Боронғо һәм урта быуаттар әҙәбиәте.
18 Быуат әҙәбиәте.
19 Быуат әҙәбиәте.
20 быуат башы әҙәбиәте.
Октябрь революцияһынан һуңғы әҙәбиәт.
Хәҙерге заман әҙәбиәте.
Хәҙерге төрки милләттәренең боронғо төркиҙәр менән ырыуҡан ҡәрҙәшлеге, тел яҡынлығы, боронғо тарих уртаҡлығы уларҙың боронғо мәҙәни һәм әҙәби мираҫтарында уртаҡ итеп таныта.
Мәхмүт Ҡашғари исемле ғалим 11 быуатта “Диуану лөғәт әт-төрк” тигән төрки телдәр һүҙлеге төҙөгән.
Ғәрәпсә яҙылған был һүҙлегендә ул туғыҙ мең тирәһе төрки һүҙгә һәм фразеологизмға аңлатма биргән. Был һүҙлек буйынса борон замандағы төрки телдәрҙең лексикаһын, грамматик, синтаксик үҙенсәлектәрен белергә була.
Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, болғар осоро әҙәбиәтенең күпселек өлөшө беҙҙең замандарға килеп етә алмаған. Был осорҙоң һаҡланып ҡалған әҫәре- Ҡол Ғәлиҙең “Ҡиссаи Йософ” поэмаһы.
Ҡисса- ғәрәп һүҙе, хикәйә, тарихи эпизод, ваҡиға, хәбәр мәғәнәләрен белдерә. Ҡисса тип романтик мөхәббәт хаҡында хикәйә иткән эпик әҫәргә әйтәләр.
“Ҡиссаи Йософ” поэмаһының ҡырҡҡа яҡын варианты бар. Автор был ҡиссаға тәрән идея-эстетик йөкмәтке һалған: ата һәм балалар, туған-тумасалар, ил башлығы һәм халыҡ, яҡшылыҡ һәм яманлыҡ. Поэмала Йософ образында халыҡ ғүмерҙәр буйы хыял иткән ғәҙел батша, ғәҙеллек һәм татыулыҡ иле идеяһы ла сағыла.
Йософ-үҙе идеаль образ. Ул гүзәлдәрҙең гүзәле, матурлыҡтың идеалы. Ул сабыр, ниндәй генә ауырлыҡ кисермәй ул еңеп сыға.
Зөләйха образы иһә ҡайнар мөхәббәт, тоғро һөйөү символы.
М.Ғафуриҙың тормош юлы.
Мәжит Нурғәни улы Ғәфүров (Мәжит Ғафури) 1880 йылдың 20 июлендә (иҫке стиль буйынса 2 августа) Өфө губернаһы Стәрлетамаҡ өйәҙенең (Башҡортостандың хәҙерге Ғафури районы) Еҙем-Ҡаран ауылында тыуған. Иртә етем ҡала. 1898 йылда данлыҡлы Зәйнулла ишан мәҙрәсәһенә уҡырға инә. Уҡыуҙан буш ваҡытында эшҡыуар Рәлиевтарҙың алтын приискыһында эшләй, унда старателдәрҙең тормошо менән таныша. Был тормош тәжрибәһе һуңынан уның әҫәрҙәрендә сағылыш таба. Бынан һуң М. Ғафури ҡаҙаҡ далаларында уҡытыусы булып эшләй, халыҡ ижады өлгөләрен йыя, рус әҙәбиәте менән дә ҡыҙыҡһына. 1904 йылдан Ҡазандағы «Мөхәммәҙиә» мәҙрәсәһендә уҡый. Әммә 1906 йылда Өфөгә әйләнеп ҡайтып, бөтә Көнсығышҡа билдәле «Ғәлиә» мәҙрәсәһендә уҡыуын дауам итә. Башҡортостан автономиялы республикаһының ваҡытлы матбуғатын ойоштороуға күп көс һала.
М.Ғафуриҙың тәүге әҫәрҙәре беренсе рус революцияһы алдынан күренә, улар мәғрифәтселек реализмы принциптарында ижад ителә. Әммә тиҙҙән М.Ғафуриҙың батшаның колониаль сәйәсәтен тәнҡитләүсе социаль, сәйәси шиғырҙары барлыҡҡа килә, быуат башында халыҡтарҙың милли-азатлыҡ көрәше көсәйеү менән уның ижадында тәнҡит реализмы идеялары асыҡ сағыла. «Фәҡирлектә үткән тереклек» хикәйәһендә авторҙың синфи позицияһы сағыла.
Шағир ваҡыт ҡапма-ҡаршылыҡтарын асып биреүсе, синфи тигеҙһеҙлекте, һәр төрлө иҙеүҙе аяуһыҙ тәнҡитләүсе («Мин баҙарға сыҡтым») әҫәрҙәр ижад итә. «Беҙҙең көндәр» (1907), «Ике ҡош» (1906), «Бай» (1907), «Үҙем һәм халҡым» (1912), «Мин ҡайҙа…» (1912) шиғырҙарында шағир азатлыҡ идеяларын яҡлап сыға, халыҡты тормошто үҙгәртеү өсөн көрәшкә өндәй. 1917 йылғы революциянан һуң Ғафури бөтә көсөн башҡорт әҙәбиәтен һәм уның жанрҙарын аяҡҡа баҫтырыуға һәм үҫтереүгә бирә.
20-се йылдар уртаһында Ғафури ижадында гражданлыҡ мотивтары көсәйә, сәйәси лирика ҙур урын биләй. Шағир Ленин, коммунистар партияһы тураһында публицистик шиғырҙар яҙа.
20-се йылдарҙың икенсе яртыһында һәм 30-сы йылдар башында Ғафури совет осоро башҡорт прозаһына нигеҙ һалыусы «Ҡара йөҙҙәр» (1927), «Тормош баҫҡыстары» (1928), «Шағирҙың алтын приискыһында» (1930) повестарын ижад итә.
М.Ғафуриҙың «Ҡыҙыл йондоҙ» драмаһы (1925) башҡорт драматургияһында граждандар һуғышы йылдарында крәҫтиәндәр образын күрһәтеүсе тәүге әҫәр була.
Мәжит Ғафури 1934 йылдың 28 октябрендә вафат була. Уның исемен хәҙер урамдар, Өфөнөң төп ҡала мәҙәниәт һәм ял паркы, Башҡорт академия драма театры йөрөтә.
Ш.Бабичтың тормош юлын һөйләгеҙ.
Шәйехзада Бабич 1895 йылдың 2 ғинуарында Өфө губгернаһының Бөрө өйәҙендә (хәҙерге Дүртөйлө районында) Әсән ауылында мулла ғаиләһендә тыуған. Уның атаһы Мөхәммәтзакир шаҡтай хөр фекерле кеше булған. Батшаға тел тейҙергән өсөн ул хатта эҙәрләнеүҙәргә дусар ителгән.
Шәйехзада башланғыс белемде тыуған ауылында, атаһы уҡытҡан мәҙрәсәлә ала. Ул бәләкәстән уҡырға бик зирәк була. Туҡай, Аҡмулла, Мәжит Ғафури уның иң яратҡан шағирҙарына әйләнә. Халыҡтың йырҙарын, бәйеттәрен, әкиәттәрен мауығып тыңлай, күптәрен йәһәт отоп ала.
1910 йылда, ун алты йәшенә сыҡҡанда, Бабич ҡаҙаҡ далаларына сығып китә.Ҡустанай өлкәһенең Турғай далаларында ятҡан Дүсәнбай тигән ҡаҙаҡауылында балалар уҡыта. Шулай итеп, бер ни тиклем аҡса йүнәткәс, 1911 йылдың көҙөнә Өфөгә ҡайтып, “Ғәлиә” мәҙрәсәһенә уҡырға инә. Ике йылдан һуң, 1913 йылдың йәйендә, йәнә үҙе уҡытып йөрөгән Дүсәнбай ауылына китә,ҡаҙаҡ балаларын уҡытыуын дауам итә. Был юлы ул ҡаҙаҡ телен ныҡлап үҙләштереп өлгөрә, аҡындарҙың әйтештәрен, өләңдәрен тыңлай, ҡаҙаҡхалҡының бөйөк шағиры Абай Ҡонанбаевтың әҫәрҙәре менән таныша. Ул “Себер сәхрәһендә, ҡаҙаҡта уҙҙырған көндәрем” тигән көндәлек дәфтәрендә, “Ҡонанбайҙың өләңендә төп нәфислек вә ләззәт табып, уны татарҙың Туҡайы, ғәрәптең Имрекәйе дәрәжәһенә мендерҙем” тип һоҡланып яҙа.
Бабич Абай тәржемәләре аша урыҫ поэзияһының айырым өлгөләре менән дә таныша. Уны бигерәк тә Лермонтов шиғырҙары хайран итә.
Шәйехзада Бабичтың әҙәби ижад, сәнғәт өлкәһенә тартылыуында Өфөнөң мәҙәни тормошо, “Ғәлиә” мәҙрәсәһе ғәйәт ҙур роль уйнай. Ул мәҙрәсәлә сығарылған “Эләктергес”, “Парлаҡ” исемле ҡулъяҙма журналдарҙа үҙенең тәүге шиғырҙарын баҫтыра, “Милли көй, сәхнә вә әҙәбиәт” түңәрәгендә йышҡатнаша. Йор һүҙле, музыкаль тәбиғәтле, мандолинала ғәжәп шәп уйнаусы Бабич әҙәби-музыкаль кисәләрҙең төп фигураһына әйләнә.
Мәҙрәсәлә Ғәлимйән Ибраһимов кеүек танылған яҙыусының уҡытыуы Бабичтың әҙәби ижад эшенә ылығыуын тағы тиҙләтеп ебәрә, әҙәбиәткә, сәнғәткә, ғөмүмән ижад эшенә етди ҡарарға өйрәтә.
1916 йылда Бабич “Ғәлиә”не тамамлағас, Троицк ҡалаһына барып, уҡытыусы булып эшләй. Ҡалала сыға торған “Аҡмулла” исемле сатирик журнал эшендә яҡындан ҡатнаша: шиғырҙар, эпиграммалар яҙа.
Бер йылдан һуң Бабич Өфөгә әйләнеп ҡайта һәм 1917 йылдың авгусында “Ҡармаҡ” журналы редакцияһының саҡырыуы буйынса Ырымбурға китә, шул журналдың секретары булып эшләй башлай. Был осорҙа ул Ырымбурҙа төҙөлгән милли “Башҡорт хөкүмәте” эшенә, “Тулҡын” тигән әҙәби ойошмаға ылығып китә һәм милли азатлыҡ көрәше уртаһында ҡайнай.
1919 йылдың февралендә башҡорт ғәскәрҙәре менән бергә Бабич Ҡыҙыл Армияға килеп ҡушыла. Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы төҙөлгән тарихи көндәрҙә совет матбуғаты хеҙмәткәре булып эшләп йөрөй. Ләкин Граждандар һуғышы ҡыҙыу барған был осорҙа, фронт һыҙығынан йыраҡ түгел ерҙә, 1919 йылдың 28 мартында фажиғәле рәүештә һәләк була.
Шағир, мәғрифәтсе М.Аҡмулланың тормош һәм ижад юлын һөйләгеҙ.
Мифтахетдин Камалетдин улы Аҡмулла 1831 йылдың декабрендә элекке Ырымбур губернаһының Бәләбәй өйәҙе, 12-се Башҡорт кантоны, Күлиле Мең олосоноң (Башҡортостан Республикаһының хәҙерге Миәкә районы) Туҡһанбай ауылында мулла ғаиләһендә тыуған. Атаһы Камалетдин Ишҡужа улы, әсәһе Бибиөммөгөлсөм Сәлимйән ҡыҙы — икеһе лә аҫаба башҡорттар.
Мифтахетдин башланғыс белемде үҙенең тыуған ауылында, ә унан һуң күрше ауылда Лоҡман тигән башҡорт муллаһынан ала. Мәнәүезтамаҡ һәм Әнәс мәҙрәсәләрендә уҡый. 1850 йылдар уртаһында Стәрлебаш мәҙрәсәһендә бер аҙ белем ала, билдәле суфый шағир Шәмсетдин Зәкиҙең шәкерте була.
1850 йылдарҙың аҙағында тынғыһыҙ тәбиғәтле йәш шағир ил гиҙеп сығып китә. Башта Ырымбур тарафына йүнәлә, унан Яйыҡ, Миәс буйҙарына, Урал аръяғы далаларына юл тота. Башҡорт ауылдарында, ҡаҙаҡ йәйләүҙәрендә балалар уҡытып, алдынғы ҡарашлы мөғәллим, мулдәкә булып таныла.
Үҙенең тыуған илендә атаҡлы башҡорт шағиры һәм мәғрифәтсе булып данҡаҙанған Мифтахетдин мәғрифәт йырын йырлай, ғилемгә арҡыры төшкән иҫкеҡарашлы муллаларҙан көлә, байҙарҙы шелтәләй. Әҙип 1895 йылдың 8(20) октябрендә, Ҡаҙағстандан тыуған яҡтарына ҡайтып килгән сағында, Миәсҡалаһы менән Һарыстан станцияһы араһында фажиғәле һәләк була. Мифтахетдин Аҡмулла Миәс ҡалаһының мосолмандар зыяратында ерләнгән.
Аҡмулла — XIX быуат башҡорт поэзияһында үҙенең ижады менән тотош бер поэтик мәктәп тыуҙырған иң ҙур мәғрифәтсе шағирҙарҙың береһе. Әҙиптең бик күп әҫәрҙәрендә уның мәғрифәтселек ҡараштары, халыҡ тормошонда яңылыҡҡа, донъяуи үҫешкә өлгәшеү өсөн аң-белемде, ғилем-һөнәрҙе хәл иткес көс тип раҫлаусы идеялары ғәйәт тәрән һәм үҙенсәлекле әйтеп бирелгән.
Үҙе иҫән саҡта Аҡмулланың бер китабы ғына баҫылып сыға. Ул 1892 йылдаҠазанда сыҡҡан “Дамелла Шиһабетдин хәҙрәттең мәрҫиәһе” тигән китап.
Бынан һуң Аҡмулланың Ҡазанда тағы ике китабы донъя күрә. Береһе — 1904, икенсеһе — 1907 йылда. Аҡмулланың иң тулы йыйынтығы 1981 йыл Өфөлә башҡорт телендә баҫылып сыҡты. Уның китаптары татар,ҡаҙаҡ һәм урыҫ телдәрендә лә донъя күрҙе.