1. Шаруашылық операциялар түрлері ж/е оның ақпараттық маңызы.

Әрбір шаруашылық опера/ы не мүліктер көлемін н/е оның қалыптасу көздерін н/е бір мерзімінде мүліктерді де ж/е оының қалыптасу көздерінде өзгереді. Бұл жағдайларды өзгеріс не арту н/е кему жағында қарай болады. К.о.жүзеге асыратын шаруашлық операциялары бухг.баланстың атив – пассив жақтарына әсер ету белгілеріне қарай 4типке бөлінеді:

• 1ТИПТЕГІ:: Операциялардың мүліктер құралдарын өзгеріп актив өзгеріс аралық өзгеріс болады. Мысалы: к.о.жұмысына еңбек ақы төлеу үшін е.а.шотынан кассаға 1 000 теңге алынады.

1. 1010 1 000 000 дт +

2. 1040 1 000 000 кт –

I А+ А-

• 2ТИТЕГІ: Опера/ды мүліктің қалыптасу көздерінде өзгерістер б/п пассив орның өзгеріске ұшырайды, яғни 1 пасивттік шот кеміп, 1 пассивтік шот артып бір-ақ бұдан баланстың валюталық саласы өзгермей қалады. Мысалы: жеткізушілер мен 50 000тн банк несиесі арқылы есеп айырысады.

1. Дт 3310 50 000 тн –

2. Кт 3010 50 000тн +

II П- П+

• 3ТИПТІК Опер-р бір мерзімде мүліктерді де оның қалыптасу көздері де өзгереді. Бұл жағд/да өзгеріс арту жағана қарай болады ж/е баланстық валюталық активтегі де, пасивтегі соммалары бірдей мөлшерде артады. Мысалы: к.о.бағасы 40 000тн тұратын н.қ.спонсырлық көмек ретінде(есебінде) өтеусіз келіп түсті.

1. 2411 – 2717 40 000тн «дт» +

2. 6280 40 000тн «кт» +

III А+ П+

• 4ТИПТІК опер-да бір мерзімде мүліктерді ж/е оның қалыптасу көздерінде өзгеретін өзгеріс бұл жағдай-да кему жағына қарай болады. Ал баланстың активті ж/е пасивті сомаларда бірдей мөлшерге келмейді. Мысалы: к.о.жұмысшыларына 80 000тн е.а.төленді.

= IV

Барлық шаруашылық операцияларды баланста көрсету мүмкін емес.

2. Ағымдағы шоттағы ақша қаражатарының есебі және оның жүргізулу тәртібі.

Нарықтық экон-да к.о-р ара-да еңбек құралдары мен заттарын сатып алу, өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді сату жөніндегі мәмілелер тұрақты түрде жасалып отырады. Есептеу 2 нысанда жүргізіледі:

1. Банк жұйесі арқылы қолма-қол ақшасыз аудару жолы мен.

2. Қолма-қол ақша мен төлеу түрінде .

Ақшаларды сақтау ж/е қолма-қол ақшасыз е.а-ды жүргізу үшін Қ.Р-ның банк мекемелері:

1. ҚР Әділет министірлігінде тіркеуден өткен з.т-ға е.а.шоттары;

2. Шетелдік валютадағы қарж-дың қолда бары мен қозғалысын еспеке алу ұшін з.т-ға е.а.шоттары;

3. Бюджеттік мекемелерге, ол-ң бюд-н тыс қаржы-ы б-ша,қоғам-қ ұйымд/ға, өнд/к, комм-қ қызмет пен айналысатын жеке тұлғаларға ағымдық шоттардағы;

4. Республикалық бюд/те тұрған мекемелерге бюд-н шоттарда.

Кез келген к/о уақытша бос ақша қаражаттарын сақтау үшін не қолма қолсыз есеп айырысу үшін өзі таңдаған банктен есеп айырысу шотын аша алады.

Ұйымдар шаруашылық қаржы жұмысына қатысты бос ақшаны және ақшаны қолма-қол төлемеген жағдайда соларға қызмет ететін банктен шот ашу керек.

Банктік шот – бұл банк пен клиенттің арасында қабыданған депозит бойынша, клиентке қызмет көрсететін, келісім-шарт бойынша алдын-ала қаралған, банк практикаснда іскерлік айналымда қолданылатын, заңды әдіс.

Банктік шот ұлттық валюта және шетелдік валюта түрінде болады.

Банкте шот ашу, сақтау және ондағы ақшаны жұмсау және құжатт рәсімдеу ҚР-ның Ұлттық банк құқықтық актілері мен нормативіне сай рәсімделеді.

Банкте шот ашу үшін банк пен шот ашып отырған иесінің арасында келісім-шарт жасалу керек. Келісім-шарттың шарты бойынша банк клиенттің пайдасына түскен ақшаны қабылдап алуға, ақшаны клиентке беруге және келісім-шартқа көрсетілген басқа да қызметтерді көрсетуге тиіс.

Шот ашу үшін ұйымдар өзіне қызмет көрсететін банкке төмендегідей құжаттар өткізуі тиіс: мемлекеттік немесе орыс тілінде жазылған мөрі, клиенттің қол бар түпнұсқа құжат, клиенттің салық есебінде тіркеуде тұрғанын растайтын қаулы, атқарушы органның қабылданған форма бойынша құжаттың көшірмесі, мемлекеттік тіркеуден өткен қағазы, нотариуспен бекітілген жеке құжатының көшірмесін үсыну керек.

Ұйым ұсынған құжатта оң жақта ұйым басшысының қол немесе соның орнын ауыстырушы басқа адамның қолы, екінші бас есепшінің немесе соның орнын ауыстыратын басқа адамның қолы болуы керек.

Олардың орнын ауыстыратын адам құжат негізінде ұйым басшысының бұйрығы мен осы орында ауыстыра алатындай болу керек. Бірінші қол қоятын адамның орнын ауыстыратын адам болмаған жағдайда бұл жөнінде құжатта көрсетілуі керек.

Құжатта қолдың үлгісімен қатар ұйымның мөрінің де үлгісі болуы керек. Мөр үлгісінің орнына («кадрлар бөліміне», «пакет үшін» және т.б) арнайы мақсат үшін қолданылатын мөрлер жарамайды.

Қол мен мөр басылған ұйым қағаздарының санын банк анықтайды. Ұйымның аты өзгергенде немесе мөрді жоғалтқан кезде банк ұйымға жаңа мөр дайындау үшін уақыт белгілейді. Осы уақытта төлем құжаттарын рәсімдеу үшін ұйымның мөрінсіз құжаттарды рәсімдеуді енгізеді және бұл жөнінде келісім-шартта көрсетілуі тиіс.

1 адамның қолы немесе мөрі өзгерсе де, жоғарыда айтылған тәртіп бойынша банк сол өзгерген қол не мөрмен жаңа құжат дайындайды.

Егер ұйымның атынан бір банкте бірнеше шот ашылса (оның филиалында, бөлімшелерінде) төмендегідей жағдайда банк жаңа құжаттарды талап етпейді:

• Егер банктік алғашқы шот сол банкте не оның филиалында, бөлімшесінде ашылса;

• Және соны айқындайтын банкте толық пакет құжаттар болса.

Банк шоттардың көшірмесі келісім-шартқа сай жүргізіледі.

Банк ұйымдарға көшірмелерді (егер келісім-шартта көрсетілсе) электрондық әдіспен жіберуге болады.

Банктік шот бойынша шығын операциялары тоқтатылған жағдайда, банктің есебінде жатқан ақшалар ҚР-ның заң актілеріне сәйкес, атқарушы ұйымдардың қаулысына сай ұйымдарның банктік есебіндегі шығындарды тоқтатуға құқығы бар ұйым жүргізеді.

Банк есебіндегі операцияларды жаңарту атқарушы ұйымдардың банк есебіндегі операцияны тоқтату не аңғыртуын жазбаша түрде хабарлауы арқылы іске асады.

Банктік шотты жабу клиенттің өтініші бойынша, егер ол заңда не келісім шартта көрсетілмеген кез келген уақытта іске асады. Клиенттің қағазында шоттың неге жабылған себебі көрсетілуі керек. Банктік шотта сақталған ақша ұйымның жеке меншігі болып табылады. Осы шот бойынша жүргізілген барлық операциялар, жазбаша бұйрық негізінде күнтізбедегі күн бойынша қалған ақшаны көлемінде ұйым басшысымен келісе отырып жүргізеді.

Банктік шот операциялары ҚР-ның Ұлттық банкінің басқармасы бекіткен құжат бойынша рәсімделеді. Негізгі төлем құжаттарының түрлері төмендегідей.

Чек – чек берушінің яғни алушыға шартқа негізделген төленген ақша мөлшері көрсетілген, келісім шартқа негізделген, беруші мен алушының аты-жөні көрсетілген қағаз.

Ұйым бланк чектерін оларға қызмет көрсететін банктің өтініші бойынша номерленген чектік кітапша түрінде алады.

экономиканы басқарудың жетіле түсуі, нарықтық қатынастардың қалыптасуы, меншіктің әр түрлі нысандарын пайдалану, шетелдік әріптестердің қатысуымен бірлескен кәсіпорындарды құру, халықаралық стандарттарға қарай бағыт алу бухгалтерлік есептің атқаратын рөлі мен мәнінің алдағы уақытта да арта түсетінін білдіреді.

Кассадағы ақша-қаражаттар есебі бойынша шоттар корреспонденциясы

№	Шаруашылық операциялардың мазмұны	Шоттар корреспонденциясы
		Дебет	Кредит
1	2	3	4
1.	Сатып алушылардан ақша-қаражаттарының түсуі
	Сатылған тауарлы материалдық құндылықтар үшін	1010 « кассадағы», 1030 «ағымдағы банктік шоттардағы»	1210 «Алынуға тиісті шот», 1280«Сатып алушылардың басқа қарызы»
	Қарызды вексель бойынша жабу	1010, 1030	1281 «Алынған вексельдер»
2.	Еншілес компаниялардан қарыздың қолма-қол ақшамен түсуі	1010, 1030	2120 «Еншілес компаниялардың қарызы»
3.	Сыйақы бойынша берешектің келіп түсуі	1010, 1030	2170 Сыйақының есептелуі»
4.	Қызметкерлердің ұйымға қарыз берешегінің келіп түсуі:Қолданылмаған есепке алынған соммалардың қалдығы	1010, 1030	2150Қызметкерлердің тұлғалардың берешектері», субшот «Есепті тұлғалармен есеп айырысу»
	Материалдық зиян мен жетіспеушілікті орнына қайтару	1010 ,1030	2150Қызметкерлердің және т.б тұлғалардың берешектері», субшот «Материалдық зиянды беру мақсатында есеп айырысу»
	Несиеге сатылған тауарлар үшін пайда болған қарызды өтеу	1010 , 1030	2150субшот «халыққа несиеге сатылған тауарлар үшін есеп айырысу»
	Қызметкерлерге берілген несиелерді өтеу үшін	1010 , 1030	1210 «Қызметкерлер мен және т.б тұлғалардың қарызы», субшот «Берілген қарыз бойынша есеп айырысу»
5.	Банктегі есеп айырысу шотынан түскен ақша-қаражаттар: Кассаға	1010	1030
	Валюталық шотқа	1021 «шетел валютасындағы ақша-қаражаттар»	1030 «ағымдағы банктік шоттардағы ақша-қаражаттар»
	Карт-шотқа	1040 «Карт-шоттағы ақша қаражаттары»	1030 «ағымдағы банктік шоттардағы ақша-қаражаттар»
6.	Жарғылық капиталға түскен қаражаттар: Серіктестіктерден	1010, 1030	5030 «Пай және салымдар»
	акционерлік қоғамдардан	1010, 1030	5110 «Төленбеген капитал»
7.	Болашақтағы кезең табыстары болып келетін ақша-қаражаттардың шотқа келіп түсуі (жалдау ақы және т.б)	1010	3520 «Болашақ кезең табысы»
8.	Тауарлы-материалдық қор үшін сатып алушылардан алынған аванстық шотқа келуі	1010, 1030	3510 «Тауарлы-материалдық қорларды жекізгені үшін алынған аванстар»
9.	Сатылған тауарлар үшін ақша төленген кезде негізгі іс-әрекеттен табыс алынды: тауарларды сатудан	1010, 1030	6010 «Дайын өнімді сатудан түскен табыс»,
	сауда кеңістігін жалға бергенде алатын табысы	1010, 1030	6260 «негізгі емес істен түскен табыс»,
10.	Материалды емес активтерді сатудан түскен түсім алында	1010, 1030	6210 «материалды емес активтердің есептен шығарылуынан түскен түсім»
11.	Негізгі материалдарды сатудан түскен түсім алынды	1010 , 1030	6210 «негізгі құралды есептен шығарғанна түскен түсім»
12.	Шетел валютасына қарағандағы ұлттық валютасының төмендеуі нәтижесінде оң курстық айырма соммасы анықталады	1030	6250 «Курстық айырмадан түскен түсім»
13.	Инвентаризация нәтижесінде кассадағы қалдық есепке алынды	1010 , 1030	6280 «Өзге де кірістер»
14	Кассадан ұлттық және шетел валютасында ақша-қаражаттар төленді: сатып алынған материалдық емес активтер	2730«Лицензиялық келісімдер», 2730 «Бағдарламалық қамтамасыз ету», 2730 «патенттер», 2710 «Гудвилл», 2730 «Басқа да материалдық емес активтер»	1010, 1030
	келіп түскен негізгі құралдар	2410«Ғимарат пен құрылыстар», 2410«Машина мен бөлшектер», 2410«Көлік құралдары», 2410 «Басқа да негізгі құралдар»	1010, 1030
	Күрделі құрылысқа жұмсалатын шығындар	2410 «Аяқталмаған құрылыс»	1010 , 1030
	Еншілес кәсіпорындардан сатып алынған акциялар	2040 «Өзге ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар»	1010, 1030
	Келіп түскен бөлшек құралдары құрылыс шоттарындағы тиелмелі және жанармай материалдары	1310 «Шикізат пен материалдар», 1350 «Өзге де құралдар»	1010, 1030
	Сатып алынған тауарлардың құны	1330 «Сатып алынған тауарлар»	1010, 1030
15.	Есепке алынған әкімшілік шаруашылық және жұмыс бабындағы іссапарға ақша-қаражаттар берілді	1250 «Қызметкерлер немесе т.б тұлғалардың қарызы», субшот «Есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу»	1010, 1030
16.	Қызметкерлерге беретін қарыз	1250 «Қызметкерлер немесе т.б тұлғалардың қарызы», субшот «Берілген қарыз бойынша есеп айырысу»	1010,1030
17.	Кассаны инвентаризациялау кезінде кассада жетіспеушілік анықталды	1280 «Басқа да дебеторлық қарыздар», субшот «Қарастырылмаған акт бойынша басқа да құндылықтардың жетіспеушілігі және жоғалуы»	1010,1030
18.	Болашақ кезең шығындары төленді: Сақтану полисі мен автокөлікті сақтандыру құжатын актив пен қызметкерлерді сақтауды алуға	1620 «Алдағы кезең шығыстары»	1010,1030
	Болашақ кезеңге жалақысын төлеу	1620 «Алдағы кезең шығыстары »	1010,1030
	Кәсіби мақсатта қолданылатын түрлі журналдарға жазылу	1620 «Басқа да болашақ шығындары»	1010
19.	Тауарлы материалдық қорларды жеткізуіне аванс төленді	1610 «Тауарларды жеткізгеніне беретін аванс»	1010,1030
20.	Инвестормен сатып алынған бағалы қағаздар қолма-қол ақшамен төленді: Акциялар; Облигациялар; Басқа да.	2020 «Ұзақ мезімді қаржылық инвестициялар»	1010
21	Есеп айырысу шотына аударылу мақсатында банк кассасына, пошталық бөлім кассасына ақша-қаражаттары түсті	1020 «Жолдағы ақша қаражаттар»	1030
22.	Валюталық кассадан валюталық шотқа қолма-қол ақша салынды	1010 « кассадағы ақша-қаражаттар»,	1030
23.	Кассадан есеп айырысу шотына ақша аударылды	1040 «Есеп айырысу шотындағы ақша-қаражаттар»	1010
24.	Қолма-қол ақшаға акционерлерден алынған акциялардың құнын көрсету	5210 «Сатып алынған меншікті үлес құралдары»	1010,1030
25.	Ерекшеленген және жай акция бойынша дивидентті қолма-қол ақша күйінде сақтау	3030 «Қатысушылардың дивиденттері және кірістері бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек»	1010,1030
26.	Заңды тұлғалармен бірге бақыланатын еншілес және тәуелді ұйымдардың қарызы қолма-қол ақша-қаражаттармен өтелді	4120 «Еншіліес ұйымдарға қарыз», 4130 «Тәуелді ұйымдарға қарыз»	1010,1030
27.	Көрсетілген қызмет пен жеткізілген тауарлар үшін берілген шот бойынша қаражат төленді	4110 «Жеткізушілер мен мердігерлерге берілетін ұзақ мерзімді берешек»	1010,1030
28.	Қызметкерлерге жалақы төленді	3350 «Еңбекақы бойынша персоналдармен есеп айырысу»	1010
29.	Ұйымда басқарушы органдарға, қызметкерлерге кассадан еңбекақы төленді	3350 «Қызмет тұлғаларына қарыздар»	1010
30.	Қарыздар өтеліп, депоненттелген еңбекақы төленді	4430 «Өзге де ұзақ мерзімді міндеттемелер»	1010,1030

3. Қ.Р-ғы аудиторлық қызметті мемлекеттік реттеу.

Қ.Р.аудитті мемлекеттік ретеу жұйесіне төмендегідей қаңдық және нормативтік құжаттар кіреді:

1. Қ.Р. «Аудиттірлік қызмет туралы заң» 1998жыл 20 қараша №304.

2. Қ.Р. «әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекс» 30.01.01.№155.

3. Қ.Р. «қылмыстық кодекс» 16.07.97ж.№167.

4. Қ.Р. «азаматтық кодекс» 27.12.94ж. №268.

5. Қ.Р. «банктер ж/е банктік қызметтер туралы» 31.09.95ж.№244.

6. Қ.Р. сақтандыру қызмет туралы заң 18.12.00ж.№126-2.

7. Қ.Р. «инвеститциялық қорлар туралы заң» 07.07.04ж.№576-2.

8. Қ.Р. «шетелдік инвеститциялық туралы заң» 27.12.94ж.№266.

9. Қ.Р. «акционерлік қоғамдар туралы заң» 13.05.03ж.№415.

10. Қ.Р. «лицензиялау туралы заң» 17.04.95ж.№2200.

11. Қ.Р. жауапкекршілігі шектеулі ж/е қосымша жауапкершілікті серіктестіктер туралы заң. 22.04.98ж.№220.

12. Аудитторлар қалыптасуының Республикалық конфедерациясында 2000ж. қабылданған 2толдық Қ.Х.А.С.

13. Қ.Р. үкіметінің 1999ж.29 маусымдағы№878аудиторлық қызметті лицензиялау ережелерін бекіту туралы қаулысы.

14. Қ.Р. ұлттық банк басқармасының 2003ж.10.23.№384.

15. Қ.Р. аудиторлық атестатциялау біліктілік комисиясының 2003ж.10.20.№25.

Нормативтік-кұқықтық реттеу дегеніміз - бүл аудиторлық тексеру жүргізу объектісінің жұмыс істеуін заңда, нормативтік кұжаттарда, ере-желерде (ішкі тэртіп, міндетгерді бөлу жөне т.б.) карастырылған нормалар мен ережелерге қатысты зерттеу /12, 203-6/. 250 "Каржылық қорытынды есепке аудит өткізу кезінде зандар мен нормативтік актілерді карастыру" деп. аталатын Халықаралық аудит стандартында былай делінген: "Жалпы түсінік алу үшін аудитор кейбір заңдар мен нормативтік актілер субъектінің қызметіне зор ықпал ете алатындығын мойындауға тиісті. Субъект қызметінің белгілі бір заңдарға жэне нормативтік актілерге сәйкес келмеуі оның қызметін тоқтатуға немесе субъектінің үздіксіз қызметін жалғастыру қабілетінің күмэнға айналуына алып келуі мүмкін. Мысалы, ондай ықпал етуі субъектінің лицензиясында немесе оның қызметін жүзеге асыруға берілген басқа рүқсат қағаздарында көрсетілген талаптарға сәйкес келмеген кезде мүмкін болады" /13/. Демек, кэсіпорын қызметінің заңдарға және нормативтік актілерге сәйкес келмеуі оның каржылық қорытынды есебіне маңызды әсер етуі мүмкін деп пайымдау керек. Бүл жерде бухгалтерлік есепті жүргізуден эдейі бас тарту, жалған қүжаттарды салып қою, сөз байла-сулардың салдарынан елеулі бүрмалаушылықтар орын алуы мүмкін.

"Аудиторлық қызмет туралы" заң Қазақстан Республикасында ауди-торлық қызметті жүзеге асыру процессінде мемлекеттік органдардың, занды және жеке тұлғалардың, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың арасында туындайтын қатынастарды реттейді. Ол 6 тармақтан және 25 баптан тұрады (тіркемені қараңыз).

1-тармақ. Жалпы ережелер (1-4 баптар).

2-тармақ. Аудитор, аудиторлық ұйымдар, аудиторлар палатасы (5-8 баптар).

3-тармақ. Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау және ауди-торлық қызметті лицензиялау (9-13 баптар).

4-тармақ. Аудиторлық қызметті жүзеге асыру (14-16 баптар).

5тармақ. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың кұқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері (17-20 баптар).

6-тармақ. Аудиттелінетін субъектілердің құқықтары, міндеттері және, жауапкершіліктері (21-25 баптар).

Казақстан Республикасының "Казақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы" 31 қыркүйек 1995 ж. №244, "Сақтандыру қызметі туралы"-18 желтоқсан 2000 ж., №126-11, "Инвестициялық қорлар туралы" 7 шілде 2004 ж., №576-2, "Табиғи монополиялар туралы"-9 шілде 1998 ж., №272-1, "Акционерлік қоғам туралы" 13 мамыр 2003 ж. №415-2, "Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілікті серіктестіктер туралы" 22 сәуір 1998 ж. №220-1 заң-дарымен жоғарыда аталған субъектілер аудитін жүргізудің ерекшеліктері айқындалған.

Қазіргі кезде басшылыққа алынып жүрген заңнамалардың, атап айқанда Қазақстан Республикасының "Азаматтық кодексінің", "Әкімшілік құқық бұзушылық туралы" кодексінің /14/, "Аудиторлық Қызмет туралы" заңның, "Лицензиялау туралы" заңның, Қазақстан Республикасы

Қылмыстық кодексінің /16/ негізінде аудиторлар мен аудиторлық, ұйымдардың жауапкершіліктерін бірнеше түрге бөлуге болады: Аудиторлардың жауапкершілігі

Азаматтық-құқықтық

Әкімшілік

Қылмыстық

Қазақстан Республикасы үкіметінің 1999 жылғы 29 маусымдағы қаулысымен (өзгертулерімен және толықтыруларымен) аудиторлық қызметгі лицензиялау Ережесі бекітілді. Осы каулымен лицензия беру тәртібі мен шартгары, сондай-ақ аудиторлық қызметгі лицензиялауға қойылатын квалификациялық талаптар белгіленді /18/.

Қазақстан Республикасының "Аудиторлық қызмет туралы" заңының 3-тармағының 9-бабында атгестациялауға жоғары білімі бар және экономика, қаржы, есеп-талдамалық, бақылау ревизия немесе құқық қорғау салаларында соңғы жеті жылдың бес жылы ішінде жұмыс тәжірибесін жинақтаған,' сонымен бірге жоғарғы оқу орындарында бухгалтерлік есеп және аудит бойынша ғылыми-оқытушылық қызметпен айналысатын және жоғарыда аталған салаларда соңғы бес жылдың екі жылынан кем емес мерзім ішінде тәжірибе жинақгалған тұлғалар жіберілетіңдігі айтылған.

Аудит стандарттары дегеніміз - аудитке қойылатын бірегей талаптарды және аудит өткізу тәртібін анықтаушы принциптерді белгілейтін нормативтік құжаттар.

Аудит стандарттары аудиторлар палатасының Республикалық конференциясында қабылданады және оларды мемлекеттік өкілетті органдар бекітеді 121. 2000 жылғы наурыз айында өткізілген аудиторлардың бесінші Республикалық конференциясында Казақстан аудитін халықаралық стандарттарға көшіру және оларды үлттық стандарттар ретінде кдбылдау туралы шешім қабылданды. Ол стандарттар аудит өткізудің жалпы тәсілдерін, аудиторлық тексеру жүргізудің ауқымен, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, аудит методологиясы мәселелерін, сондай-ақ аудиттің еткізілу шартына қарамастан, осы кәсіптің барлық өкілдері қолдануға тиісті базалық принциптерді анықтайды.

Аудит стаңдарттарының маңызын төмендегілер айқындайды:

• жоғарғы сапалы аудиторлық тексеруді қамтамасыз етеді;

• аудит өткізудің барлық кезеңдері (сатылары) бойынша регламентгі анықтайды;

•аудиторлық тексеру нәтижелері дұрыстығының құқықтық кепілдігін қамтамасыз етеді;

• Қазақстан аудитінің деңгейін көтереді және оны халықаралық экономикалық қатынастар саласында танымал етеді;

• аудит өткізу және оның нэтижелерін рәсімдеу мәселелеріне катысты тәсілдерді, терминдерді, анықтамаларды, мәліметтерді бір ізге салу міндеттерін шешеді;

•аудиторлық тексеру жүргізу іс-тэжірибесіне жаңа ғылыми жетістіктерді енгізуге ықпал етеді;

• ақпаратты пайдаланушыларға аудиторлық тексеру жүргізу процессін түсінуге көмектеседі;

• кәсіптің қоғамдық беделін күрайды;

• мемлекет тарапынан бақылауды жояды;

• аудиторға клиентгермен келіссөз жүргізуге көмектеседі; '

• аудит өткізу процессінің жекелеген элементтерінің байланысын қамтамасыз етеді.

Әдетте, ішкі стандарттарға оларды жасаушылар қол қояды және міндетті түрде аудиторлық фирманың жетекшісі бекітеді.

Фирмаішілік аудиторлық стандарттарды үш блокка біріктіруге болады:

• аудиторлық фирмалардың күрылымы және оның қызметін ұйымдастыру технологиясы;

• зандар мен стандарттардың талаптарын жүзеге асыру бойынша құжаттар;

• тексеру жүргізу әдістемесі.

Этика - адамзаттың таңдау мәселелерін, адамдар басшылыққа алатын жақсы және жаман стандарттарды, және де ең соңында ол талпынатын жақсылықтарды жүйелі түрде зерттеумен айналысатын философия саласы, /23,12-6./.

Этиканың үш элементі:

• шешімдерді тандау мәселелері;

• моральдық принциптер;

• шешім қабылдаудың салдарлары.

Қазақстанда қабылданған этикалық кодекс төмендегілерді белгілейді:

• аудиторлардың мінез-құлық стандарттарын;

• жалпы мақсатгарға қол жеткізу үшін аудиторлар сақтауға тиісті негізгі принциптерді.

Аудитордың (аудиторлық фирманың) міндеттері:

• келісілген жұмыс жоспары және келісім шарттарға сәйкес аудиторлық тексеруді жүзеге асыру;

• аудиторлық тексеруді жоғары деңгейде өткізу, сондай-ақ басқа да аудиторлық қызмет көрсету; '

• аудит өткізілген субъектіден алынған және аудит өткізу кезінде толтырылған қүжаттардың сақталуын қамтамасыз ету және олардың мазмүнын тапсырыс беруші - клиенттің рүқсатынсыз жария етпеу (заң актілерінде қарастырылған жағдайларды қоспағанда);

• аудиторлық жұмыстардың көлемі үлкен болған жағдайда оған қатысуға басқа аудиторларды (мамандарды) шақыру. Тапсырыс беруші-

клиентке өзінің туыстық, лауазымдық және экономикалық байланыстары болғандықтан, сондай-ақ аудиторлық қызметпен айналысуға лицензиясы болмағандықтан, бұл тексеруді жүргізуге өзінің қатынаса алмайтындығын хабарлау.

Тексерілетін кәсіпорын аудитордан (аудиторлық фирмадан) аудиторлық тексеру жүргізуге қатысты заңның талаптары, екі жақтың кұқықтары мен міндеттері жөніндегі ақпараттарды, ал аудитор (аудиторлық фирма) танысқаннан кейін - аудитордың қорытынды пікірлері мен ұсыныстары негізделетін заңдық және нормативтік актілер туралы ақпараттарды алуға құқылы.

Аудитордың міндеттері. Казақстан Республикасының "Аудиторлық қызмет туралы" заңына сәйкес аудиторлар клиент қүжаттарының сақталуын қамтамасыз етуге, оған қаржылық қорытынды есепте анықталған сәйкессіздіктер жөнінде хабарлауға, аудит нәтижелерінің құпиялығын сақтауға міндетті.

№4. Жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысу есебі

Төленетін шоттар – бұл қайталанатын сауда операцияларына арналған жеткізушілермен есеп айырысу шоттары. Мұндай міндеттемелер фирманың күнделікті қызметі кезінде пайда болады, онғң құрамына материалдар мен тауарларды иемдену, жеткізу, сонымен қатар тауарларды және қызмет көрсетуді өндіру мен сатып алу кезінде қолданатын қызмет көрсетулер.

Жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысу есебі үшін 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді берешектер» және 4110 «Жеткізушілер мен мердігерлерге ұзақ мерзімді берешектер» шоттары қолданылады, оған есеп айырысудың формалары (алдын-ала төлем, инкассо, аккредитивтер, чектер) мен сомасының көлеміне қарай жеткізушілерден алған материалдық қорлар, орындалған жұмыстар мен қызмет көрсетулер үшін есеп айырысу жүргізіледі. 3310, 4110 шоттарының кредиті бойынша жеткізушілердің акцепттелген шот-фактуралары жазылады, ал дебеті бойынша – олардың кредиттен есеп айырысу, валюталық және басқа да шоттары төленгені жазылады.

Тіркелген номері бар акцепттелген шоттар түсетін жүктер есебі журналы бойынша бухгалтерияға беріледі. Мұнда олардың мәліметтері жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысу есебі бойынша журналына жазылады, оларды бухгалтерия 3 этапта толтырады.

Бірінші этапта журналға акцепттелген шот-фактуралар мен басқа да есеп айырысу құжаттары түскені туралы жазбалар жасалынады. Сонымен қатар, тіркеу номері мен төлем-талап тапсырмасының номері (шот-фактура), жеткізушінің атауы, шот-фактураның акцепт сомасы жазылады. Содан кейін жеткізушінің шот-фактурасын экспедицияға жергілікті жеткізушілерден жүкті қабылдау үшін немесе станциядан басқа қалалық жеткізушілерден құндылықтар келіп түскен кезде береді.

Екінші этапта журналға жазба бухгалтерияға қоймадан түскен кіріс құжаттары (кіріс ордерлері, тауарлы-транспорттық накладнойлар, материалдарды қабылдау туралы актілер) негізінде жүргізіледі. Журналда осы құжаттардың номерлері, келіп түскен құндылықтардың бекітілген есептік және келісілген бағасы бойынша құны және олардың тауарлы-материалдық құндылықтар немесе өндіріске шығындар есебі бойынша корреспонденттелетін шоттар арасындағы төлем-талап тапсырмасына (шот-фактураға) сәйкес нақты құны көрсетіледі.

Кіріс құжаттары төлем-талап тапсырмасындағы материалдық құндылықтар көлемі сәйкес затқа толық тексеру жүргізіледі. Егер жүкті қабылдау кезінде жеткізушілер немесе транспорттық ұйымның кінәсінен құндылықтардың жеткіліксіздігі немесе ақауы байқалса, онда материалдарды қабылдау жөніндегі акт пен претензия сомасының есеп айырысу негізінде претензия сомасын 3310, 4110 шоттарының кредитінен 3390 «Басқа да қысқа мерзімді кредиторлық берешек» немесе 2180 «Басқа ұзақ мерзімді дебиторлық берешек » шоттарының дебетіне жазады. Егер жауапты жұмыскерлер материалдық құндылықтардың жеткіліксіздігін есеп айырысу–төлем құжаттарының акцепттеріне дейін анықтаса, онда оның сомасына сәйкес есеп айырысу-төлем құжатының акцептін кемітеді.

Есептік саясатқа сәйкес журналда сонымен қатар, жұмыс пен қызмет көрсету жеткізушілерімен есеп айырысу есебі бойынша операциялар көрсетіледі (негізгі құралдарды жөндеу, жүктерді тасымалдау, су, жылу, электр энергиясы). Көрсетілген қызметтер мен жұмыстар берілген шот-фактураларын журналға жазу кезінде ол не үшін ұсынылғанын көрсетеді, ал дебет бойынша жазбалар сол жұмыс пен қызметті тұтынушы-шоттарына сәйкес бухгалтерияда жеткізушінің шот-фактурасында жасалған корреспонденттелетін шоттардың белгілемелері (субшоттар) негізінде жасалынады.

Үшінші этапта журналда шот-фактуралардың төленгендігі көрсетіледі. Төленгендігі туралы белгілер банктердегі басқа да шоттар негізінде жасайды. Сонымен қатар онда шоттың төленген мерзімі мен төлем қай шот арқылы жүзеге асқаны көрсетіледі.

Айдың соңында журналда қорытынды есептелініп, төленбеген шоттар бойынша қалдықтар шығарылады. Журналдың қорытындысы төрт жол бойынша жасалынады: ай бойынша қорытынды, ай басындағы жолдағы материалдар, ай соңындағы жолдағы материалдар, журнал бойынша барлығы.

Қарастырып отырған ұйымның бухгалтерия қызметкерлері фактурланбаған жабдықтарды олардың әр қайсысын жеке түрде сәйкес журналда көрсетіп отырады. Фактурланбаған жабдықтауларды тіркеуде материалдардың келіп түсуі кезінде қалдырылған шот-фактуралары рәсімделмеген, сонымен қатар жүкті қабылдау кезінде анықталған тауарлы-материалдық құндылықтардың артық сомасындағы «материалдарды қабылдау туралы акт» негіз болады.

Бұрын фактурланбаған жабдықтау ретінде кірістірілген құндылықтарға шот-фактуралар түскен кезде шот сомасы қарапайым жазба түрінде жазылады. Фактурланбаған жабдықтаулар бойынша бұрын бір уақытта жазылған жазбаларды бухгалтерия анықтамасы негізінде жасайды.

Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысуларды есептелген шоттардың корреспонденциясын кесте түрінде қарастырайық.

Шарушылық операциялардың мазмұны	Шоттар корреспонденциясы
	Дебет	Кредит
Тауарлы-материалдық құндылықтар алынған жабдықтаушылардың шот-фактуралары акцепттелді	1310 «Шикізат пен материалдар» 1330 «Тауарлар» 1420 «Қосылған құн салығы»	3310 қысқа мерзімді кредиторлық берешек» 4110 ұзақ мерзімді кредиторлық берешек»
Есептелген шот-фактуралар бойынша ҚҚС сомасы есептелді, құндылықтар қоймаға кірістелді	3130 «Қосылған құн салығы»	1420 «Өтелетін қосылған құн салығы»
Сатып алушымен акцепттелген жеткізушілер мен мердігерлердің шот-фактураларынан төлем жасалынды	3310. 4110 «Жеткізушілер мен мердігерлерге ұзақ мерзімді кредиторлық берешек»	1010, 1030

Бухгалтерлік есепте жеткізушілермен есеп айырысу есебі бойынша журналында 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» немесе 4110 «Жеткізушілер мен мердігерлерге ұзақ мерзімді кредиторлық берешек» шоттары бойынша ай соңындағы қалдықты білдіретін ұқсас бақылау мәліметтері сипатталады. Аналитикалық есепті құру есеп айырысуды оперативті бақылау үшін өте маңызды келесі топтамадағы жеткізушілер мен мердігерлермен есеп айырысуда қалдықтар туралы ақпаратты алуды қамтамасыз ету керек: төлеу мерзімі әлі болмаған есеп айырысу құжаттары бойынша жеткізушілер; фактурланбаған жабдықтаулар бойынша жеткізушілер; мерзімде төленбеген есеп айырысу құжаттары бойынша жеткізушілер.

ҚР-ның Салық Кодексіне сәйкес ҚҚС енетін тауарларды тиеу, жұмыстарды атқару және қызмет көрсетумен айналысатын салық төлеуші ұйымға салықтық шот-фактураны жіберуі міндетті. Бұл шот-фактура сатып алушыға ҚҚС төлеуді іске асыруға мүмкіндік береді.

Салықтық шот-фактура негізінде ҚҚС сомасы 3310 «Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» немесе 4110 «Жеткізушілер мен мердігерлерге ұзақ мерзімді кредиторлық берешек» шоттың кредитінен 3130 «Қосылған құн салығы» шотының дебетіне апарылады.

Өнімді жіберу (тиеу), жұмысты атқару және қызмет көрсету кезінде жеткізуші- ұйым сатып алушы-ұйымға (тапсырыс берушіге) есеп-айырысу-төлем құжаттарымен қоса салықтық шот-фактураны береді. Өнімді жіберу (тиеу) кезінде келесі шоттар корреспонденциясы жасалынады:

Өнімнің келісілген құнына:

Дт 1210 «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», 2110 «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың ұзақ мерзімді дебиторлық берешегі»

Кт 6010 «Өнімдерді сатудан және қызметтерді көрсетуден алынатын кіріс»;

Салықтық шот-фактураның құрамындағы ҚҚС сомасына:

Дт 1420 «ҚҚС» Кт3130 «ҚҚС»

1420 шоты бойынша есептелген ҚҚС сомасы осы шоттың кредитінен 3130 шотының дебетіне жазылады. Осылай ҚҚС бойынша сома есептелінеді.

Есеп айырысудың векселді жүйесіндегі жеткізушілер мен мердігерлермен есеп айырысулар. Сатып алушы-ұйым жеткізуші-ұйыммен келісімшарт бойынша оған жеткізілген тауарлы-материалдық құндылықтар, жұмыстар мен қызмет көрсетулерге қарапайым (соло) немесе аудармалы вексельдер (тратта) көмегімен есептесуге болады.

Векселдерді берген ұйымның қамтамасыз етілген жеткізушілер мен мердігерлерге берешек сомасы 3310 немесе 4110 шоттарынан алынып тасталмай, векселді вексель беруші немесе аудармалы вексель бойынша ремитент төлемегенше осы шотта есептеліне береді.

Жеткізушілер мен мердігерлерге берешектің аналитикалық есебі 3310 немесе 4110 шотының кредиті бойынша журналда жүргізіледі. Осы үшін жеке вкладной қағаз бөлінуі тиіс. Берілген вексельдер бойынша төлемдерге оперативті бақылауды төлемдердің мерзімімен реттелген картотекада жүргізген жөн.

№5. Қаржылық несие түрлері және оның есебі.

Несие – бұл % төлеу ж/е қайтару шартында уақытша пайдалануға берілетін ссудалық капитал қозғалысы. Нарықтық экономика жағд-да несие коммер-қ ж-е банктік б/п 2-ге бөлінеді:

Коммерциялық несие – 1субьбектінің 2-ші субьектіге сатқын тауарының құның алынатын төлемнің кейнгі қалдырылуына б/ты туындайды.

Банк несиесі – субьектілерге ақша қаражаты турінде өндірісін ұлғайтуға, ағымдағы қызметтеріне б/ты қарыздарын төлеу үшін беріледі.

№7. Кәсіпорынды біріктіру

1. Кәсіпорынды біріктіру туралы түсінік

2. Біріктірілген кәсіпорын есеп әдістері

‑сатып алу әдісі

‑мүдделерді біріктіру әдісі

1.Кәсіпорынды біріктіру есепке алған кезде стып алушы компанияның сатып алатын активтер мен міндеттемелердің әділ құнын айқындау және дұрыс есептеуге мүмкіндік беретін барлық қажетті деректері болмайды не бірегейлендірілген актитер мен міндеттемелер мойындау критерилерін қанағаттандыра алмайды. Осы жағдай сатып алынған кәсіпоырнның кешенді сипаты немесе қаржылық ақпаратын ұсынумен және басқа себептермен байланысты болады.

Кәсіпорынды біріктіру –жеке кәсіпорынды бір экономикалық ұйымға біріктірудің нәтижесінде бір кәсіпорын басқасымен бірігеді немесе басқа кәсіңпорынның таза активтерідегі және операцияларына бақылау жасауға мүмкіндік алады.

Сатып алу –бұл сатып алушы бір компанияның басқа бір сатушы компанияның таза активтеріне және операцияларына бақылауды өз қолына алауы, сонымен қатар міндеттемелерін немесе акцияларының эмиссиясын алу.

Бақылау –кәсіпорынның қызметінен пайда алу мақсатында оның қаржылық және шаруашылық саясатын басқару мүмкіндігі.

Азшылықтың үлесі –бұл сатып алушы бас компания иелігіне жатпайтын еншілес компанияның таза нәтижесінің және таза активтерінің бөлігі.

Сатып алу күні –компанияны сатып алатын меншік иесіне таза активтер мен опрацияларға бақылау жасаудың нақты ауысқан күні.

1. Сатып алу әдісі.

Сатып алу әдісі есепте және бағалауда негіз ретінде тану үшін зіндік құнды анықтайды. Егер активтер міндеттемелердің туындауымен сатып алынса, олардың жалпы құны болашақта төленуге тиісті ағымдаға құнның сомасына тең. Егер активтер акцияға айырбасталып сатып алынса олардың жалпы құнын анықтаудың қарапайым ережесі осы акциялардың әділ әрбір құны немесе жеңіл анықтауға болатын осы активтердің құны қарастырылады. Бірыңға сәйкестендірілген активтер мен міндеттемеледі тану. Жеке сатып алынған активтер мен міндеттемелерді сатып алу күніндегі жағдайлар бойынша танылуы керек.

1. Егер олармен байланысты сатып алушының болашақтағы кез‑келген экономикалық тиімділікті алу немесе жоғалту ықтималдығы болса;

2. Сатып алушы үшін олардың бастапқы құны немесе әрбір құнына сенімділік шаралары болса.

Аталған тану талаптарына жауап бермейтін сатып алынған активтер мен міндеттмелердің бөлігі сатып алу кезінде туындайтын оң және теріс іскерлік бедел шамасына елеулі ықпал ету болып табылады. Себебі, ол сатып алынған активтер мен міндеттемелердің бірыңғай сәйкестендірілген тиімді қалдық құны бойынша бағалап анықталады.

Сатып алуда пайда болатын оң іскерлік бедел. Операциялардың жасалу күніндегі жағдай бойынша активтер мен міндеттемелерді бірыңғай келтірілген құнынан кез‑келген сатып алу құнының артуы оң іскерлік бедел (гудвил) немесе материалдық емес активтер ретінде қарау керек.

Амортизацияланбаған іскерлік беделдің қалдығын әрбір баланстық есеп беруде қайта қарап, болашақтағы экономикалық тиімділіктен өндіру ықтималдығы жоғалғанда сол деңгейден кешіктірмей шығыc ретінде тану керек. Кез‑келген ішінара шығыс жасалған іскерлік бедел келесі кезеңде кейінге қалдырылуы керек.

Мүдделері біріктіру әдісі.

Ақша қаражаттар және басқа активтер қосымша төлемі бар шығарылған акциялардың сомасы мен тартылған акционерлік капиталдың есептелген сомасы арасындағы кез­‑келген айырманы меншік капиталға қарсы түзету керек.

Мүдделерді біріктірудің мәні ешқандай сатып алудың болмауы компанияның бірігуінен бұрын болған тәуекелділік пен табыстылықтың сақталуы.

Мүдделердің бірігу әдісі –бұл мәселені тек кәсіпорын ретінде жұмысын жалғастырып жатқан компаниялардың есебі жолымен таниды.

Қаржылық есептіліті ашу. Бірігу орын алған есепті кезеңде компанияның қаржылық есептілігінде мынадай ашылулар қажет:

1. Бірігіп жатқан кәсіпорындардың атауы;

2. Есеп әдісі;

3. Бірігудің күшіне ену күні;

4. Бірігу кезіндегі кез‑келген өндірістік қызмет;

5. Дауыс беру құқығын беретін сатып алынған ациялардың пайызы;

6. Әрбір кәсіпорын қосқан активтер мен міндеттемелердің сомасы;

7. Біріктірілген ұйымның қаржылық есептілігінде көрсетілетін таза пайда немесе зиянға қосылатын бірігу күніне дейінгі әр бір ұйымның сатудан түскен табысы, өндірістік қызметтен алынған басқа да табысы, төтенше баптары, таза пайдасы және зияны.

№7 Бизнестің біріктіру анықтамасы

Бизнестің біргуі – бұл жеке кәсіпорындардың немесе коммерциялық қызметтердің бір есеп беру кәсіпорындарға бірігуі.

Бизнестің бірігу құралымы заңды, салықтық және басқа себептермен анықталатын бірнеше жолмен жүзеге асырылуы мүмкін. Ол басқа кәсіпорынның жеке капиталымен сатып алу немесе басқа кәсіпорынның таза активтерін сатып алу формаларына ие. Сонымен қатар, біріккен компаниялардың акционерлері арасында немесе бір компания мен басқа компанияның акционерлері арасындағы операцияларды жүзеге асыра алады.

Бизнестің бірігуі бас және еншілес компанияның арасындағы сияқты сатып алушы бас компания, ал иеленетін компания – сатып алушының еншілес компаниясы сияқты қарым-қатынасқа әкеп соғады.

Компанияның бірігуі басқа компанияның іскерлік дәрежесін қосып алғандағы оның акцияның сатылуына қарағанда таза активтің сатылуына әкеп соғады.

Компанияның мұндай бірігуінде бас және еншілес компанияға қатысты қарым-қатынас туындамайды.

Есептеу тәсілі

Бизнестің барлық біріктірілуі ие болу тәсілдері бойынша есепке алынуы тиіс.

Бизнестің бірігуі сатып алу тәсілдерінің көмегімен есепте сатып алу формасында көрсетілуі керек.

Иелену тәсілдері бизнестің бірігуін сатып алушы ретінде анықтаған бірігетін кәсіпорын ретнде қарастырады. Сатып алушы таза активтерді иеленеді және бұрын танылмаған меншіктерімен қоса иеленген активтерді және қабылдаған міндеттемелерді және шартты міндеттемелерді таниды.

Иелену тәсілдерін қолдану бірнеше этаптан тұрады:

• сатып алушыны анықтау

• бизнесті біріктірудің құнын өлшеу

• бизнесті біріктіру құнын иеленген активтердің және қабылданған міндеттемелердің және шартты міндеттемелердің иелену күніне жіктеу.

Сатып алынған зат өзінің бастапқы құнымен, яғни төленген ақша қаражаттарының сомасына немесе оның эквивалентіне тең немесе сатып алынған күніне әділ құнымен немесе сатып алынған затты басқалай өтеумен тең болуы керек.

Егер сатып алыным этаптар бойынша өтсе, онда сатып алынған күн мен айырбастау операциясының күні арасындағы айырмашылық өте маңызды болып табылады. Дегенмен, сатып алу тәсілі бойынша есеп сатып алынған күннен басталады, ол үшін әрбір айырбас операциясының күніне бастапқы және әділ құн маңызы қолданылады.

Берілген қаржы активтері және қабылданған міндеттемелер олардың айырбастау операциясының күніне әділ құнымен бағаланады.

Сатып алынымның бастапқы құнын анықтағанда сатып алушылар шығарған нарықтық бағалы қағаздар өзінің әділ құнымен бағаланады. Нарық сенімсіз немесе бағаларды кесу кезінде сатып алушылар шығарған бағалы қағаздың әділ құнының бағасы пропорционалды үлесіне қатысты сатып алушы компаниясының әділ құны бойынша немесе пропорционалды үлеске қатысты компания иеленген әділ құны бойынша өндіріледі.

Жеке сатып алынған активтер мен міндеттемелерді сатып алу күніндегі жағдайлар бойынша бөлек танылуы керек:

• егер сатып алушының олармен байланысты болашақтағы кез келген экономикалық тиімділік алу немесе жоғалту ықтималдығы болса;

• сатып алушы үшін олардың бастапқы немесе әділ құнына сенімділік шаралары болса;

аталған тану талаптарына жауап бермейтін сатып алынған активтер мен міндеттемелердің бөлігі сатып алу кезеңдерінде туындайтын оң және теріс іскерлік бедел шамасында қорытынды ықпал ету болып табылады.

Сатып алу кезінде пайда болған оң іскерлік бедел операция жасалған күндегі жағдай бойынша активтер мен міндеттемелерді бірыңғай сәйкестендірілген құннан кез келген сатып алу құнының артуы оң іскерлік бедел болып танылуы керек.

Бизнесті біріктіруден иеленетін гудвилл- активтерден болашақта экономикалық пайда күту кезінде туындайтын төлем.

Бастапқы танудан кейін сатып алушы бизнесті біріктіруден иеленген гудвиллды құнсызданудан жинақталған зиянды шегергендегі сатып алынған құнымен өлшеуі тиіс.

Бизнесті біріктіру кезіндегі иеленген гудвилл амортизацияланбауы керек, егер ол құнсыздану ықтималдығын білдірсе, сатып алушы оны жыл сайын немесе одан жиі құнсыздану тестінен өткізіп тұруы тиіс.

Сатып алу кезінде теріс іскерлік бедел айырбастау операциясының жасалған күніндегі жағдайы бойынша бірыңғай сәйкестендірілген сатып алынған активтер мен міндеттемелердің әділ құнынан сатып алудың бастапқы құны сатып алынған мүддеден төмен болса, ақшалай емес сатып алынған активтердің әділ құны арасындағы туындаған айырмасы қалпына келтіргенге дейін пропорционалды кемтілуі тиіс.