоттар жоспарында тіркеу жүйесін және операциалардың топтастырылуын қарастырад, әрі бухгалтерлік есепті жүргізуге қажетті синтетикалық және аналитикалық (субшоттарды қоса алғанда) шоттардың толық тізімін қамтиды.

2005 жылдың 22 желтоқсанында қаржылық есептемені жасайтын ұйымдар үшін қаржылық есеп берудің халық аралық стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарын әзірлеу бойынша № 426 ҚР Қаржы министрінің бұйрығымен бекітілген нұсқау әзірленді.

Ұйымдар шоттарының жұмыс жоспары ұйымының атқаратын қызметінің спецификасына және осы нұсқауға сәйкес әзірленеді.

Ұйым синтетикалық және аналитикалық шоттарды ҚР заңдарына және осы нұсқаумен бекітілген құрылтай құжаттарының тәртібіне сәйкес ұйымның қызметінің қажеттілігіне сай ашады.

Шоттардың жұмыс жоспары ұйымының басшысы бекітеді.

Шоттардың жұмыс жоспарында бухгалтерлік есеп шоттарының номерлері төрт белгіні қамтиды.

Номердің бірінші саны қай бөлімінің қатынасына жататынын көрсетеді, екіншісі – өтімділіктің азаю тәртібімен жасалған бөлімшелерді, үшіншісі – синтетикалық шоттардың топтарына қатынасын көрсетеді, төртінші сан – ұйымның өз еркімен анықталады.

Шоттардың жұмыс жоспары келесі бөлімдерден тұрады.

1. бөлім – “Қысқа мерзімді активтер”,

2. бөлім – “Ұзақ мерзімді активтер”,

3. бөлім – “Қысқа мерзімді міндеттемелер”,

4. бөлім – “Ұзақ мерзімді міндеттемелер”,

5. бөлім – “Капитал және резервтер”,

6. бөлім – “Табыстар”,

7. бөлім – “Шығындар”,

8. бөлім – “Өндіріс есебінің шоттары”.

№38 сұрақ. Қаржылық тұрақтылықты талдау. Меншікті капиталдың құрылымын талдағанда меншік айналым қаражатының абсолютті мөлшерін анықтау қажет. Ол меншікті капитал сомасынан ұзақ мерзімді активтер сомасын шегеру арқылы анықталады. Сонымен қатар, меншікті айналым қаражатының меншікті капитал құрылымындағы үлесін анықтау керек. Бұл коэффициент маневрлік қасиет д.а. және ол меншік айналым қаражатының сомасын меншік капитал сомасына бөлу арқылы анықталады. Коэффициент тиімді мөлшері 0,5 тең не одан жоғары болуы қажет. ұйымның қаржылық тұрақтылығын сипаттау абсолютті көрсеткіш, оның ТМҚ-мен толық қамтамасыз етілуін анықтау қажет. бұл көрсеткіш ТМҚ жабу коэффициенті д.а. және меншікті айналым қаражат қорлар құнына бөлу арқылы анықталады. Ұйымда материалдық қорлар жеткіліксіз болғанда бұл көрсеткіш 1-ден артық болады. Бірақ ол ұйымның қаржылық жағдайының жақсы емес екенін көрсетеді. Сырттан тартылған капиталды талдау арқылы ұйымның қаржылық тұрақтылығын бағалауға болады. Ұйымның қорлармен қамтамасыз етілу көздерін сипаттау үшін келесідей басты 3 көрсеткішті талдаймыз: 1. Меншікті айналым қаражаты коэффициенті = меншікті капитал- ұзақ мерзімді активтер. 2. Қорлардың қалыптасуының меншікті және ұзақ мерзімді көздерінің коэффициенті = меншікті айналым қаражат + ұзақ мерзімді міндеттемелер. 3. Қорлардың қалыптасуының негізгі көздерінің жалпы мөлшері коэффициенті = меншікті айналым қаражат+ұзақ мерзімді міндеттеме+қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар сомасы.

Осы үш көрсеткішті анықтағанда ұйымның қаржылық тұрақтылығын 4 түрге бөледі: 1) абсолютті қаржылық тұрақтылық, бұл жағдайда меншік айналым қорлар мөлшерінен артық болғанда орындалады; 2) қалыпты қаржылық тұрақтылық, бұл жағдайда 2 коэффициент қорлар мөлшерінен және 3 коэффициенттен кем болғанда орындалады; 3) тұрақсыз – қорлар мөлшері 3 коэффициенттен артық болғанда орындалады; 4) кризистік қаржылық жағдай – ұйымның уақытында міндеттерін өтей алмайтындығын, күйреу алдында екендігін сипаттайды.

№39. Резервтік капитал есебі. Резервтік капитал есебі – акционерлік қоғамның және басқа да тараптардаң таза табысының есебінен қалыптасатын меншік капиталының бір бөлігі. Резервтік капитал субьектісінің негізгі қызметінен алынған зияндарын жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда, дивиденттерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталды құрай және оны пайдалану құжаттар мен және қолданыстағы заңдар мен анықталады. Резервтік капитал жарғылық капиталы мен және басқа да қаражаттар мен бір-ге бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорының меншік капиталы б.т.

Ұйым бекітілген жарғылық капиталды және дивиденттерді тұрақты түрде алумен байланысты құрушылардың акционерлік, инвесторлардың қызығушылығының сенімді қорғанысын қамтамасыз ету үшін резервтік капиталды құра алады.

Резервтік капитал – бұл ұйымының (аукциондық қоғам, жауапкершілігі шектеулі серіктестік нысанындағы меншікті ақша-қаражаттары бөлігі) ол егер ағымдағы таза табысы жеткіліксіз болғанда қаржы-шаруашылық қызметтің швығындары өтеу үшін және құрушыларға (акционерлер, инвесторларға дивиденттері төлеу үшін арналады және ұйымының бөлінбеген табысын есептеу арқылы құралады. Резервтік капиталды құрудың мақсаты акция құнының төмендеу тәуекелі пайда болған жағдайда жарғылық капиталдың көлемін сақтау болып табылады, себебі осы резервтер арқылы жарғылық капитал толтырылады. Резервтік капиталдың құрылуы құрушы құжаттарда бекітілген, ұйымның өзінің бастамасымен, тәртіпте құралады, және ол әрекет етуші заңнама мен қарастырылған жағдайда міндетті және ұйымның шешімімен болады. Резервті капитал ұйымды мемлекеттік тіркеген кезде екі жыл ішінде құрылуы тиіс.

Жыл сайынғы аударымдар көлемі ұйымның еңбек ұжымының жалпы жиналысында орнатылады және бекітілген тәртіпте мемлекеттік тіркеуге жататын құрушы құжаттарында тіркеледі. Жарғылық капиталдың өсуі кезінде қаржы-шаруашылық қызметінің, инфляцияның және т.б. көлемінің өсуімімен байланысты резервтік капиталдың көлемі де өсірілуі тиіс.

Құрушы құжаттар мен заңнамаларға сәйкес құрылатын ұйымның резервтік капиталдың жағдайда мен қозғалысы туралы ақпаратты ұлғайту үшін 5400 «Резервтер» атты шотының бөлімшелері арналған:

Шоттың дебеті: 5510 «Есепті кезеңдегң бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян)»

Ұйымның нормативтік базасына байланысты резервтік капиталдың құрылуымен бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жазылады.

Құрылған резервті капитал ұйымының еңбек ұжымының жалпы жиналысының шешімі бойынша келесідей мақсаттарда қолданылуы мүмкін:

• акционерлеге тиісілі акциялар бойынша бөлінбеген табыстың жеткіліксіз немесе болмаған жағдайында, бірақ дивиденттерді төлеуге байлансыты міндеттемелер болған жағдайда дивиденттерді есертеу. Осы кезде келесідей бухгалтерлік жазбалар береді:

• бөлінген табыстың жеткіліксіз немесе болмаған жағдайында серіктестіктің қатысушының табысын олардың тиісілі үлеске сәйкес есептеу кезінде келесідей бухгалтерлік жазулар береді

• есепті жыл мен өткен жылдың шығындарын жабу.

Осы кезде келесідей шоттардың корреспонденциясы құрылады

жарғылық какпиталдың көлемін өсіруге бағыттамам келесідей бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі акционерлік қоғамдарда

жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерде мен шоттар бойынша талдамалы есеп №13 журнал-ордерінде көрсетілген шоттардың кредиті бойынша немесе осы шоттар бойынша айналым ведомстың нысаны бар машиннограммада есепті компьютерлендіру кезінде жүргезіледі.

№40. Негізгі құралдарды жөндеу есебі. Осы ұйымдастыру – техникалық белгілері б/ша жөндеу:

1. Күрделі жөндеу;

2. Шағын болып бөлінеді;

Күрделі жөндеу дегеніміз – жалпы обьектіні салыстырғанды тозу мерзімі өз н.қ..жекелеген бөлшектерін қалпына келтіру. Жөндеудің есебі барлық жұмыстардың құжаттпен рәсімделуін жұмыстардың кемуін өзіндік құның анықтау, арналған қаражатарының мақсатқа сай пайд/на бақылау.

Негізгі құралдарды жұмыс жағдайында ұстау үшін оларды мерзім сайын жөндеу қажет. Мұның өзі машиналардың, жабдықтардың, үйлердің және НҚ басқа түрлерінің жекелеген бөлшектерінің тозуы біркелкі еместігіне байланысты болады. Бухгалтерлік есеп орындалған жөндеу жұмыстарының көлемі мен оның құны туралы ақпаратпен, сондай-ақ жөндеуге жұмсалатын қаражаттарға бақылау жасауды қамтамасыз етуге тиіс. Ұйымдастыру-техникалық белгілері бойынша жөндеу:

а) күрделі жөндеу;

ә) шағын (ағымдағы) жөндеу болып бөлінеді. / 7

Күрделі жөндеу дегеніміз - жалпы объектіні салыстырғанда тозу мерзімі аз НҚ жекелеген бөлшектерін қалпына келтіру.

Бір жылдан артық мерзім сайын жүргізілетін, нәтижесінде агрегат толықтай бөлшектелетін, алмастырылатын немесе тозған барлық тетіктері мен желілері қалпына келтірілетін, агрегат жинақталатын және сынақтан өтетін жөндеу машиналардың, жаб-дықтар мен көлік құралдарының күрделі жөндеуі болып саналады, Машинаның агрегаттарына (қозғалтқышқа, шестеріне, қозғалу қорабына) күрделі жөндеу машина маркасына байланысты белгіленген жүрістен кейін жүргізіледі. Үйлер мен ғимараттардың күрделі жөнделуі, әдетте жөнделетін объектілерді шамалап қайта құрумен ұштасады, мұндай кезде тозған конструкциялар мен тетіктер алмастырылады. Шамалап қайта құру немесе жаңғырту НҚ бастапқы құнын өсірмейді, №6 БЕС-ке сәйкес НҚ объектілерінің бастапқы құнын өсіру кейінгі күрделі салымдардың нәтижесінде объект күйі жақсаратын жағдайларда ғана жүргізіледі. Мұндай кезде оның бастапқы бағалаудың нормативтік көрсеткіштері: қызмет мерзімі, өндірістік қуаты артады. Объектінің техникалық күйін сақтау және ұстау мақсатында НҚ жөндеуге жұмсалған шығындар бастапқы құнды өсірмейді, олар пайда болған сәтте ағымдағы шығындар ретінде танылады.

Мысал: автомашинаның бастақы құны 1 500 000 теңге, ұтымды пайдалану мерзімі 8 жыл, ал 5 жылдан кейін автомашинасының құны 2 900 000 теңге болатын жаңа қозгалтқыш орнатылды, оң жақ қапталы 45 000 теңгеге алмастырылды. Қозгалтқышты алмастыру нәтижесінде қызмет мерзімі 2 жылга артады, сөйтіп, 2 900 000 теңге сомасындағы шығындар бастапқы құнды өсірді, ал 45 000 сомадағы шыгындар ағымдағы шығындар ретінде танылады.

Ағымдағы жөндеу НҚ жұмыс жағдайында ұстау үшін оның тозған тетіктерін алмастырудан немесе түзетуден тұрады. Оны НҚ пайдалану процесінде жүргізеді. НҚ сақтандыру мақсатымен белгіленген мерзімдерден ертерек жүзеге асырылатын жоспарлы-ескерту жөндеуінің маңызы зор болмақ.

Жөндеудің есебі барлық жұмыстардың құжатпен ресімделуін, жұмыстардың көлемі мен өзіндік құнын анықтауды, жөндеуге арналған қаражаттардың мақсатқа сай пайдаланылуына бақылау жасауды қамтамасыз етуге тиісті. Жөндеуді үш әдіспен жүргізеді:

1. Мердігерлік.

2. Шаруашьшық.

3. Аралас.

1 * Мердігерлік әдіс кезінде негізгі құралдарды арнайы субъектілер (автожөндеу, жөндеу-шаруашылық субъектілері) жөндейді.

2* Шаруашылық әдісі кезінде жөндеу субъектінің өз күші және қаражаттарымен жүзеге асырылады.

3 * Аралас әдіс кезінде жөндеу жұмыстарының бір бөлігін өзкүштерімен, екінші бөлігін арнайы ұйымдар жүзеге асырады.

Мердігерлік үйымдармен шарт негізінде мердігерлік әдіспен орындалған НҚ күрделі және ағымдағы жөндеуі кезінде кәсіпорын жөнделетін объектілерді жөнделетін жерге және кері қарай жеткізу жөніндегі шығындарды қоса алғанда, объектіні жөндеу жөніндегі аяқталған жұмыстарды төлейді. Жабдықтар мен көлік құралдарын жөндегені үшін мердігерлермен есеп айырысуды жалпы объект бойынша аяқталған жұмыстар үшін толықтай жүргізеді. НҚ күрделі жөндеуден, қайта құрудан және жаңғыртудан қабьлдап өткізу (НҚ) №2 нысанындағы "Жөнделген, қайта құрылған және жаңғыртылған обьектілерді қабылдау-өткізу актісімен" ресімделеді. Субъектінің НҚ қабылдауға уәкілетті қызметкері мен жөндеуді жүргізген субъектінің өкілі қол қойған акт бухгалтерияға өткізіледі. Акт екі данада жасалып, бас бухгалтер қол қояды және оны кәсіпорын басшысы бекітеді. Негізгі қорлардың жөңделген объектісінің техникалық паспортына күрделі жөндеуді, қайта құруды және жаңғыртуды жүргізуге байланысты объект сипатындағы қажетті өзгерістерді енгізу керек.

Жұмыстарды жүргізудің шаруашылық әдісі кезінде НҚ ақау ведомосы жасалады. Оның негізінде НҚ жөндеу жүргізуге наряд-тапсырыс жасалады. Кәсіпорынның жөндеу цехтарына (ЖЦ, РММ, РСУ) әрбір жөнделетін объектіге көпбағандық карточкалар ашылып, онда жөндеудің шығындары жинақталады. Жөңдеу жұмыстары аяқталғаннан кейін (НҚ) №2 нысаны бойынша объектілер тапсырыс берушілерге табыс етіледі. НҚ объектілерін жөндеуден мерзімінде алуды бақылау мақсатында (НҚ) №6 нысанындағы инвентарлық карточкаларды объектілерді жөндеу кезінде картотеканың "жөндеуде" деген бөліміне орналастырылады. Жөндеу карточкаларын бұл бөлімнен НҚ топтары бойынша картотеканың тиісті бөлімдеріне көшіреді.

Өндірістік негізгі қорларды жөндеуге жұмсалатын шығындарды есепке алу үшін 8110-шот (негізгі құралдарды жөндеу) қолданылады. Жалпы шаруашылық мақсаттағы НК, жөндеу шығындары 7210-шотта (жалпы және әкімшілік шығындар), тауарларды сататын жерінде сақтауға арналған НҚ жөндеу шығындары - 7110-шотта (тауарлар мен қызметтерді сату жөніндегі шығындар) көрсетіледі. Қажет болған жағдайда жөндеуге жұмсалған шығындарды өнімнің, жұмыстың және қызметтің құнына біркелкі енуін қамтамасыз ету үшін субъектілер жөндеудің барлық түрлері мен оның ұзақтығына жұмсалатын шығындардың жылдық сметасына орай ай сайын аударымдар жасап, жөндеу қорын (резерв) құра алады.