17. Аудиторлық тәукел ж/е оның маңызы.

Маңыздылық пен тәукелділік деңгейі ара/ды кері өзара байланыс бар. Маңыздылық деңгейі жоғары болған сайын, аудиторлық тәукелділік төмен болады ж/е керісінше. Егер, мысалы маңыздылық деңгейі төмен болса, аудиторлық тәукелділік өседі ж/е аудитор, бақылау тәукелділігі деңгйін төмендету мақсатында не қосымша бақылау тестерін жүргізу, не мән б/ша тексеру рәсімін бұның орның толтыра алады. Аудиторлық тәукелділік – қаржылық қорытынды есепте елеулі бұрмаушылық болатын күнде аудитордың соған сәйкес емес аудиторлық қорытынды беріп қою тәуекелділігі. Аудитті ұйымдастыру барысында аудиторлық тәуекелділікті бағалау да үлкен маңызға ие. Аудиторлық тәуекелділіккәсіпорынның қаржылық есеп беруіне қатысты дұрыс емес пікірдің қалыптасуында болып табылады. Аудитті жүргізудің жалпы қабылданған әдістері, пайдаланушының күтуі және бизнесті жүргізу тәжірибесі аудитордың процедураны «қаржылық есеп беру бойынша пікірі шындыққа сәйкес келмейді» деген минималды тәуекелмен білдіретіндей жоспарлауы мен орндауын талап етеді. Егер аудитор өзі үшін аудиторлық тәуекелдіктің кіші деңгейін анықтаса, бұл оның қаржылық есеп беруде елеулі қателіктер жоқ деген үлкен сенімділікке ұмтылатындығы көрсетеді. 400 «Тәуекелдікті бағалау және ішкі бақылау» ХАС-ында тәуекелдікке анықтама берілген яғни, «Аудиторлық тәуекелділік-қаржылық есеп беру елеулі бұрмаланған жағдайда, аудитор сәйкес келмейтін аудиторлық қорытынды береді дегенді білдіреді.» аудиторлық тәуекелдің үш компоненті бар. Бөлінбейтін тәуекелдік-шоттар қалдығы немесе шаруашылық операцияларының қажетті ішкі бақылаудың болмауына жол берілген жағдайда, басқа шоттар сальдосы немес шаруашылық операциялар бұрмалануына бөлек, елеулі болуы мүмкін бұрмалауларға бейім болуы.

Бақылау құралдарының тәуекелдігі кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен ішкі бақылау жүйелерінің сенімділік дәрежесін сипаттайды

Аудиторлық тәуекелділік

Бөлінбейтін тәуекелдік

Бақылау

тәуекелдігі

Айқындамау тәуекелдігі

- сызба. Аудиторлық тәуекелділік компоненттері

.

Айқындамау тәуекелдігі-дәл не дұрыс емес мәліметтердің елеулі көлемде жиналуы және оларды аудитор талдамалық рәсімдер, мән бойынша жан-жақты тексеру кезінде де байқамай қалуы мүмкін деген болжам.

Жоғарыдағы аталған аудиттің маңыздылық деңгейін анықтаған және тәуекелдікті бағалаған аудитор өзі атқаратын үрдістің тиімді зеттеу әдісін таңдай отырып, жоспар құрады.

№18.Қаржы құралдары ж/е хеджирлеу есебі

Қаржылық құрал деп - екі немесе бірнеше жақтардың келісім шарттарын, оның нәтижесінде бір жақта қаржылық активтер пайда болады, ал екінші жақта капиталмен байланысты қаржылық міндеттемелер немесе үлестік құралдар пайда болуын айтады. Келісім қатынастары екі жақты және көп жақты да болады. Олардың нақты экономикалық зардабы бар болуы маңызды, себебі жақтар заң күшіне байланысты жалтарынуына жол бермеу керек. Көріп отырғанымыздай, қаржылық құралдар түсінігі қаржылық активтер және қаржылық міндеттемелер түсінігі арқылы анықталады. Олардың негізін білмей тұрып қаржылық құралдардың не екенін білуге мүмкін емес. Қаржылық құралдарға дәстүрлі және векселді формадағы дебиторлық және кредиторлық қарыздар, облигациялар, басқа да қарыздық бағалы қағаздар, үлестік бағалы қағаздар, сонымен қатар туынды формалар – опциондар, фьючерлік және форварлық контрактілер және тағы басқалары жатады және олар кәсіпорынның балансында сипатталады. Вексельге байланысты берілетін кепілдік (аваль),басқа жақтармен міндеттемелер орындалатын басқа кепілдіктер межелік қаржылық құралдарға жатады.

Хеджерлеу – мәмлені зиян шегуден сақтандыру және қорғау. Шетел валютасындағы операциялардың байланысты табыстың басқа түрлерінің бағам айырмаларын оқшаулау керек. әсіресе әр түрлі бағам түрлерін пайдаланудан туындайтын сомалық айырмалардан. Мыс, шетел валютасын сату, сатып алу операц кезінде пайда болатын сомалық айырма айырма болып саналмайды. Себебі, ол сол бір мерзімде әр түрлі 2 бағам түрін қолданудан туындайды

Хеджерлеу кезіндегі есепке байланысты анықтамалар.

Хеджерлеу – бухгалтерлік есептің мақсаттары үшін, әділ құндарының өзгеруі хеджерленетін баптың ақша қаражаттарын толық немесе біртіндеп өтейтін, хеджерлеудің бір немесе бірнеше құралдарын пайдалануды білдіреді.

Хеджерленетін бап – дегеніміз, келесі жағдайларға байланысты активтер, міндеттемелер, қатаң міндеттеме немесе болашақта күтілетін келісімдер:

а) әділ құнының өзгеруіне немесе болашақтағы ақша ағымдарына байланысты кәсіпорынға тәуекел тудыратын;

б) хеджерлеу кезіндегі есептің мақсаттарына байланысты.

Хеджерлеу кезіндегі есептің мақсаттарына сәйкес хеджерлеудің құралы – дегеніміз, белгілі бір өндіруші құрал немесе (шектелген жағдайда) басқа да қаржылық актив немесе міндеттеме болып табылады. Олардың әділ құны мен ақша ағымдарын хеджерленетін баптың әділ құнының және ақша ағымдарының өзгеруі арқылы өтеледі. Қазіргі Стандарттарға сәйкес өндіруші емес қаржылық активтер немесе өндіруші емес міндеттемелер хеджерлеу кезіндегі есептің мақсаттарына сәйкес хеджерлеудің құралы ретінде көрсетілуі мүмкін, егер де олар валюталық бағамның өзгеруін хеджерлейтін болса.

Хеджерлеудің тиімділігі – хеджерлеудің құралы арқылы, хеджерлеудің тәуекеліне байланысты әділ құнның және ақша қаражаттарының ағымының өзгеруін өтеуі мүмкін болатын деңгейі.

Хеджерлеу кезіндегі есеп.

Таза пайдадағы немесе зияндағы хеджерлеудің есебінде хеджерленетін құралдың әділ құнының өзгеруінің өзара есептелетін нәтижелері және соған сәйкес хеджерленетін баптар бірге көрсетіледі.

Хеджерлеудің 3 түрі бар:

а) әділ құнды хеджерлеу: баланста көрсетілген активтің (міндеттеменің) немесе нақты бір тәуекелмен байланысты және есепті кезеңнің таза пайдасына әсер ететін, мұндай активтердің (міндеттеме) белгілі бір үлесінің әділ құнының өзгеруінен алынған зиянды хеджерлеу;

б) ақша қаражаттары ағымын хеджерлеу: баланста көрсетілген активтер пен міндеттемелерге (мысалы, өзгермелі пайыздық қойылымды қарыздық міндеттеме бойынша болашақтағы пайыздар төлемдерінің барлығын немесе бір бөлігін хеджерлеу) немесе күтілетін келісімге байланысты (мысалы, күтілетін пайыздық қойылымды хеджерлеу), сонымен қатар есепті кезеңнің таза пайдасы мен зиянына әсер ететін, нақты бір тәуекелге жататын, ақша ағымдарының өзгеруінен алынған зиянды хеджерлеу. Баланста кәсіпорынның есептілігінің валютасында көрсетілген, тіркелген құны бойынша активтерді сатып алу немесе сату туралы қатаң келісімді хеджерлеу әділ құнының өзгеруінің тәуекеліне қарамастан, ақша ағымдарын хеджерлеу сияқты есептеледі;

в) Шетелдік кәсіпорындарға салынған таза инвестицияларды хеджерлеу – “Валюталық бағамның өзгеруіне әсер ету” атты ХҚЕС-ң №21 стандартына сәйкес жүргізіледі.

№19. Дебиторлық берешек және оның мерзімдік деңгейіне топтау.

Ұзақ мерзімді активтер көрсетіледі:

Материалдық емес активтер – бұл бап бойынша ұзақ мерзімді кезең бойы шаруашылық қызметте қолданылатын және табыс келтіретін материалдық емес объектілерге кәсіпорын салатын салымдар көрсетіледі. Бұл орайда түсіндірме жазуларда амортизация есептеудің әдісі, есептеу мерзімі, сондай-ақ есепті кезеңдегі: гудвилл-патенттердің, тауар таңбаларының және басқаларының есептен шығарылуы көрсетіледі.

Негізгі құралдар-бұл материалдық салада, сондай-ақ өндірістен тыс салада қызмет мерзімі бір жылдан аспайтын материалдық активтер.

Мұнда мынадай баптар ашылуға тиіс:

А) жер;

ә) үйлер мен ғимараттар;

б) машиналар мен жабдықтар;

в) жіктемесіне сәйкес негізгі құралдардың басқа да түрлері;

г) жинақталған тозу;

е) аяқталмаған күрделі құрылыс.

Бұған қоса түсіндірме жазуларда ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі құралдар мен төлемі кейінге қалып, сатып алынған негізгі құралдар бөлек көрсетіледі.

Инвестициялар-кәсіпорынның табысты активтеріне (бағалы қағаздар, акциялар, облигациялар), жарғылық қорына және басқа кәсіпорынға салған ұзақ мерзімді инвестициялары, өзге кәсіпорындарға берілген қарыздар көрсетіледі.

Мұнда мынадай баптар ашылады:

А) еншілес серіктестіктерге берілген инвестициялар;

ә) тәуелді заңды ұйымдарға берілетін инвестициялар;

б) ағымдағы құнды көрсетілген өзге де инвестициялар, ьұл олардың құнынан ерекшеленеді.

Ағымдағы активтер.

Өңдеу және сату мерзімдеріне қарамастан тауарлы-материалдық қорлар) шикізат қалдығы, негізгі және көмекші материалдар, отын, сатып алынатын жартылай фабрикаттар, қосалқы бөлшектер).

Алдағы кезең шығындары-есепті күннен бастап бір жыл ішінде есептен шығарылуы мүмкін.

Ақша қаражаттары. Пайдалануына шек қойылған ақша қаражаттарынан шектеулер бір жыл ішіндеалынып тасталса, олар ағымдағы активтерге қосылады.

Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары-мерзімі бір жылға дейін.

Дебиторлық берешек-есепті күннен бастап бір жыл ішінде алынуы мүмкін.

Мұнда мынадай баптар ашылуы тиіс:

А) аванстық төлемдер;

ә) алуға арналған шоттар мен вексельдер;

б) еншілес серіктестіктердің дебиторлық берешегі;

в) лауазымды тұлғалардың дебиторлық берешегі;

г) өзге де дебиторлық берешектер.

Сомасы бір жыл ішінде алынбаса, дебиторлық берешек ағымдағы активтерге толықтай қосылады.

№20. Негізгі құралдардың тозуының аудиті : Н.қ. ұзақ уақыт (1жылдан жоғары) бойы өндірі с процесінде қатысып , өзінің қасиетін, қалпын сақтап біртіндеп тозатындықтан, олардың ессебіне аудит жүргізген кезде аудитордың негізгі мақсаты – н.қ./ға қаралған тәртіптерге сәйкес тозу есептелгендігін анықтау б.т. Ол үшін аудитор н.қ.нысандарының амортизацияланып тозу есебіне тексеру жүргізген кезінде мынандай мселелерге назар аударуға міндетті:

• Есеп жүгізу саясатында қаралған тозу-есептеу тәртібінің сақталғандығына;

• Н.қ/ға тозу-есептеу ведомостының дұрыс сақталғандығына;

• Жолаушыларды ж/е жүк тасылмалдайтын автокөліктерге т-е ерекшеліктерінің сақталғандығына;

• Т-е әдістерінің , н.қ/дың тиісті топтарына қолданылғандығына;

• Тозу-есептеуге жатпайтын н.қ/ға есептелмендігіне.

Тозу дегеніміз – физикалық ж/е моральдық сипатын жоғалту процесі деп көрсетілген.

Негізгі құралдардың тозу есебінің аудиті

Негізгі құралдар ұзақ уақыт (1 жылдан аса) бойы өндіріс процесінде қатысып, өзінің қасиетін, қалпын сақтап біртіндеп тозады. Бухгалтерлік есептің стандартында берілген анықтамада: тозу дегеніміз – физикалық және моральдық сипатын жоғалту процессі деп көрсетілген. Физикалық (табиғи) толық ескеріп тозу – негізгі құралдардың пайдалы қызмет ету мерзімінде күш-қуатын сарқа жұмсау және сыртқы факторлардың әсер етуінің нәтижесінде болады. Моральдық тозу процессінің нәтижесінде активтер ғылым мен техниканың дамуының қазіргі талптарына сәйкес келмейтін жағдайда болуы, яғни нысандардың бірін-бірі ығыстырып шығаруы кездеседі.

Негізгі құралдардың тозу есебінің аудитін жүргізген кезде аудитордың негізгі мақсаты - негізгі құралдарға қаралған тәртіптерге сәйкес тозу есептелгендігін анықтау болып табылады. Ол үшін аудитор негізгі құралдар нысандарының амортизацияланып тозу есебіне тексеру жүргізген кезінде мынандай мәселелерге назар аударуға міндетті:

• есеп жүргізу саясатында қаралған тозу-есептеу тәртібінің сақталғандығына;

• негізгі құралдарға, тозу-есептеу ведомостінің дұрыс толтырылып есептелгендігіне;

• жолаушыларды және жүк тасымалдайтын автокөліктерге тозу есептеу ерекшеліктерінің сақталғандығына;

• негізгі құралдарды кіріске алғанда және шығыс жасағанда тозу есептеу және оны тоқтату тәртіптерінің сақталғандығына;

• пайдалы қызмет ету мерзімі бітуіне қарамастан, әлі өндіріске пайдаланып жүрген негізгі құралдарға тозу есептеудің жалғасуына немесе тоқтатылғандығына;

• пайдалы қызмет ету мерзімінен бұрын істен шығып, жарамсыз болып қалған есепте бар негізгі құралдарға тозу есептеудің жалғасуына;

• тозу есептеу әдістерінің, негізгі құралдардың тиісті топтарына қолданылғандығына;

• тозу есептеуге жатпайтын негізгі құралдарға есептелмегендігіне;

• есептелген амортизациялану құнын негізгі құралдардың топталып, сыныптау бағыттары бойынша тарату тәртібінің сақталғандығына;

• ішкі аудитордың немесе лауазымды тұлғалардың тозу есептеудің тәртібінің сақталуына бақылау жасап отырғандығына.

Пайдалы қызмет ету мерзімі – бұл негізгі құрал-жабдықтарды пайдаланудан экономикалық табысты табу көзделіп отырған кезең. Бухгалтерлік есептің №6 стандартында амортизация есептеудің әдістері:

1. құнын біркелкі (түзу сызықты) есептен шығару;

2. құнын атқарылған жұмыстың көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару (өндірістік әдіс);

3. жедел есептен шығару;

   • азайып бара жатқан қалдығына екі еселеп тозу есептеу;

   • сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (куммулятивтік әдіс)

Құнын біркелкі есептеп шығару әдісі

Құнын біркелкі есептеп шығару әдісін қалыпты және бірыңғай түзу сызықты амортизация есептеу әдісі деп те атайды. Бұл әдісті қолданған кезде негізгі құралдардың бастапқы құны бойынша амортизацияны бір қалыпты немесе нормативтік ережелерге сәйкес есептеп нысанның құны пайдалы қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі таратылады.

Мысалы:

Станоктың құны = 20000 теңге.

Болжамды жою құны = 2000 теңге.

Пайдалану мерзімі 10 жыл.

Станоктың амортизациялық құны =20000-2000 = 18000 теңге

Амортизацияның жыл сайынғы сомасы = 18000 / 10 = 1800 теңге.

Негізгі құралдарды ұтымды пайдалану мерзімі жою құны секілді негізгі құралдардың күйін жақсартуға жұмсалған соңғы шығындарды ескере отырып, қайтадан қаралуы мүмкін. Мұның өзі қызмет мерзімінің ұзаруына әкеліп соғады. Техникалық өзгерістерді, өткізу қарқындағы өзгерістерді ескерсек, шаруашылық қызметінің өзгеруі нәтижесінде қызмет мерзімі қысқырады.

Өндірістік әдіс

Амортизация обьектіні пайдалану мен уақыт бөлігінің нәтижесі ғана болып табылады деген негіздеме оны есептеген кезде ешқандай рөл атқармайды. Кәсіпорында өндірілетін әрбір өнім, жұмыс, қызмет бірлігінің құны оның көмегімен осы өнімдер, жұмыстар мен қызметтер өндірілген негізгі құралдар обьектілерінің құнын өзіне бірдей мөлшерде сіңіреді. Ай, жыл ішіндегі амортизация сомасы обьектінің құнын оның қатысуымен өндірілетін бұйым, жұмыс және қызмет саны бөлу жолымен анықталады. Бұл әдісті пайдалану мерзімінің көбіне техникалық көрсеткіштеріне немесе субьектінің шаруашылық қызметінің өзгеруіне байланысты шектелуі кезінде пайдаланады.

Жедел есептен шығару:

Азайып бара жатқан қалдығына екі еселеп тозу есептеу

Бұл әдісті қолданған кезде бірқалыпты (түзу сызықты) әдіс кезінде қолданылатын амортизация нормасы 2 еселенеді және әрқашан қалдық құнға ғана қолданылады, яғни нысанның әрбір жылдық баланстық (қалдық) құнына тұрақты пайызға амортизация есептеуге негізделген. Есептелген амортизация сомасы алғашқы жылдары едәуір жоғары болады да, жылдан-жылға кеми береді. Бұл әдістің ерекшелігі – амортизация сомасы қалдық құнды жойылу құнына дейін кемітуге қажетті мөлшерде дейін шектелген, соңғы жылдан басқа кезде болжалып отырған жойылу құны амортизация есептеу кезінде есепке алынбайды.

Сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (куммулятивтік әдіс)

бұл әдіс сандар сомасы бойынша есептеу коэффициентін анықтаудан тұрады. Коэффициенттің бөлімі ұтымды қызмет мерзімі жылдарының сомасына тең. Алымы қалған санның қызмет мерзімінің соңына дейін керісінше тәртіппен анықталады. Пайдаланудың алғашқы жылдарындағы амортизация сомасы одан кейінгі жылдардағыға қарағанда едәуір жоғары болады.

Куммулятивтік санды тез арада анықтау үшін келесі формула қолданылады:

S=N(N+1)/2

Мұндағы S - сома

N – ұтымды қызметтің болжамды мерзімі

Бұл әдіс кезінде амортизация сомасы обьектіні пайдаланудың 1-жылы қарқындап өсіп, кейінгі жылдары азая бастайды.

Негізгі құралдарды жөндеуден өткізудің аудиті

Негізгі құралдар пайдалану барысында біртіндеп тозады, сондықтан оларды пайдалы қызмет ету мерзімі біткенше жұмысқа қабілеттілігін төмендетпей ұстап тұру үшін, техникалық құжаттарында белгіленген тәртіпке сәйкес күрделі және ағымдағы жөндеуден өткізіп тұру керек. Аудитор негізгі құралдардың техникалық құжаттарында белгіленген тәртіпке сәйкес күрделі жөндеуге қойылып, жөндеу жұмыстарының жүзеге асырылғандығын және жұмсалған шығындарының негізділігіне, олардың бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетіліп, өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына ендірілгендігіне баса назар аударып, анықтауға міндетті:

• ақау ведомостінің негізінде жөндеуге қойылған негізгі құралдар нысандарына смета-техникалық құжаттарының жасалғандығын;

• шаруашылықтың басшысының, комиссияның нысандардың техникалық жағдайын қарап шығып жасаған актісін, ақау ведомосін, смета-техникалық құжаттарын бекіткендігін;

• есеп жүргізу саясатында негізгі құралдарды күрделі жөндеуден өткізу әдістері және шығындарын қаржыландыру көздерін;

• негізгі құралдар нысандарын күрделі жөндеудің қандай әдіспен жүзеге асырылғандығын;

• негізгі құралдар нысандарын жөндеуді жүзеге асырған мердігерлермен шарт жасалып, шартта қаралған жөндеу мерзімі мен сметаның сақталғандығын;

Жөндеу, ұйымдастыру – техникалық белгілері бойынша күрделі және ағымдағы болып бөлінеді. Күрделі жөндеу деп нысанның түгелдей тозу мерзімімен салыстырғанда жылдам тозатын жеке бөліктерінің тетіктерін қалпына келтіріп алмастырыды айтамыз. Күрделі жөндеу кезінде нысанды пайдалану процесінде анықталған немесе жөндеудің алдында қарап шығу нәтижесінде анықталған барлық ақаулары қалпына келтіріледі. Ағымдағы жөндеу кезінде тез тозатын тетіктерін, бөліктерін алмастыруды, кейьір бөліктеріне салыстыру жүргізіп, механизмдерін тазалап және қарап сыйымдылық жүйелеріндегі майларын алмастырады, істен шыққан және т.б тетіктерін алмастыруды жүзеге асырады.

Негізгі құралдарды есептен шығарудың аудиті

Негізгі құралдар нысандары әр түрлі себептермен белгіленген тәртіп бойынша шаруашылықтың балансынан есептен шығарылады. №6 БЕС-да негізгі құрал-жабдықтар шаруашылықтың балансынан жойылу, айырбастау – тегін беру нәтижесінде есептен шығарылады деп көрсетілген. Негізгі құралдар нысандары шаруашылықтың бухгалтерлік балансынан табиғи және моральдық тозудың, шаруашылық қызметте пайдаланылмайтын артық нысандарды сатудың, серіктестіктерге жарғылық капиталға салым түрінде берудің, нысандарды ұзақ мерзімге жалға берудің, зілзала апаттарының және т.б нәтижесінде есептен шығарылады. Шаруашылықтың балансынан есептен шығарылған негізгі құралдар нысандарына аудиторлық тексеру жүргізген кезде аудитор мына мәселелерді анықтауға міндетті:

• есептеген шығыстарға шығарылған негізгі құралдар нысандарының бастапқы құжаттарының дер кезінде дұрыс толтырылып жасалғандығын.

• Негізгі құралдарды шығысқа шығаруға комиссияның қорытындысының дәлелділігін;

• Шаруашылықтың басшысының негізгі құралдарға шығысқа шығаруға жасаған комиссияның қорытындысы мен актісін бекіткендігін;

Толық ескеріп, тозығы жетіп басқа да себептермен толық істен шыққан негізгі құралдарды шаруашылықтың балансынан есептен шығару белгіленген тәртіппен жүргізіледі. Негізгі құралдарды шығысқа шығарудың нәтижесінде туындаған табыс немесе зиян сату құны мен баланстық құнның арасындағы айырмасы, сондай-ақ активтерді сату немесе басқадай шығындар ретінде анықталады. Аудитор ғимараттарды, құрылғыларды, машиналарды, жабдықтарды және шаруашылықтың басқа да мүліктерін есептен шығарған бүкіл актілермен танысуы қажет. Тексерген кезде бұл құжаттарға белгіленген үлгілердің олардың реквизиттерінің толтыру тәртібінің сақталуына, комиссияның қорытындысының, комиссия мүшелерінің және актіні бекіткен шаруашылықтың төрағасының қойған қолының барлығына назар аудару қажет. Негізгі құралдарды аудиторлық тексеруді негізгі құралдардың қозғалыстарын және техникалық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштерін (тозу, жарамдылық, шығысқа шығару, жаңарту коэффициенттерін) және олардың тиімді пайдаланылғандығын талдаумен аяқтау қажет. Негізгі құралдардың тиімді пайдаланылғандығын қорытындылайтын көрсеткіш қор қайтымдылығы болып табылады. Аудитор бұл көрсеткіштерінің зерттелгендігін, қор қайтымдылығын жоғарылатуға бағытталған кешенді шаралар жасалып, және оның жүзеге асырылғандығын тексеруі тиіс. Сондай-ақ, аудитор негізгі құралдарды пайдаланудың тәртібін бұзушылыққа және қырсыздыққа жол берілгендігін, өндірістік мақсат үшін сатып алынған шаруашылық мүліктерін және басқа да мүліктерді шаруашылықтың жұмыскерлеріне заңсыз жеке басына пайдалануға берілген жағдайдың орын алмағандығын анықтауға тиіс. Бұндай фактілер кездескен жағдайда мүліктерді пайдаланған тұлғалардан төлем ақы алынғандығын анықтау керек.

№21. Қаржылық есептіліктің қағидалары мен концептуалды негізі

Қаржылық есеп беру – бұл кәсінорынның есепті кезеңдегі қаржы – шаруашылық қызметіне сипаттама беретін белгілі нысандарға топтастырылған көрсеткіштер жүйесі.Қ.Р Ұлттық Комиссиясының 1996 жылғы 12 қарашадағы № 2 қаулысына сәйкес барлық кәсіпорындар меншік нысаны мен қызмет түріне қарамастан Бухгалтерлік есептің Қазақстандық стандартына көшті.Шаруашылық жағдайларының өзгеруіне байланысты кәсіпорынның есеп нысандары жетілу жағына өзгереді. Атап айтқанда ,есеп беру Халықаралық бухгалтерлік стандарттардың талабына сай келе бастады. Кәсіпорынның ,мекеменің қаржылық есеп беруі – есеп процесінің соңғы сатысы болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық есеп беруінде кәсіпорынның мүлік ж/е қаржы жағдайына сипаттама беретін жиынтық деректер,кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижелері көрсетіледі.

Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметін қаржыландыруды шектеу барынша күшейтіледі. Соған байланысты шынайы ж/е объективті қаржылық есеп берудің маңызы арта түседі,өйткені оның көрсеткіштеріне жасалған талдау кәсіпорынның шын мәніндегі мүліктік ж/е қаржылық жағдайын анықтауға мүмкіндік береді.

Кәсіпорынның қаржы жағдайы - ресустардың қолда барын, орналастырылуын ж/е пайдаланылуын, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын , баланстың өтімділігін көрсететін көрсеткіштер жүйесімен сипатталатын кешенді түсінік. Есеп беру кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнын ,шашыратылған құралдардың (яғни негізгі ж/е өзге де айналымнан тыс) құнын,ұтқыр(айналым)құралдардың,материалдық айналым құралдарының құнын , кәсіпорынның меншікті қаражаттарының ,қарыз қаражаттарының мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді.

Қаржылық есеп берудің деректері бойынша қорлар мен шығындарды қалыптастыруға арналган қаражат көздерінің артықшылығын н/се кемшілігін анықтайды.Бұл орайда кәсіпорынның меншікті,несиелік ж/е өзге қарыз көздерімен қамтамасыз етілгендігін анықтауға мүмкіндік туады. Қаржылық есеп беру кәсіпорынның несиеге қабілаттілігін ,яғни оның міндеттемелер боынша толықтай ж/е өз уақытында есептесе алатындығын бағалауға мүмкіндік береді. Баланстың өтімділігін кәсіпорын өз активтерімен міндеттемелерді жабу дәрежесімен анықталады. Қаржылық есеп беру мынадай активтерді : неғұрлым жедел пассивтерді,қысқа мерзімді пассивтерді , ұзақ мерзімді пассивтерді ж/е тұрақты пассивтерді анықтауға болады. Мұның өзі нарық жағдайында,бәсекелес-кәсіпорындардың ортасында жұмыс жасайтын кәсіпорындар үшін өте маңызды.

Қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында есеп беру көрсеткіштерінің рөлі басқару шешімдерін қабылдау , кәсіпорынның нарықтық жағдайын анықтау кезінде өте маңызды болмақ.

Есеп берудің құрамы .Қаржылық есеп беруге қойлатын негізгі талаптар.

Заңды тұлға болып табылатын кәсіпорын мекеме филиалдардың,өкілдіктердің ,бөлімдердің ж/е дербес балансқа бөлінген басқа да құрылымдық бөлімшелердің өндірісі мен шаруашылығындағы мүліктерді қоса алғанда ,мүлік пен олардың қалыптасу көздерінің қүрамын көрсететін қаржылық есеп беруді жүзеге асырады. Қаржылық есеп беру Қ.Р-сы Қаржы министрлігінде әзірленетін ж/е бекітілетін типтік нысандар бойынша жасалады. Атап айтқанда ,шаруашылық субъектілері қаржылық есеп беру құрамында мыналарды : кәсіпорын балансын, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп беруді ,ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруді тапсыруға міндетті.Шаруашылық субъектілерінің бастамасы бойынша н/се әріптестермен келісім бойынша қаржылық есеп беру басқа да есептік деректермен ж/е түсіндірме жазбалармен толықтырылуы мүмкін.

Барлық кәсіпорындар ,мекемелер үшін есеп беру жылы болып 1 қаңтар мен 31 желтоқсан аралығындағы мерзім саналады. Жаңадан құралған кәсіпорындар ,мекемелер үшін есеп беру жылы болып,олар заңды құқығын алған күннен бастап 31 желтоқсанды қоса алғанға дейінгі кезең ,ал 1 қазаннан кейін құрылған кәсіпорындар үшін келесі жылдың 31 желтоқсанын қоса алғандағы мерзім саналады.

Қаржылық есеп беруді толтыруға қойылатын талаптар: көрсеткіштердің қарапайымдылығы мен түсініктілігі ,деректердің шынайлығы ж/е талдамалы есеп деректерінің сәйкестігі,есептік көрсеткіштердің жоспарлы көрсеткіштермен салыстырмалығы ; есепті көрсеткіштердің өткен жылдың осындай мерзімдегі есепті көрсеткіштермен салыстырмалылығы.

Қаржылық есеп берудің жасалу дұрыстығын кәсіпорынның (мекеменің)басшысы ж/е бас бухгалтер ,сондай-ақ жоспар жасау қызметінің басшысы жауап береді. Қаржылық есеп беру мерзім сайын әзірленеді ж/е тапсырылады ж/е пайдаланушылардың кең ауқымының ақпараттарды тұтыну мұқтаждығын қанағаттандырады.Кейбір пайдаланушылардың өкілеттігі болса, қаржылық есеп беру көрсетілгендерге қосымша ақпараттарды талап ете алады.

Қаржылық есеп беру қаржылық есептеменің бір бөлігі болып табылады ж/е бухгалтерлік есептің стандарттарымен анықталады.Қаржылық есептемеге түсіндірме жазбалар ,қосымша кестелер ж/е осы есеп беруге негізделген н/се олардан алынған ақпараттар енеді ж/е онымен бірге оқылатын болады.

Қаржылық есеп беру ж/е оны тапсырудың мерзімі.

Шаруашылық субъектілері тоқсандық ж/е жылдық қаржылық есептемені құрылтай құжаттарына сәйкес меншік иелеріне ,мемлекеттік салық инспекциясына,мемлекеттік басқарудың басқа органдарына,несие беруші банктерге ж/е басқа шаруашылық субъектілерімен келісімдердің негізінде басқа да мүдделі ұйымдарға тапсырады. Шаруашылық субъектілері тоқсандық есептемені тоқсан аяқталғаннан кейін 30 күн ішінде ,ал жылдық қаржы есептемесін жыл аяқталғаннан кейін 90 күн ішінде тапсыруға міндетті.Яғни ,Қ.Р-сының 28 –ші ақпан 2007 жылғы №235-111 «Бухгалтерлік есеп ж/е қаржылық есептілік» ҚР заңына сәйкес ұйымдар жылдық қаржылық есептілікті келесі жылдың 30 сәуірінен кешіктірмей өткізулері тиіс.

Бюджеттік мекемелкр айлық,тоқсандық ж/е жылдық қаржылық есептемені жоғары тұрған ұйымдарға олар белгіленген мерзімдерде тапсырады.

Қаржылық есептемені пайдаланушылар қатарына нақты қазіргі ж/е әлеуетті,инвесторлар,кредиторлар,жеткізушілер ,қызметкерлер,сондай-ақ министрліктер ,ведомстволар ж/е жұртшылық жатады.

Кәсіпорынның ,ұйымның ,мекеменің жылдық қаржылық есебі мүдделі пайдаланушылар,сатып алушылар,жеткізушілер,инвесторлар,биржалар,банктар ж/е басқалар үшін баспасөзде ашық жарияланады.

Есепті жыл аяқталғаннан кейін ашық турдегі акционерлік қоғамдар, банктер, сақтандыру компаниялары жылдық қаржылық есептемені газеттерде, журналдарда ж/е жекелеген кітапшаларда жариялауға міндетті. Жарияланатын қаржылық есептеме міндетті аудиторлық тексеріске түсіп, оның дұрыстығын тәуелсіз аудитор растауы тиіс.

Қаржылық есеп беру мен бухгалтерлік есепке аудиторлық тексерулер Қ.Р-ның заңдарында көзделген жағдайларда, сондай–ақ әкімшіліктің н/се шаруашылық етуші объектінің құрылтайшыларының төрттен бірінің бастамасы бойынша жүргізіледі.

№22. Күмәнді талаптар резервін құру....................

1290-шотында жинақталатын «күдікті қарыздар б/ша резервтер» есебі №10 журнал ордерде жұргізіледі. 1290 шоты б/ша субьектінің бухг-к есебінде мынадай корреспонденциялар жазылад:

• Күдікті қарыздар б/ша резерв құрылғанда шоты дт 7440 «резерв құру шығындар» кт 1290.

• Күдікті қарыздар б/ша резерв құрылған резервтің есебінен дебиторлық борыштың есептеп шығарылуына 1290 дт, ал кт 1210.

Қысқа мерзімді дебиторлық берешекке сатып алушы мен тапсырыс берушілердің өткізілген өнім мен көрсетілген қызметі бойынша 1 жыл ішіндегі өтелмеген берешек сомасы және басқа да дебитолық берешектер сомасы жатады. Дебиторлық берешек сол берешекке қатысты табыс сомасы (келісім-шарт бойынша меншік құқығының өтуі) танылған кезде ғана танылады. Дебиторлық берешек сомасы актілер, шот-фактуралар тәрізді бухгалтерлік алғашқы құжаттарда көрсетілген сомамен есепке алынады. Яғни, пайда болған кезде ұйым табыс деп алғашқы құжаттар негізінде анықтаған дебиторлық берешек сомасы танылады. Ендігі мәселе осы дебиторлардың берешектері бойынша қалай төлем жасауында. Нарықтың әр түрлі жағдайларына байланысты дебитор берешегін өтей алмауы немесе банкротқа ұшырауы мүмкін. Келісім-шарт талаптарына сәйкес дебитор өз берешектерін өтей алмау жағдайының алдын алу үшін резерв құру мәселесі туындайды. «Дебиторлық берешектің күмәнді талаптары бойынша резерв ұйым дебиторының шарт-талаптарына сәйкес берешекті өтей алмауына объективті дәлел пайда болған жағдайда құрылады» есеп саясатында.

Резерв ҚР ҚМ «Заңды тұлғалардың мүлік пен міндеттемелерін түгендеу тәртібі туралы» әдістемелікті бекіту туралы» бұйрығы мен «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» заңына сәйкес есепті кезең соңында дебиторлық берешекті түгендеу нәтижесінде қалыптасады. ҚР СК «Күмәнді талаптар бойынша шегерім» 105 бабында «Күмәнді талаптар деп заңды тұлғалар мен дара кәсіпкерлерге, сондай-ақ тұрақты мекеме, филиал, өкілдік арқылы Қазақстан Республикасында қызметін жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаларға тауарлар өткізу, жұмыстар орындау, қызметтер көрсету нәтижесінде туындаған және туындаған кезден бастап үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған талаптар танылады. Өткізілген тауарлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер бойынша туындаған және салық төлеуші-дебиторды Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес банкрот деп тануға байланысты қанағаттандырылмаған талаптар да күмәнді талаптар болып танылады» деп жазылған.

ҚР СК 105 бабының 2-тармағына сәйкес күмәнді деп танылған талаптар шегерімге жатады. Сонымен қатар, «Салық төлеушінің күмәнді талаптарды шегерімге жатқызуы бір мезгілде мынадай талаптар сақталған кезде жүргізіледі: талаптар туындауын растайтын құжаттардың болуы; шегерімдерге жатқызу кезінде бухгалтерлік есепте талаптардың көрсетілуі не осындай талаптарды алдыңғы кезеңдердегі бухгалтерлік есептегі шығыстарға (есептен шығаруға) жатқызу керек» деп көрсетілген осы бапта. Ал, дебитор банкрот деп танылған жағдайда, осы баптың 2-тармағында көрсетілген құжаттардан басқа, оған қосымша конкурстық іс жүргізудің аяқталғаны туралы сот ұйғарымы көшірмесінің болуы қажет. Салық төлеуші жоғарыда көрсетілген шарттар сақталған кезде, конкурстық іс жүргізу аяқталғаны туралы сот ұйғарымы күшіне енген салық кезеңінің қорытындылары бойынша күмәнді талаптың сомасын шегерімге жатқызуға құқылы. Күмәнді талаптар бұрын тауарлар өткізуден, жұмыстар орындаудан, қызметтер көрсетуден түсетін табыс деп танылған табыстың мөлшері шегінде шегерімге жатқызылады. Ол салық салу мақсатында 3 жыл көлемінде шегерімге жатқызылмайды, яғни талап ету мерзімі осы уақытқа тең болып табылады. Талап ету мерзімі өткеннен кейін ұйым оның күмәнді міндеттеме екенін дәлелдеуі қажет.

Резерв құру барысында берешек сомасы ҚҚС сомасымен қоса алынады. ҚР СК байланысты қалыптасқан резерв сомасы есепті жылдың жиынтық табысының 10%-нан аспауы керек. Өнімді сату мен қызмет көрсетуден алынған табыс бұл жағдайда ҚҚС-сыз есептеледі.

Күмәнді талаптар бойынша резервті ұйым келесі ретте қалыптастырады:

• Күмәнді міндеттеме 90 күннен аса уақытта пайда болса-резерв сомасы берешектің толық сомасына;

• Күмәнді міндеттеме 45-90 күнді қоса аралықтағы уақытта пайда болса-резерв сомасы берешектің 50% сомасына;

• Күмәнді міндеттеме 45 күннен аз уақытта пайда болса-резерв сомасы өзгеріссіз қалады.

Өткен кезеңдер (кем дегенде 3 жыл көлемінде) тәжірибесіне сүйене отырып ұйым өткізілген өнім, көрсетілген қызметтен алған табысы мен нақты күмәнді талаптардан болған зиян сомасы арасындағы қатынасының пайыздық көлемін анықтайды. Келесі кезекте осы пайызды есепті кезеңдегі өткізілген өнім, көрсетілген қызмет көлеміне қатысты қолдана отырып күмәнді талап бойынша резервтің көлемі анықталады. «егер өткен кезеңдерде күмәнді деп танылып, есептен шығарылған дебиторлық берешек болашақ кезеңдерде өтелетін болса, онда ол сол төлем жасалған есепті кезеңде табыс болып танылады» деп бекітілген.

Заңдық нормативтерде күмәнді талаптардың барлық сомасы бойынша резерв құру міндеттелмеген, алайда жеке контрагенттер берешегін қарастыруға болады делінген.

№23. Материалдық емес активтер аудиті

Халықаралық Қаржылық Есеп Стандартына 38 сәйкес “Материалдық емес актив – бұл құндық бағасы бар, бірақ заттай құндылық болып табылмайтын ұзақ мерзімді (бір жылдан астам) салымының объектісі”. ХҚЕС 16 “Негізгі құралдар – бұл материалды активтер, олар тауарлар мен қызметтерді өндіру мен жеткізуде, басқа Кәсіпорынларға жалға беруде немесе әкімшілік мақсаттарда Кәсіпорындар пайдаланатын, сондай-ақ өндірістен тыс салада қызмет мерзімі бір жылдан аспайтын материалдық активтер”.

Негізгі аудиторлық дәлелдемелерді алу көздері мыналар: еліміздегі қызмет ететін “Бухгалтерлік есеп туралы” Заң, салық және басқа да нормативті-құқықты актілер, бухгалтерлік және қаржылық есеп стандарттары, есеп саясаты, қаржылық есеп, бухгалтерлік есеп регистрлері, бастапқы құжаттар (сметалар, техникалық паспорттары, техникалық зерттеу актілері, мердігерлік шарттар, ақау ведомосттары, тапсырыс нарядтары, негізгі құралдарды есептен шығару актілері, негізгі құралдар есебінің инвентарлық карточкалары, түгендеу тізімдері, салыстыру ведомосттары, кіріс және шығыс актілері, материалдық емес активтер есебінің карточкалары және т.б).

Ішкі бақылау анкеталарын құрастырғанда бағалау қызметі жүйесіне ішкі аудитор алдыңғы кезеңдегі жұмысқа шолу жасайды. Бұл жерде аудитор есеп нұсқауларының жүргізілуін, сақталуын, негізгі құралдардың қолданылуын және материалдық емес активтердің есебін шаруашылық қызмет ерекшеліктеріне сәйкес тексеру.

Егер аудитор тексеріс барысында процедуралардың әлсіздігін байқаса, онда ол процедуралық бағдарламаның маңыздылық дәрежесін тексеруден бастау керек. Ішкі бақылау жүйесінің тиімділігі – маңызды назар бақылау кезіндегі тестілерге аударылады.

ХҚЕС 1 сәйкес “Қаржылық есеп беру” негізгі құралдар мен материалдық емес активтер бухгалтерлік баланс жасауға негіз болатын ақпарат. Кәсіпорын балансында негізгі құралдар мен материалдық емес активтер, активтердің белгілі бөлігін құрайды. Бірақ аудиторлық тексеру кезінде, оларға тексеруге бөлінетін уақыт көп емес. Бұл олардың маңызды құнымен түсіндіріледі.

Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің жағдайын бағалау үшін аудитор жауапты тұлғаларға иллюстрациялық өңдеу ақпараттарын блок-схемалар қозғалысын зерттеу немесе ішкі бақылау анкеталары арқылы ала алады.

Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің жұмсалуы туралы ақпаратты аудитор басқарма қызметкерлерінен сауалнама жүргізу арқылы алады. Ол бірінші кестеде көрсетілген.

Ішкі бақылау жүйесіндегі негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің жұмсалуы туралы сауалнама.

Сұрақтардың мазмұны	Иә	Жоқ	Ескертулер
1) Бөлімшелер қандай негізгі құралдар түрлерін қолданады? 2) Негізгі құралдар қай жерде сақталады (қоймаларда немесе ашық алаңда) және оларды қорғау үшін қандай шаралар қолданылады? 3) Шаруашылық қызметінің мінездемесі бойынша негізгі құралдар қаншалықты мөлшерде ескіруге жақын? 4) Негізгі құралдардың қолданылу мерзімі және олардың жағдайы қандай? 5) Негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді сатып алу қалай жүргізіледі? Және осы кезде қандай процедуралар сақталуы тиіс? 6) Алдағы кезеңде қолданылмайтын негізгі құралдар мен материалдық емес активтер немесе басқа да активтер бар ма? 7) Негізгі құралдардың картотекасы дұрыс жүргізіледі ма? 8) Басшының жарлығы бойынша негізгі құралдарды түгендеу мен сақталуын тексеру туралы комиссия құрылған ба? 9) Материалды-жауапты тұлғалармен толық материалдық жауапкершілік туралы келісім-шарт жасалған ба? 10) Негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді түгендеу қаншалықты жиі жүргізіледі? 11) Басшы тарапынан негізгі құралдарды түгендеу кезінде табылған ақауларды жою үшін қандай шаралар қолданылады? 12) Негізгі құралдар мен метериалдық емес активтердің толық амортизацияланғаны бар ма? 13) Негізгі құралдарды жөндеу шығындары қалай жүргізіледі? 14) Бастапқы құжаттар реквизиті Кәсіпорынның қойған талаптарына сай толтырылады ма? 15) Негізгі құралдарды жөндеуге смета-техникалық құжаттар толтырылады ма? 16) Жұмысты орындау туралы актілер уақытылы негізделіп толтырылады ма?

Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің аудитін жүргізгенде, аудитор ішкі бақылау жүйесін бағалауға негізделе отырып, қателіктердің пайда болу қаупін болдырмауға тырысады. Уақытты үнемді жұмсау арқылы жоғары сенімділікке қол жеткізу үшін, аудитор оңтайлы процедура түрін таңдауы керек.

Аудиторға алдын-ала бақылау қауіпсіздігін бағалау үшін, мыналар қажет:

• Бақылау жүйесінің ортасына талдау жасалуы (Кәсіпорынның бақылау стилі қызметінің сақталуы, басқарушы және бағынушы жүйесі).

• Кәсіпорында орнатылған міндеттемелердің сақталуын қарастыру; біріктіру; құжатталған және жүйелі жазулар, активтерді бақылаудың нақтылылығы тәуелсіз ішкі бақылаудың жүргізілуі.

• Потенциалды маңызды бұрмалаулардың орын алуын анықтау. Бұл жерде нақты қателер мен нормалардан ауытқуы болуын анықтау.

Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебінде болатын бұрмалаулардың көрініс алуы.

Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебінде орын алуы мүмкін бұрмалаулар.

№	Бұрмалаулар	Болуы	Толықтылығы	Дәлділігі	Бағалау
1	Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің келіп түсуі мен шығуын уақытылы белгілеу	х	х	х	х
2	Кәсіпорын басшылығы, қызметкерлер немесе үшінші жақтың негізгі құралдарды өз мақсатына пайдалануы	х
3	Негізгі құралдардың бастапқы құнын дұрыс анықтамау			х	х
4	Негізгі құралдардың толығымен амортизациялық тозуын есептеу			х	х
5	Күрделі жөндеу жүргізу үшін ақау актілер мен сметалардың болмауы		х	х
6	Негізгі құралдарды қайта бағалау кезінде, олардың нақты нарықтық құнын дәлелдейтін құжаттарының болмауы			х	х
7	Негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді өз жеке меншік мақсатына алуы үшін істен шығаруы	х	х	х	х
8	Есептеу негізіне дұрыс емес қолдану мерзімін көрсету				х
9	Бастапқы құжаттардың болмауы немесе олардың дұрыс толтырылмауы		х	х
10	Есепті жүргізудегі қателіктер (шоттардың дұрыс корреспонденциаланбауы, дұрыс аналитикалық есептің жүргізілмеуі және т.б.)		х	х

Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебінде болатын бұрмалаушылықтарды анықтау үшін, ішкі аудитор нақты, тиімді бақылау тестілерін жргізуі мүмкін.

Ішкі аудиттегі негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді бақылау тестілерінің тиімділігі.

№	Бақылау сәттері	Ішкі бақылау жүйесінің міндеттері
		Бақылау опера-цияларын біріктіру	Барлық опера -циялар еске-рілген (толық-тылығы)	Активтер дұрыс жік- телген (жік-темелер)	Актив -тердің қозғалыс опера-циялары регистрге дұрыс қосылған және дұрыс көрсе-тілген (нақты-лылық)
1	Активтерді сатып алу басшылықтың рұқсатымен жүргізіледі	х
2	Активтердің істен шығарылуы басшылық рұқсат еткен актілер негізінде жүргізіледі	х
3	Активтердің сақталуын қамтамасыз ететін, олардың есебін жүргізетін, сонымен қатар төлеуді ( сатып алған кезде) және істен шығару (сатқан кезде) міндеттері жұмысшылар арасында бөлінген	х	х	х	х
4	Жұмыс шот-жоспары бар			х
5	Бухгалтер мен материалды-жауапты тұлғалар арасында негізгі құралдардың қалдықтарын тексеру, түгендеу жиі жүргізіліп тұрады.				х

Бақылау кезеңдерін тестілеу көлемі, бақылау қауіптілігінің деңгейімен анықталады.

Егер аудитор бақылаудың төмен деңгейін қолданғысы келсе, онда ол тестілеуге кең көлемді бақылау сәттерін таңдау керек.

Егер алдыңғы кезеңдегі аудиторлық тексеруде бақылаудың тиімділік дәлелдемелері толық жиналса, және егер аудитор бұл жағдай өзгерген жоқ деп санаса, онда ағымдағы жылдағы тестілеу көлем деңгейі осы ақпаратты жаңарту үшін азайтылуы мүмкін. Ал егер керісінше жағдай болса, онда негізгі құралдар мен материалдық емес активтерге түгендеу жүргізу керек.

Аудитор аудиторлық процедураларды жүргізгенде, келесі соммалардың дәлдігін анықтау үшін кәсіпорын басшысы тарапынан қандай тексерулер жүргізілетіндігін анықтау керек:

• негізгі құралдар топтарының келіп түсуі;

• негізгі құралдар топтарының істен шығарылуы;

• негізгі құралдардың ағымдағы жөндеуге кеткен шығындары;

• сметада көрсетілгеннен артық шығындар.

Негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді аудитіндегі мүмкін аналитикалық процедуралар.

№	Аналитикалық процедуралар
1	Нақты көрсеткіштер мен өткен кезеңнің жоспарлы көрсеткіштерімен салыстыру талдауін жүргізу: негізгі құралдар топтарының келіп түсуі; негізгі құралдар топтарының істен шығарылуы.
2	Өндіріс көлемі соммасын өзгерістерін келіп түскен машина жабдықтармен салыстыру.
3	Негізгі құралдардың жөндеуге кеткен шығындар қатынасын зерттеу: бастапқы құнымен; кірістермен; ортақ шығыдармен.
4	Есептеу: негізгі құралдардың айналмалы коэффициенті; негізгі құралдардың кіріс коэффициенті; негізгі құралдардың меншікті капиталда қатынасы.

Жеке қалдықтар элементтерінің тексерудің мәні – корреспонденциаланатын шоттардағы нақты ақша қаражаттар соммасын анықтау. Мысал ретінде, аудит кезінде қалдық шоттарды тестілеу. Көзделген процедуралар аяқталғаннан кейін ішкі аудитор қауіпсіздік деңгейі және бағалау жағдайын анықтау керек, маңызды бұрмалаушылықтар жоқтығына көз жеткізуі керек.

Алдағы кезеңдегі бағалаумен салыстырғанда, егер бақылау қауіпсіздігі жоғары екендігін дәлелдейтін дәлелдемелер анықталмаса, онда аудиторлық тексеру актісі толтырылады. Ал егер алдағы кезеңдегі бағалаумен салыстырғанда, бақылау қауіпсіздігі жоғары екендігін дәлелдейтін анықталса, онда қосымша тексеру жүргізіледі, бөлек сұрақтар қою, сонымен қатар сыртқы дәлелдемелер алу процедуралары жүргізіледі. Табылған қателіктерді бағалау үшін аудитор мынадай мәселелерді қарастыру керек:

• бұл қателіктер қасақана жасалған ба?

• бұл жүйелі қателіктер ма?

• бұл қателіктер кездейсоқ жасалған ба?